Zapożyczenia o nowym znaczeniu w języku rumuńskim

Wyrazy zapożyczone z języków słowiańskich nie zawsze dziedziczyły ich oryginalne znaczenie. Ich sens w języku rumuńskim mógł ulec zupełnej zmianie lub mogło zachować się się tylko jedno, nie zawsze podstawowe znaczenie. Pozostałe znaczenia danego wyrazu rozwinęły się już swobodnie na gruncie języka rumuńskiego zgodnie z zapotrzebowaniami, wyobraźnią oraz skojarzeniami nowych użytkowników.

Modyfikacje semantyczne powodowane szczególnymi przypadkami (m.in.

socjologicznymi, historycznymi, psychologicznymi) dokonywały się poprzez rozszerzenie lub zawężenie (specjalizację) znaczenia, ewentualnie użycie metaforyczne danego wyrazu.

Należy zwrócić uwagę, że w okresie pierwszych poświadczeń w tekstach (w XVI i XVII wieku), wyrazy zapożyczone wykazywały archaiczny charakter nie tylko pod względem fonetycznym, ale również semantycznym, czyli ówczesne znaczenia były znacznie bliższe słowiańskiemu oryginałowi, niż współczesne. Obecnie np. mândru utraciło swe podstawowe, przeniesione z oryginału znaczenie²³². W tekstach z XVI wieku występuje w znaczeniu ‘mądry’, czyli posiada identyczne znaczenie jak etymon słowiański mądrъ, w XVII wieku dochodzą do niego inne znaczenia: ‘dumny’ oraz ‘wspaniały’, natomiast we współczesnym języku podstawowym znaczeniem mândru jest 1. ‘dumny’, 2. ‘pyszny, dumny’, 3. reg. ‘piękny’, 4. pot. ‘osoba obdarzona czyimś szczególnym uczuciem’²³³.

Wyrazy, które w języku rumuńskim zmodyfikowały swoje znaczenia można podzielić na:

232 G. Mihăila sugeruje jednak, że mândru w znaczeniu ‘mądry’, mogło być zapożyczeniem książkowym jako wynik słowiańskiego wpływu kulturowego, por. op. cit., s. 243.

233 zob. DEX, s. 613.

a) wyrazy, które rozszerzyły swoje znaczenie zachowując jednocześnie związek semantyczny z prototypem słowiańskim, np.: ialovită ‘gruba, tłusta krowa’, por. bg., srb.

jalovica ‘jałówka’, maşteha ‘macocha’ < cs. maštecha ‘id.’, por. rum. znaczenie rozszerzone maşter,-ă ‘przyrodni (ojciec, brat, siostra)’; blaznă 1. ‘oszustwo’, 2. ‘potwór’, por. scs.

blazna 1. ‘pomyłka’, 2. ‘wada’, por. srb. blazan ‘błąd’, sablazan ‘zgorszenie’; voinic

‘żołnierz’, por. cs., bg., srb. vojnik ‘id.’, por. rum. znaczenie rozszerzone ‘młodzieniec’, adj.

‘śmiały, odważny’; a pofti 1. ‘życzyć’, 2. ‘zapraszać’, 3. ‘prosić’, 4. ‘żądać’, 5. ‘pożądać’, por. słow. *pochъtěti 1. ‘życzyć’, 2. ‘zapraszać’; a târî 1. ‘rozgnieść’, 2. ‘wlec’, 3. ‘pełzać’, czołgać się’, por. scs. trěti (trьti), srb. trti ‘trzeć’; ogradă 1. ‘płot’, 2. ‘podwórze’, 3.

‘kryjówka dzikich zwierząt’, 4. ‘owczarnia’, por. bg. ograda 1. ‘płot’, 2. ‘ogród’, 3.

‘podwórko’, 4. ‘zagroda’, por. scs. ograda ‘płot, zagroda’; dungă 1.’linia’, 2. arch. ‘linia, ród’, 3. ‘prążek, pasek’, 4. ‘krawędź, kant, bok’, por. bg. dъga 1. ‘linia’, 2. ‘łuk’, 3. ‘klepka’, 4.

‘szew’; a govi ‘pilnować panny młodej’, por. bg. goveja ‘milczeć w celu okazania szcunku rodzicom panny młodej’, a podobi 1. ‘upodabniać się, być podobnym’, 2. ‘przystoi, godzić (się)’, 3. ‘stroić się, ozdabiać’, 4. ‘wyposażać’, por. scs. podobiti sę ‘upodobnić się’, bg.

podobja, podobavam ‘przystoi, godzi się’;

b) wyrazy, które zawęziły swoje znaczenie w języku rumuńskim: slei 1. ‘ścinać się’, 2.

‘oczyszczać z mułu studnie’, 2. ‘przetapiać metale’, por. scs. sъlijati sę ‘zlać się, płynąć (o rzece)’, bg. sleja ‘zlewać się’; spoi 1. ‘powlekać, posrebrzać, cynkować’, 2. ‘smarować’, 3.

‘lepić gliną’, por. cs. sъpoiti, bg. spoja ‘łączyć, spajać’; a plăsa ‘klaskać w dłonie’, por. scs.

plęsati, bg. pleša, srb. plesati ‘tańczyć’; năcladă ‘drewno przygotowane do palenia’, por. scs.

nakladati ‘wkładać, nakładać’, bg. naklada ‘układać drewno w stos i podpalać’, bg. klada

‘stos’.

c) wyrazy, które przeszły do języka rumuńskiego z zupełnie nowym znaczeniem (mutacja semantyczna), np.:

rzeczowniki: zăpadă ‘śnieg’, por. scs. zapadati ‘padać’; scovardă ‘blin, naleśnik’, por.

scs. scovarda ‘patelnia’; păianjen ‘pająk’ der. rum. painjină ‘pajęcza sieć’ (< bg. pajažina ‘id.’);

dobitoc 1. ‘zwierzę, bydlę’, 2. przen. ‘głupek’, 3. arch. ‘majątek w bydle’, por. bg. dobitok 1.

‘zwierzęta domowe’, 2. przen. ‘głupek’, cs. dobytъkъ ‘dobytek, majątek’, srb. dobitak 1. ‘zysk’, 2. ‘majątek’, 3. ‘bydło’; nevedenie ‘zazdrość’, por. scs. něvědenije, bg. nevedenie ‘niewiedza’;

otroc ‘męczennik’, por. scs. otrokъ ‘dziecię’, stbg. otrok 1. ‘dziecię’, 2. hist. ‘chłop niewolny’;

podoabă ‘ozdoba’, por. scs. podoba ‘sposób, stosowność’, bg. podob ‘id.’, stbg. podoba

‘przyzwoitość, umiar’; podvig 1. ‘skrucha, pokuta’, 2. ‘przepaska noszona przez mnichów’, por. scs. podvigъ ‘zmaganie’, bg. podvig ‘bohaterski czyn’; logodnic,-ă

‘narzeczony,-a’, por. cs. logodьnъ ‘stosowny, odpowiedni’; năsălie ‘karawan’, por. bg. nosilo

‘nosze’; stană ‘blok kamienny, głaz’, por. cs. stana, bg. stena ‘ściana, mur’; ţvetoslov 1.

‘zielnik’, 2. ‘księga, w której są rozpisane msze na święta i w intencji świętych w ciągu roku’, por. cs. cvětoslov ‘zielnik’;

przymiotniki: jestoc ‘złośliwy’, por. scs. žestokъ ‘twardy, skąpy’, bg. žestok ‘okrutny, srogi’, leatnic ‘leniwy’, por. cs. lětьnъ ‘letni’;

czasowniki: a dăria ‘drapać’, por. scs. dьrati, bg. derja, srb. dereti ‘drzeć’; a grăbi

‘śpieszyć się, pospieszać’, por. scs. grabiti ‘grabić, odbierać’, srb. grabiti ‘id.’, bg. grabja 1.

‘id.’, 2. ‘iść szybko’; a obosi ‘męczyć się’, por. bg. obosja, srb. obositi 1.’zostać bosym’, 2.’zgubić podkowę’; a tihni ‘cieszyć, sprawiać przyjemność’, por. cs. tichnąti ‘być wypoczętym’, srb. tiknuti ‘wzruszyć’; a tocmi 1. ‘umawiać się’, 2. ‘targować się’, 3.

‘zgadzać się’, 4. ‘najmować się’, 5. ‘układać’, 6. ‘sporządzać’, 7. ‘przeznaczać’, 8.

‘przygotowywać’, 10. ‘upiększać’, 11. ‘zdrowieć’, 12. ‘odnawiać’ por. scs. tъkъmiti

‘porównywać’, srb. takmiti ‘prześcigać się, współzawodniczyć’; a lovi 1. ‘uderzać, bić’, 2.

‘atakować’, por. cs. loviti 1. ‘polować’, 2. ‘łowić’, 3. ‘chwytać’, srb. loviti ‘id.’, bg. lovja 1.

‘chwytać, łapać’, 2. ‘polować’, 3. ‘łowić’; a jigni 1. ‘obrazić’, 2. ‘przekląć’, por. cs. žignuti 1.

‘spalić’, 2. ‘uderzyć’, srb. žignuti 1. ‘żgnąć’, 2. ‘kolnąć’; a posluşi 1. ‘służyć, usługiwać’, 2.

rel. ‘posługiwać do mszy, odprawiać mszę’, por. scs. poslušati, bg. poslušam ‘być posłusznym, słuchać’.

Szczególnym przykładem modyfikacji semantycznej slawizmów w języku rumuńskim są nomina sacra, które w wyniku częstego użycia uległy profanacji znaczenia.

Poprzez rozszerzenie sensu lub metaforyzację, ich pierwotny – sakralny charakter nabrał znaczenia laickiego, wykorzystywanego w języku potocznym, a nawet ironicznym co najlepiej można zaobserwować w wyrażeniach frazeologicznych²³⁴.

234 M. Mitu op. cit., s. 25-36.

a) podstawowe pojęcia religii chrześcijańskiej, np. duh rel. ‘duch, Duch Święty’, pot.

‘umysł, rozum, inteligencja’, przen. ‘dowcip’, por. plin de duh ‘pełen ducha, inteligentny’, sărac cu duhul ‘głupi’, por. srb. duhovit 1. pot. ‘dowcipny’, 2. pot. ‘sprytny’ ; rai rel. ‘raj’, pot.

‘cudowne miejsce’, por. pe o gură de rai ‘piękny widok’, raiul pe pământ ‘raj na ziemi’;

b) pojęcia dotyczące miejsc i bytów złowróżbnych, np. iad rel. ‘piekło’, przen.

‘jakiekolwiek cierpienie, ogłuszjący hałas’, satană rel. ‘szatan’, pot. ‘duch nieczysty, iron.

osoba złośliwa, perfidna’;

c) pojęcia dotyczące hierarchii kościelnej, np. popă rel. 1. ‘pop’, 2. pot. ‘rumuński, wiejski pop, słabo wykształcony, w folklorze rumuńskim określenie często humorystyczne i ironiczne, 3. ‘figura w kartach’, por. a da ortu popii ‘umrzeć (dosłownie: dać popu pieniądze)’, w potocznej terminologii botanicznej i zoologicznej liczne gatunki zawierają w sobie człon popă, np. săpunul-popii ‘mydlnica Saponaria officinalis’, ouăle popii ‘ciemiernik Helleboerus purpurascens’.

d) pojęcia dotyczące obiektów i kultu religijnego, np. moaşte rel. ‘relikwie’, por. a plimba ca pe sfintele moaşte ‘wykonywać bezużyteczne ruchy (dosłownie: spacerować po świętych szczątkach)’; cădelniţă rel. ‘kadzielnica’, por. a cădelniţa v., rel. ‘poruszać kadzielnicą’, przen. ‘pochlebiać komuś’; aghiazmă rel. ‘woda święcona’, przen. ‘wódka’;

pomelnic rel. ‘lista żywych i zmarłych fundatorów’, pot. ‘długa, nudna lista’.

W niektórych przypadkach do laicyzacji religijnego terminu dochodziło już w momencie zapożyczania i przyjmowania danego wyrazu na gruncie rumuńskim, np. a mirosi 1. ‘czuć zapach’, 2. ‘pachnieć’, 3. przen. ‘przeczuwać’ por. cs. mirosati, bg. mirosam

‘namaszczać olejami świętymi’.

W przypadku zapożyczania wyrazów słowiańskich do języka rumuńskiego obserwuje się również odwrotny proces – głównie w wyniku zawężenia znaczenia, laickie wyrazy słowiańskie nabrały w języku rumuńskim sakralnego charakteru, np. scs. umyvalьnica

‘naczynie do mycia’ > rum. umivalnica ‘naczynie do obmywania stóp podczas mszy’, scs.

usъpenije ‘zaśnięcie’ > rum. Uspenie ‘Zaśnięcie Maryi Panny’, cs. mirovati ‘być spokojnym’ >

rum. mirui ‘1. konsekrować namaszczając mirrą, 2. bierzmować’. Niektóre współczesne nomina sacra pierwotnie w języku rumuńskim kontynuowały laickie słowiańskie znaczenia,

np. scs. vladyka ‘pan, władca’ > rum. vlădică (arch.) ‘pan, władca (1561 r.), (współcz., cerk.)

‘władyka, biskup’.