Aglomeracje-wrota

Przemieszczające się swobodnie w układzie ogólnym energia i materia miasto-twórcze po napotkaniu bariery starają się ją w naturalny sposób „pokonać”, odnaj-dując jej „najsłabszy” punkt. Z punktu widzenia termodynamiki można go nazwać punktem, który nie tylko pozwoli uniknąć zatracenia przemieszczającej się energii miastotwórczej, ale także sprawi, że jej potencjał ulegnie jak najmniejszym stratom.

Jeśli taki punkt istnieje, to pokonawszy go materia i energia miastotwórcze prze-mieszczają się dalej. Układ przestrzenny działających sił miastotwórczych przyjmuje kształt wachlarzowaty z przewężeniem w miejscu pokonania bariery. Przewężenie to w naturalny sposób ogniskuje siły miastotwórcze. Ogniskowanie sił miastotwórczych w przewężeniu należy tłumaczyć dwoma zjawiskami:

— naturalnym spadkiem pędu działających sił, przy jednoczesnym wzroście stopnia interakcji między poszczególnymi elementami energii i materii miastotwórczych;

3.2. Działanie sił nieustabilizowanych punktowo 171

następuje tu ich swoista najpierw kompresja, a po przemieszczeniu się do drugie-go układu — dekompresja;

— wstecznym odbiciem części elementów energii i materii miastotwórczych od ba-riery lub zwartej wiązki skompresowanej; elementy te po ich odbiciu od baba-riery albo przemieszczają się w kierunku przeciwnym, albo zostają ustabilizowane punktowo; tworzą jedną ze składowych układu nieinercjalnego.

Zaprezentowana sytuacja stwarza naturalne warunki do ukształtowania się niszy miastotwórczej, a w jej najdogodniejszym miejscu — miasta. Ośrodki miejskie po-wstające w efekcie przedstawionych zjawisk określa się jako miasta-wrota lub mia-sta-bramy. Specyficzną kategorią miast-wrót były lub są duże porty morskie, współcześnie także tzw. huby lotnicze, rozważane w kontekście geografii transportu (Bird, 1977; Krzysztofik, 2004).

Specyfika danej bariery oraz przemieszczających się elementów energii i materii miastotwórczych, a także sytuacja ekonomiczno-społeczna i polityczna po obu stro-nach bariery mogą w pewnych okolicznościach stworzyć warunki do rozszczepienia się niszy miastotwórczej na dwie części. Zjawisku temu sprzyja sam kształt „wachla-rza” skupienia sił miastotwórczych z dwoma ramionami. Jednak fundamentalnym czynnikiem determinującym jest fakt, że zjawisko to ma najczęściej miejsce na grani-cy dwóch układów. Sytuacja ta w naturalny sposób predestynuje do tworzenia się dualnych skupień miejskich o charakterze miast bliźniaczych. Na fakt ten pierwszy zwrócił uwagę A. Burghardt (1971), określając te skupienia jako miasta bliźniacze (twin cities). Ponieważ nie wszystkie układy miast bliźniaczych funkcjonujące w przestrzeni geograficznej rozwijają się według wskazanych zasad, w niniejszej roz-prawie przyjęto dla nich określenie aglomeracje-wrota.

W przeciwieństwie do aglomeracji monocentrycznych warunkowanych dzia-łaniem miastotwórczych sił dośrodkowych, w tym przypadku miasto lub miasta główne mogą powstawać w pewnym oddaleniu od kluczowego miejsca, w układzie, jakim jest bezpośrednie — infrastrukturalne przecięcie bariery przez korytarz trans-portowy. Lokalizacja miast(a) względem osi bariery uzależniona była od:

— charakteru bariery,

— lokalnych warunków fizjograficznych,

— stosunków własnościowych bądź

— czynników polityczno-administracyjnych (administracyjny przymus oddalenia za-budowy od kordonu granicznego).

Pierwotna geneza przemieszczających się elementów energii i materii miasto-twórczych wynika zarówno z działania sił odśrodkowych, jak i dośrodkowych. Pod-stawowymi są te pierwsze. Każda z nich — co wynika z ich natury — kształtuje charakter miast-wrót lub aglomeracji-wrót. W pewnych okolicznościach, jak np. za-nik bariery, przy jednocześnie ograniczonym udziale przemieszczających się elemen-tów energii i materii miastotwórczych, możliwe jest stopniowe przekształcenie się ta-kiego ośrodka w miasto o funkcjach centralnych. Oczywiście, zmiana funkcjonalna poprzedzona jest tu wcześniejszą zmianą rozkładu sił miastotwórczych na

ustabilizo-3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

172

wane punktowo — dośrodkowe. O zjawisku zmiany funkcjonalnej miast-wrót na miasta centralne wspominał również w swym prekursorskim artykule A. Burghardt (1971). Z cybernetycznego punktu widzenia jest to możliwe, ponieważ dochodzi do połączenia dwóch dotąd osobnych układów o różnej strukturze wewnętrznej, gdzie na drodze wyrównywania potencjału istniejących struktur ma miejsce ostateczne ich ujednolicenie. Nowa struktura układu wręcz wymusza zmiany w dotychczasowym rozplanowaniu istniejących podukładów granicznych. Samo ujednolicanie struktury nowego układu należy tłumaczyć wzrostem entropii w połączonych w jedną całość układach dotychczasowych.

Częstym przestrzennym odzwierciedleniem zmiany układu sił miastotwórczych jest także integracja przestrzenna dwuczłonowej aglomeracji-wrót w jedno miasto centralne.

Z innego punktu widzenia aglomeracja miast staje się miejskim zlepieńcem (ryc. 33).

3.2. Działanie sił nieustabilizowanych punktowo 173

Ryc. 33.Rozczłonkowanie się niszy lokalizacyjnej o charakterze wrót na dwa ośrodki miejskie (opraco-wanie własne)

1— bariera, 2 — bliźniacze miasta-wrota, 3 — zasięg wspólnej niszy lokalizacyjnej, 4 — skumulowany dwu-stronny kanał oddziaływania sił odśrodkowych zlokalizowanych po obu stronach bariery, 5 — działanie sił od-środkowych obu miast na poziomie inercjalnym i nieinercjalnym, 6 — działanie sił dood-środkowych obu miast na poziomie inercjalnym i nieinercjalnym

Fig. 33.Fragmentation of the gateway type location niche into two urban centres (by author)

1— barrier, 2 — twin gateway cities, 3 — a range of a common locational niche, 4 — the cumulative stream of activity of centrifugal forces which is located on both sides of the barrier, 5 — centrifugal forces of both cities on the inertial stage and also the non-inertial, 6 — the centripetal forces activity of both cities on the in-ertial stage, and also the non-inin-ertial stage

W przestrzeni geograficznej współczesnej Polski w rozważanym tu okresie od XIII do połowy XX w. powstało kilkadziesiąt miast-wrót oraz co najmniej kilka-naście aglomeracji-wrót. Ogromna ich część straciła swoje funkcje, a w niektórych sytuacjach współistnieją one z innymi funkcjami (m.in. Gdańsk, Gdynia).

Do połowy XIX w. występowanie „śródlądowych” miast-wrót warunkowane było przecięciem istniejącej bariery szlakiem transportu drogowego lub rzecznego. Od połowy XIX do połowy XX w. rolę kluczową odgrywał tu transport kolejowy.