Najczęstszym efektem rozwoju zaglomerowanych form osadniczych jest powsta-nie skupień miejskich jako zupełpowsta-nie nowych układów osadniczych. Rozwój ten na obszarze Polski przed połową XX w. generowany był aktywnością wszystkich typów występujących sił miastotwórczych, zarówno tych, które określić można jako ustabili-zowane punktowo (siły dośrodkowe i odśrodkowe), jak i tych o charakterze nieustabi-lizowanym (m.in. siły bezwładności).
Na obszarze współczesnej Polski całkiem nowe układy zaglomerowane stanowiły w badanym okresie ponad połowę wszystkich powstałych. Pozostałe tworzą zespoły miast utworzone w efekcie podziału lub regresu istniejących struktur bądź skupienia o charakterze mieszanym. W wielu przypadkach oba zjawiska współwystępowały.
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo
Siły miastotwórcze mogą mieć zarówno charakter ustabilizowany punktowo w przestrzeni geograficznej, jak również mogą przyjmować postać nieustabilizowaną pod tym względem.
Pod pojęciem stabilizacji należy rozumieć w tym przypadku trwałość układu inter-akcji punktu miastotwórczego (miasta) z przepływem materii i energii miastotwórczych w ramach działających sił, których źródło działania lub miejsce rozładowania związane jest z przestrzenią danego układu, a nie jego granicami lub występującymi w jego obrę-bie barierami. W takim przypadku miasto lub aglomeracja miejska powstaje zawsze tam, gdzie następuje emergencja sił miastotwórczych lub ich ostateczna koncentracja.
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 123
Siły działające punktowo mają bezpośredni wpływ na rodzaj formy osadniczej oraz jej wielkość. Istotę roli sił miastotwórczych w odniesieniu do rozwoju form osadniczych rozumie się generalnie trojako:
— w aspekcie funkcjonowania układu inercjalnego,
— w aspekcie funkcjonowania podukładu nieinercjalnego,
— w aspekcie przestrzennego rozwoju formy osadniczej, jaką jest dana aglomeracja sensu largo.
Dwa pierwsze przypadki omówiono już szerzej w poprzednim rozdziale. Przypa-dek trzeci dotyczy bardziej kierunku postępu procesu zagospodarowywania obszaru aglomeracji niż działania rzeczywistych sił miastotwórczych: dośrodkowej i odśrod-kowej. Ma zatem formułę synonimiczną. Określa obrazowo rozwój formy osadniczej.
Nie stanowi natomiast eksplikacji działających sił miastotwórczych jako atrybutów podstawowych. Nieco szerzej nawiązują do tego aspektu R. Karłowicz (1973, s. 82—83) czy E. Biderman (1978).
W ujęciu tym pojawia się pojęcie rozwoju (aglomeracji) odśrodkowego i dośrod-kowego. Z pierwszym z nich mamy do czynienia w przypadku aglomeracji mono-centrycznych, gdzie następuje, jak to określił R. Karłowicz (1973, s. 82), „odpączko-wywanie” pasm osadniczych, ich rozrastanie się wokół głównego jądra osadniczego czy rozwój „od środka”.
Interesująco o obu typach układów zaglomerowanych pisał D.J. Bogorad (Kor-celli, 1974, s. 87—88):
„1. W procesie przestrzennego rozwoju miasta następuje wchłanianie i przekształca-nie pod względem funkcjonalnym i fizjonomicznym jednostek osadniczych położonych w pobliżu [aglomeracji], zarówno miejskich, jak i wiejskich, oraz tworzenie nowych jednostek osadniczych związanych z głównym miastem.
Wokół tych obszarów powstaje strefa podmiejska, w którą stopniowo również wkracza zwarta zabudowa miejska, a obszar ścisłych funkcjonalnych związków miasta ulega dalszemu rozszerzaniu.
„2. Rozwój lokalnego systemu osadniczego regionu przemysłowego prowadzi do za-gęszczenia jego elementów. Niewielkie miasta oraz osiedla górnicze i prze-mysłowe, w tym również ośrodki powstałe z osiedli wiejskich, zrastają się stop-niowo wzajemnie, tworząc miasta o układzie początkowo rozczłonkowanym, a następnie zwartym. Ku miastom tym ciążą inne grupy jednostek osadniczych, związane z nimi pod względem funkcji. Skupisko miast przekształca się w prze-strzennie ciągły obszar zurbanizowany, który następnie przeistacza się w duże miasto z intensywnie zagospodarowanym centrum oraz luźno zabudowaną i mor-fologicznie zróżnicowaną strefą zewnętrzną; miasto to przyjmuje rolę głównego ośrodka powstałej aglomeracji”1.
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
124
1 Odnosząc się do wyjaśnień D.J. Bogorada, należy podkreślić, że opisane przez niego ostatnie fazy przekształceń drugiej z wymienionych form — de facto konurbacji miejskiej — nie stanowią zasa-dy we wszystkich znanych współcześnie przypadkach (np. Region Ruhry).
Z drugim typem ujęcia spotykamy się w przypadku różnych aglomeracji policen-trycznych, gdzie wieloośrodkowa forma, mając skłonność do aglutynacji i łączenia się w jedną spójną całość przestrzenną, rozwija się niejako „do środka”. Z tego punk-tu widzenia mowa jest o rozwoju dośrodkowym.
W nawiązaniu do wcześniejszego komentarza związanego z działaniem podsta-wowych sił miastotwórczych w układzie na plan pierwszy wysuwa się kwestia od-mienności (odwrotności) w rozumieniu pojęcia „dośrodkowości” i „odśrodkowości”.
Mianowicie:
— w odniesieniu do aglomeracji monocentrycznych uwidaczniają się siły dośrodko-we układu inercjalnego, przy jednoczesnym odśrodkowym rozwoju przestrzen-nym;
— w odniesieniu do aglomeracji policentrycznych uwidaczniają się siły odśrodkowe układu inercjalnego, przy jednoczesnym dośrodkowym rozwoju przestrzennym.
Ostateczne wyjaśnienie tego paradoksu wiąże się z percepcją danej formy osad-niczej opartej na atrybucie pozorności.
Wracając do zagadnień związanych z geografią osadnictwa, stwierdzamy np., że aglomeracja monocentryczna jest określona siłami dośrodkowymi w układzie iner-cjalnym. To one są bezpośrednim czynnikiem sprawczym tej formy osadniczej. Jed-nak na poziomie rozważań o jej funkcjonowaniu jako układu nieinercjalnego uwi-daczniają się już siły dwojakiego typu: dośrodkowe i odśrodkowe. Ponieważ układ nieinercjalny ma, jak już wcześniej wspomniano, charakter pozorny, pozorny jest tak-że fakt definiowania jego rozwoju, w tym przypadku jako odśrodkowego.
Problem ten wyraża się m.in. za pomocą następujących faktów:
— odśrodkowy rozwój na omawianym poziomie można przypisać także układom po-licentrycznym; i w jednym, i w drugim przypadku następuje przecież rozrost wiel-kościowy terytorium głównego miasta lub miast; „odśrodkowe wypełnianie”
przestrzeni międzymiejskiej jest tu cechą względną; nie zależy bezpośrednio od właściwości danego ośrodka, tylko od właściwości otoczenia (funkcjonowania in-nych ośrodków główin-nych w aglomeracji policentrycznej lub podporządkowain-nych hierarchicznie w przypadku aglomeracji monocentrycznej);
— w aglomeracji monocentrycznej ma miejsce także rozwój dośrodkowy; każdy ele-ment struktury wewnętrznej aglomeracji, oprócz rozwoju odśrodkowego (horyzon-talnego), odnotowuje rozwój dośrodkowy w wymiarze wertykalnym (m.in.: wzrost gęstości zaludnienia czy intensywności i wysokości zabudowy), szczególnie doty-czy to strefy rdzenia aglomeracji; rola rozwoju wertykalnego rośnie wraz z wiel-kością demograficzną głównego ośrodka oraz stopniem jego metropolitalności.
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 125
3.1.1. Siły dośrodkowe i konsekwencje ich działania w układzie nieinercjalnym
Miastotwórcze siły dośrodkowe są najbardziej powszechnymi siłami w przestrze-ni geograficznej. Sformułowaprzestrze-nie powszechność oznacza w tym ujęciu możliwość za-istnienia, rzeczywisty fakt występowania oraz ich udział w rozwoju poszczególnych miast. Powszechność jest bezpośrednim efektem naturalnej tendencji człowieka do organizowania się w grupy społeczne oraz potrzebą interakcji w ich obrębie. Oczy-wiście, nie każda organizacja ludzka czy przedsięwzięcie musi wynikać z cechy, którą jest dośrodkowość. Zaznaczyć jednak należy, że nawet jeśli przedsięwzięcie ma genetycznie (źródłowo) charakter odśrodkowy, zawsze istnieje potrzeba docelowego uzyskania z niego korzyści społecznych i ekonomicznych. Te niemal zawsze mocowa-ne są w przestrzeni geograficzmocowa-nej na zasadzie działań dośrodkowych. Wtórność ta w tym przypadku nadaje działaniom sił dośrodkowych elementu pośredniości.
Jednak dośrodkowość w przestrzeni geograficznej czy z punktu widzenia rozważa-nych w studium układów może mieć swoje indywidualne trajektorie rozwojowe. Może być oddziałującą siłą miastotwórczą o charakterze i bezpośrednim, i pierwotnym.
Analizując rozwój miast na ziemiach współczesnej Polski w ujęciu historycznym (Krzysztofik, 2012), należy stwierdzić, że siły dośrodkowe, rozumiane jako te, które organizują funkcje centralne miast, miały w ich genezie kluczowe znaczenie w okre-sie średniowiecznym. Od co najmniej epoki wczesnonowożytnej (XVI—XVIII w.) ich rola miała charakter współtworzący. W erze industrialnej (XIX—XX w.) zeszły na plan drugi, ulegając funkcjom wyspecjalizowanym. Te ostatnie stanowiły efekt wyraźnego i bezpośredniego działania sił odśrodkowych.
Obserwowana dynamika interakcji sił dośrodkowych i odśrodkowych wynika z ich bezpośredniego wpływu na rolę funkcjonalną i lokalizacyjną miasta w układzie osadniczym. Otóż należy przyjąć, że funkcje centralne mają charakter organizujący i „porządkujący” przestrzeń miasta oraz jego regionu, podczas gdy funkcje wyspecja-lizowane wykazują charakter dynamizujący, ale jednocześnie destabilizujący „równo-mierność” rozwoju jednostek miejskich i różnych form zaglomerowanych.
Miastotwórcza rola sił dośrodkowych jest ściśle powiązana z hierarchią miast, a na etapie genetycznym także punktów miastotwórczych. Zależność ta ma charakter sprzężenia zwrotnego.
Z jednej strony oznacza to, że szczególna pozycja ośrodka w danej niszy lokali-zacyjnej oraz późniejszym układzie lokalizacyjnym miast jest wyrazem kumulacji do-środkowych sił miastotwórczych w najdogodniejszym punkcie w ich obrębie. Ze-wnętrzne („inercjalne”) siły dośrodkowe w pewnym sensie „poszukują” takich najkorzystniej zlokalizowanych miejsc w przestrzeni geograficznej, konstytuując po-wstanie nowego podukładu. Późniejszy rozwój miasta w ramach tego podukładu oraz jego rola w hierarchii osadniczej wskazują na zasadność, trwałość i przede wszyst-kim potencjał zaistniałego doboru lokalizacyjnego.
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
126
Z drugiej strony ranga danego miasta w hierarchii ośrodków centralnych stanowi istotny element trwałości istniejących powiązań tego ośrodka z zapleczem, której wy-razem jest system interakcji generowany siłami dośrodkowymi.
Funkcjonowanie sił dośrodkowych w odniesieniu do konkretnego miasta wyjaś-niać należy z punktu widzenia układu nieinercjalnego, a zatem relacji: miasto — naj-bliższe otoczenie miasta, oraz układu inercjalnego, a więc interakcji danego miasta z całym rozważanym układem. Rozróżnienie to jest istotne, ponieważ każdy z ukła-dów odniesień ma wpływ na odmienne elementy dynamiki kształtowania się lokalne-go układu osadniczelokalne-go. Typem morfologicznym telokalne-go ostatnielokalne-go jest m.in. dowolna formalnie aglomeracja miejska.
W rzeczywistości siły dośrodkowe w ujęciu genetycznym mają bazowe znaczenie w rozwoju aglomeracji monocentrycznych. Fakt ten jest pochodną cech, jakie niesie z sobą zjawisko hierarchizacji dóbr, przedsięwzięć i instytucji o charakterze central-nym w przestrzeni geograficznej. Dośrodkowość działających sił w układzie inercjal-nym jest tu niejako synonimem hierarchiczności. Działające dośrodkowe siły miasto-twórcze mają, jak już wspomniano, naturalne zdolności do organizowania się w przestrzeni tego układu, a hierarchiczność stanowi jedną z podstawowych cech.
Hierarchiczność sił miastotwórczych działających w układzie inercjalnym jest więc podstawową determinantą rozwoju aglomeracji monocentrycznych. Konkrety-zując, siły dośrodkowe warunkują możliwość zaistnienia formy osadniczej, w której tylko jeden ośrodek może mieć znaczenie dominujące nad innymi.
Hierarchiczność generowana działaniem sił dośrodkowych ma też swoje prze-łożenie w organizacji struktury wewnętrznej aglomeracji, a więc w tym przypadku układu nieinercjalnego. Jednak cechą układów nieinercjalnych jest ich pozorność, tzn. że w ich obrębie występują zarówno siły dośrodkowe, jak i odśrodkowe. Jakkol-wiek te drugie w przypadku aglomeracji monocentrycznych rozwijających się w oparciu o funkcje centralne mają charakter wtórny, w istotny sposób oddziałują na takie elementy struktury, jak: lokalizacja poszczególnych miast w aglomeracji, ich wielkość, genotyp funkcjonalny czy charakter bazy ekonomicznej.
Konkludując, na poziomie układu inercjalnego odnoszącego się do aglomeracji monocentrycznej siły odśrodkowe mają znaczenie priorytetowe, podczas gdy w obrę-bie układu nieinercjalnego jedynie współdecydują o rozwoju tej formy osadniczej.
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 127