Miasta w miejscach uzewnętrznienia się odśrodkowych sił miastotwórczych

Podstawowym typem miejscowości w układach konurbacyjnych są ośrodki po-wstające w miejscu lub w najbliższym sąsiedztwie zinstytucjonalizowanego punktu (zakładu przemysłowego) uzewnętrznienia się odśrodkowych sił miastotwórczych.

Rzeczywista sytuacja uzależniona jest od charakteru uzewnętrznianej materii i/lub energii miastotwórczych.

Rozkład sił odśrodkowych w układzie nieinercjalnym prezentuje ryc. 31. Zna-czenie podstawowe ma tu pierwotna siła odśrodkowa, związana z nagromadzeniem danego komponentu środowiska geograficznego. Rodzaj tego komponentu, jego wielkość, długotrwałość działania, ewentualna cykliczność działania mają wpływ nie tylko na pierwotną trajektorię przemieszczających się sił miastotwórczych, lecz także na charakter wtórnych sił odśrodkowych oraz wtórnych sił dośrodkowych.

Siły wtórne (odśrodkowe i dośrodkowe) są często elementami bezpośrednio wpływającymi na rozwój miasta. Wtórność w tym przypadku należy bowiem rozu-mieć nieco inaczej niż w przypadku aglomeracji warunkowanych działaniem sił do-środkowych. W tym przypadku określenie pierwotności i wtórności odnosi się wyłącznie do punktu miastotwórczego, a nie samego miasta jako formy ukonstytuo-wanej. Zagadnienie to szerzej wyjaśnione zostało w dalszej części rozdziału.

Siły wtórne (odśrodkowe i dośrodkowe) w omawianym tu przypadku odnieść należy w zasadzie do endogenicznego rozwoju miasta. Impulsy rozwojowe sta-nowią:

— część energii i materii miastotwórczej warunkowanej działaniem pierwotnych sił odśrodkowych, a zatrzymanej w układzie nieinercjalnym (na skutek wewnętrznego oporu lub odbicia),

— energia i materia miastotwórcze warunkowane działaniem sił dośrodkowych, a przedostające się do układu nieinercjalnego z układu inercjalnego,

— energia i materia miastotwórcze warunkowane działaniem sił dośrodkowych, a ukształtowane wewnątrz układu nieinercjalnego.

Pierwszy z wymienionych typów energii i materii miastotwórczych ma wobec miasta charakter wyłącznie dynamizujący w sensie ilościowym (potencjał demogra-ficzny i gospodarczy). Jednocześnie w dużej części przypadków (np. w większości miast górniczych), jeśli wziąć pod uwagę jakościowy aspekt rozwoju miasta (m.in.

tzw. krajobraz miejski), stanowił jednak destabilizator.

Dwa ostatnie z wymienionych typów energii i materii miastotwórczych stanowią stabilizatory rozwoju miasta. Ich działanie wobec różnych struktur miejskich ma cha-rakter: porządkujący, wzmagający kompaktowość i funkcjonalność, częściowo hierar-chizujący. W odniesieniu do dynamiki rozwoju miasta w sensie ilościowym mają charakter ogólnie neutralny.

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 165

Stopień równowagi między zjawiskami dynamizującymi a porządkującymi w przestrzeni stanowił główną determinantę rozwojową miast zlokalizowanych w miejscach uzewnętrznienia się miastotwórczych sił odśrodkowych.

W konurbacji katowickiej najczęstszą sytuacją przestrzenną rozwoju takich miast było bliźniacze współistnienie osiedla miejskiego oraz miejsca w przestrzeni gospo-darczej, które powołało je do życia. W starszych ośrodkach górniczych, np. w Tar-nowskich Górach, przestrzeń eksploatacyjna przeplatała się z przestrzenią osiedleń-czą. Zjawisko to znane jest zresztą z innych feudalnych zespołów miejskich na obszarze Polski, m.in. zespołów miejskich Bochni, Wieliczki czy Miedzianki (Książek, 1958; Wieliczka…, 1990). Charakterystycznym elementem przestrzennym miast tego typu są układy morfologiczne miast, w których czytelne jest występowa-nie dawnych obiektów i infrastruktury górniczej.

Współistnienie miejsca uzewnętrznienia się odśrodkowych sił miastotwórczych i strefy miejsko-osiedleńczej jest jednak możliwe tylko w pewnych sytuacjach:

— w niedużym lub rozproszonym w przestrzeni miasta działaniu omawianych tu sił;

— w działaniu wykorzystującym budynki w zwartej zabudowie miejskiej; najkorzyst-niejsza jest sytuacja mieszania funkcji zabudowy;

— w działaniu niepowodującym bezpośredniej zewnętrznej ingerencji w elementy istniejącej już struktury przestrzenno-funkcjonalnej lub ekologicznej miasta.

Od XIX w. w sferze funkcji przemysłowych i górniczych definiujących działanie sił odśrodkowych zasady te były praktycznie niemożliwe do spełnienia. Wynikało to z faktu wzrastającej przeciętnej wielkości, jaką zajmowały poszczególne obiekty i to-warzysząca im infrastruktura. Intensyfikacji i wzrostowi wielkościowemu obiektów przemysłowych oraz górniczych towarzyszył jednocześnie ten sam proces, ale w od-niesieniu do zabudowy osiedleńczej. Stąd najczęstszym rozwiązaniem było „bez-pieczne” sąsiedztwo miasta i miejsca gospodarczej emergencji sił miastotwórczych.

Pojęcie bezpieczeństwo należy tu rozumieć jako unikanie możliwości unicestwienia osiedla przez rozrastającą się strefę przemysłową czy górniczą.

Wspomniano już o charakterystycznym „okrążaniu” punktów miastotwórczych przez osadnictwo i tworzeniu układów pierścieniowych. Układy te cechowały się niską spójnością przestrzenną w relacji punkt osadniczy — sąsiedni punkt osadniczy.

Ich unifikacja rozpoczęła się dopiero w II połowie XX w.

Jednocześnie bardzo silne zależności występowały na linii osiedle — zakład przemysłowy. Jednym z elementów przestrzenno-infrastrukturalnego dziedzictwa tej relacji jest sieć tzw. budownictwa patronackiego o różnej genezie (początek XIX w.

do końca XX w.).

Ostatecznie miasto powstające w sąsiedztwie punktów uzewnętrznienia się od-środkowych sił miastotwórczych charakteryzowały następujące układy przestrzenne:

liniowy, kolonijny, grzebieniasty. Często różne modele pokrywały się lub współist-niały. Zwraca uwagę rzadkość układów placowych i rynkowych (Kantor-Pietraga i in., 2011). Spośród tych, które ukształtowały się w miastach regionu, znacząca

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

166

część nie ma funkcji usługowo-handlowych (centrotwórczych), a np.: mieszkaniowe, wypoczynkowe lub bardzo wyspecjalizowane.

Jeszcze inną cechą układów przestrzennych miast rdzenia omawianej konurbacji był niski wskaźnik centralności usług oraz ich ograniczenia ilościowe w stosunku do potencjału demograficznego. W naturalny sposób stanowiło to podłoże silnej endoge-niczności usług (Gwosdz, 2004).

Wymienione modelowe cechy układu przestrzenno-funkcjonalnego wyspecjalizo-wanego miasta w konurbacji katowickiej odróżniają je od sytuacji, która ma miejsce w głównym ośrodku aglomeracji monocentrycznej (np. krakowskiej). Odmienność ta jest wynikiem bardzo istotnych różnic w relacji: punkt miastotwórczy — istniejące miasto:

— w układach zaglomerowanych warunkowanych siłami dośrodkowymi (kluczowy) punkt miastotwórczy podporządkowany jest miastu głównemu (jego rozwojowi, specyfice wielkościowej, funkcjonalnej); punkt miastotwórczy powołuje do życia miasto, ale relacją tą steruje samo miasto;

— w układach zaglomerowanych warunkowanych siłami odśrodkowymi miasto pod-porządkowane jest specyfice punktu miastotwórczego — konkretnie miejscu, w którym zachodzi uzewnętrznienie się działających sił miastotwórczych; punkt miastotwórczy powołuje do życia miasto i na dalszym etapie jej rozwoju — istot-nie wpływa na jego rozwój.

Odmienność ta wynika z natury działających sił oraz funkcji punktu miasto-twórczego. W pierwszym przypadku, z uwagi na silne tendencje: skupiające punk-towo, porządkujące, hierarchizujące, formuła miasta jako obiektu: przestrzennego, demograficznego, społecznego, gospodarczego, politycznego itp., jest nie tylko ocze-kiwana, ale też wymuszona. Stanowi trzon całej interakcji. Siły dośrodkowe, sku-piając się na odpowiednim poziomie hierarchicznym, muszą mieć właściwą „opra-wę” przestrzenną. Jest nią forma w miarę kompaktowego ośrodka centralnego.

W przypadku relacji punkt miastotwórczy związany z siłami odśrodkowymi — miasto ten drugi element jest tylko konsekwencją, przestrzenną odpowiedzią na ukonstytuowanie się punktu miastotwórczego. Miasto powstające wokół takiego punktu stanowi element zależny od niego we wszystkich wspomnianych wcześniej wymiarach: przestrzennym, demograficznym, społecznym, gospodarczym, politycz-nym itd. Punktowi miastotwórczemu determinowanemu siłami odśrodkowymi po-trzebna jest przestrzeń, a nie miasto. To drugie, w pewnych okolicznościach, jak w przypadku konurbacji katowickiej, może być nawet potencjalną barierą. Poten-cjalną, bo w sytuacji konfliktu na osi gospodarka — osadnictwo niemal w każdym przypadku w priorytetowej pozycji jest ta pierwsza.

Miasta powstające w sąsiedztwie lub w miejscu uzewnętrznienia się miastotwór-czych sił odśrodkowych są więc narażone na silną punktową delokalizację w różnych aspektach swojego rozwoju.

Impet erupcji omawianych tu sił może mieć różną dynamikę, a nawet lokalizację w obrębie granic miasta. Interesującym przypadkiem, znanym z obszaru konurbacji

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 167

katowickiej, są „wędrówki w czasie” górnictwa węgla kamiennego i innych branż przemysłu po terytorium poszczególnych miast. Z kolei przedsięwzięcia gospodarcze funkcjonujące przez dłuższy czas narażone są na różne cykle koniunkturalne. Oba zjawiska sprawiały i sprawiają, że przestrzeń miast była i jest narażona na gwałtow-ne zmiany układów przestrzenno-funkcjonalnych. Próbą „dopasowania się” miasta do uwarunkowań lokalizacji przemysłu i górnictwa było kształtowanie się różnego typu lokalnych — wewnątrzmiejskich — układów i subukładów o charakterze sza-chownicowym. Charakterystyczny dla całego regionu wieloośrodkowy rozkład struk-tur przestrzenno-funkcjonalnych zdefiniowany przez C.D. Harrisa i E.L. Ullmana (1945) jest konsekwencją konurbacyjnego charakteru miasta, ale rozkład ten jest tak-że typowy dla pojedynczych miast (m.in. Ruda Śląska, Sosnowiec). Interesujące stu-dium J. Ziółkowskiego (1960) o Sosnowcu w II połowie XIX i I połowie XX w. sta-nowi klasyczne ujęcie tego zagadnienia.

Podkreślić jednak należy, że pewna nieprzewidywalność rozwoju gospodarczego sprawiła, że w wielu przypadkach nastąpiły bardzo silne konflikty przestrzenne. Naj-powszechniejsze było i jest przekraczanie granic bezpieczeństwa eksploatacji górni-czej pod terenami zabudowanymi oraz pod terenami stanowiącymi potencjalne — przestrzenne — rezerwy inwestycyjne. W tym drugim przypadku szczególnie istotne są tereny niezabudowane, które perspektywicznie mogłyby zwiększyć stopień kom-paktowości miasta. Fakt ten był przyczyną nie tylko chaotycznego rozwoju miast, ale także naruszania stabilności rozwoju nielicznych ukształtowanych i zwartych założeń miejskich. Przykładem jest tu Bytom, założenie śródmiejskie o znaczących walorach urbanistycznych i architektonicznych¹⁰.

Ostatnią kwestią rozważań na temat oddziaływania sił odśrodkowych w pod-układzie (pod-układzie nieinercjalnym) jest zagadnienie interakcji tego typu sił z po-wszechnie działającymi siłami dośrodkowymi.

Należy przyjąć, że w większości przypadków analizowanych regionów dzisiejszej Polski jako pierwsze zaznaczyły się siły dośrodkowe. Zakładane pierwszeństwo wynika z faktu, że jak już wspomniano mają one charakter porządkujący, orga-nizujący i hierarchizujący system osadniczy. Zatem są naturalnym elementem współtworzącym wszystkie społeczności lokalne, regionalne czy ponadregionalne.

Pojawienie się sił odśrodkowych w regionie oddziałuje na dotychczasowy układ funk-cjonowania sił dośrodkowych. W zależności od skali rozwoju sił odśrodkowych różny jest charakter zmian w układach warunkowanych działalnością sił dośrodkowych.

W takiej sytuacji przepływ energii i materii miastotwórczych może się zmienić całkowicie.

Tak było także w przypadku obszaru współczesnej konurbacji katowickiej.

Ukształtowany tu w średniowieczu system układów nieinercjalnych warunkowanych

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

168

10 Ten aktualny również współcześnie problem (Krzysztofik, Runge, Kantor-Pietraga, 2012) ma genezę sięgającą co najmniej XIX w. W latach 30. XX w. istniała koncepcja translokacji Bytomia ok. 20 km na północny zachód od dzisiejszej lokalizacji miasta (Szczypka-Gwiazda, 2003).

siłami dośrodkowymi w XIX i XX w. przeszedł znaczącą transformację. Zmianę tę ułatwiły trzy zasadnicze czynniki:

— brak silnych ośrodków, których rozwój w przeszłości warunkowany był siłami do-środkowymi,

— peryferyjne (przygraniczne) położenie subregionu w stosunku do głównych regio-nów historyczno-geograficznych, a nawet państw (układów ogólnych), a przede wszystkim

— największa na terytorium Polski, w całych jej dziejach, skala uzewnętrznienia się sił odśrodkowych.

Ogół wymienionych czynników spowodował, że w stosunkowo krótkim okresie, w zasadzie już w stuleciu 1850—1950, układ dominujących tu sił miastotwórczych całkowicie zmienił swój charakter.

W okresie feudalnym dominowały na tym obszarze układy nieinercjalne związane z siłami dośrodkowymi na poziomie lokalnym, a incydentalnie (Bytom) — na pozio-mie regionalnym. Uzewnętrznianie się sił odśrodkowych — jak już wspomniano — za-częło się tu w średniowieczu. Nasiliło w XVI w. Odnosząc się do wskaźnika poten-cjału demograficznego, należy stwierdzić, że w przypadku Tarnowskich Gór procesy rozwojowe były znaczące; miasto to dorównywało największym ówczesnym miastom o genezie średniowiecznej: Bytomiowi (w części śląskiej) i Będzinowi (w części małopolskiej). Dwa przypadki rozwoju miast górniczych nie zmieniły jednak w więk-szym stopniu podstawowego układu sił miastotwórczych na omawianym fragmencie pogranicza górnośląsko-małopolskiego. Częściowa „destabilizacja” miała miejsce tyl-ko w rejonie Bytomia. W XVIII w. zakłócenia oddziaływań związanych z siłami do-środkowymi miały miejsce w Mysłowicach. Spowodowane było to ściślejszym domy-kaniem granicy polsko-śląskiej, co skutkowało m.in. powstaniem transgranicznej mikrokonurbacji Mysłowice — Modrzejów — Niwka. Pozbawienie Mysłowic praw miejskich w 1742 r. na skutek konkurencji sąsiednich ośrodków było najwymowniej-szym feudalnym przykładem ingerencji w stabilność działania sił dośrodkowych w przypadku pojedynczej niszy lokalizacyjnej na terenie omawianego regionu.

W XIX i XX w. siły odśrodkowe całkowicie zmieniły regionalny układ działających sił miastotwórczych. Stosunkowo słabe dośrodkowe siły miastotwórcze zostały jeszcze bardziej zmarginalizowane. W okresie międzywojennym wyraźniej zaznaczające się siły dośrodkowe koncentrowały się w Katowicach, w mniejszym zaś stopniu w Bytomiu i w Gliwicach. Wspomnieć też należy o takich ośrodkach zagłębiowskich, jak Sosnowiec i Będzin. Z wyjątkiem Katowic i częściowo Bytomia, w żadnym z pozostałych miast nie miały one jednak kluczowego znaczenia. W zasa-dzie ich istnienie można odnosić do ścisłych centrów miast i ich najbliższego otocze-nia. Dzielnice tych miast oraz miejscowości sąsiednie stanowiły natomiast zwarty ob-szar silnie determinowany działaniem sił odśrodkowych, które w istotny sposób kształtowały i organizowały przestrzeń miejską późniejszej całej konurbacji katowic-kiej. Skala rozwoju tego zjawiska pogłębiła się po drugiej wojnie światowej. Siły do-środkowe zostały zmarginalizowane do minimum. Związane było to:

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 169

— z dalszym dynamicznym wzrostem znaczenia sił odśrodkowych;

— ze specyfiką systemu społeczno-gospodarczego niwelującego rozwój pewnych funk-cji miastotwórczych, a związanych z działaniem sił dośrodkowych (część usług materialnych i niematerialnych);

— z centralizacją sfery administracyjnej, co wiązało się z ich koncentracją głównie w ośrodku wojewódzkim (Katowice).

Symbolicznym akcentem wynikającym z faktu, że jest to region zdominowany siłami odśrodkowymi było powszechne stosowanie wobec niego nazwy Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP), a nie aglomeracja czy konurbacja katowicka (górno-śląska, śląska itp.). Nazwa GOP podkreślała gospodarczy, a nie miejski charakter regionu¹¹. Było to zresztą zgodne z zasadą, że miasta w konurbacjach stanowią de facto jedynie pewną nadbudowę determinującego je punktu miastotwórczego o silnie zaznaczających się konotacjach gospodarczych. W przypadku miasta centralnego w aglomeracji monocentrycznej sfera gospodarcza była bardziej „wkomponowana”

w miasto. Ono było na pierwszym planie.

Reasumując, należy stwierdzić, że nieprzewidywalność działania odśrodkowych sił miastotwórczych sprawia, że rozwój miasta będącego ich konsekwencją jest wyso-ce nieprzewidywalny, wyso-cechuje go pojawiająca się gwałtowność zmian oraz silna jed-nokierunkowa presja ze strony instytucji ekonomicznej, stanowiącej o jego genezie.

Potężne siły towarzyszące emergencji energii i materii miastotwórczych mogły powo-dować jednoczesny wzrost osadnictwa miejskiego, ale też jego degradację na skutek przestrzennego rozwoju punktu miastotwórczego.

Jednakże regres miejscowej bazy ekonomicznej, jako efekt słabnięcia dzia-łających sił odśrodkowych, potencjalnie powinien stabilizować i równoważyć sytua-cję, stwarzając nowe możliwości osadnictwa i ewolucji rozwoju działalności warun-kowanych innymi siłami. Przykłady z przeszłości i teraźniejszości dowodzą, że stało się tak tylko w przypadku niektórych miast (Katowice, Gliwice, Tychy). W przypad-ku pozostałych miast w dużej mierze znaczenie miało tzw. uwięzienie danego ośrod-ka miejskiego na konkretnej (typologicznie) ścieżce od zależności (Gwosdz, 2004b, 2012, 2014; Kantor-Pietraga, Krzysztofik, 2011).