Bariery przemieszczających się sił miastotwórczych

Siły miastotwórcze w każdym przypadku oddziałują na bariery zlokalizowane w przestrzeni geograficznej. W pewnych sytuacjach siły miastotwórcze jako atrybuty mechanicystyczne mają zdolność ich pokonywania. Podobnie dzieje się w przypadku procesu dyfuzji, gdzie zdolność pokonania bariery wyjaśniana jest na drodze zjawisk o charakterze termodynamicznym.

Wskazywane bariery w nawiązaniu do działających sił miastotwórczych mogą mieć charakter trwały lub nietrwały. Bez względu na ich charakter należy zauważyć, że kontakt sił miastotwórczych z barierami każdorazowo powoduje pewne odchylenia od równowagi działania tychże sił, tak w czasie, jak i przestrzeni. Wpływa również na wybrane (lub wszystkie) elementy składowe określające charakter tychże sił.

Należy założyć, że w obrębie funkcjonującego już układu działanie sił miasto-twórczych, które nie napotykają na bariery, czyni rozwój danego miasta lub regionu miejskiego naturalnie zrównoważonym (zharmonizowanym). Pojawienie się bariery lub grupy barier wprowadza pewną dysharmonię, która każdorazowo urealnia się w przestrzeni.

Dysharmonia ta może mieć jednak wymiar: negatywny, pozytywny lub obojętny.

Interakcje działających tu sił miastotwórczych w odniesieniu do konkretnego obszaru tworzą nowy porządek przestrzenny w sieci miast, który jest takim, jaki może tu po-wstać, uwzględniając wszystkie zmienne determinujące powstawanie i rozwój no-wych miast. Nie jest natomiast do końca uzasadnione waloryzowanie istniejącego sta-nu określeniami pozytywny lub negatywny.

Jednym z efektów przestrzennych lub inaczej rzecz ujmując — morfologicznych interakcji sił miastotwórczych i wieloaspektowych barier jest tendencja do powstawa-nia układów lokalizacyjnych miast-wrót. Interakcja ta polega na punktowej koncentracji sił miastotwórczych w miejscach, gdzie mogą one „pokonać” istniejącą barierę geogra-ficzną. Wspomniane siły mają z reguły charakter odśrodkowy, ale także dośrodkowy.

W tym ostatnim przypadku ich działanie związane jest z przypadkami przemieszcza-nia dużego potencjału energii i materii, które w rzeczywistości społeczno-ekonomicz-nej przekładają się na elementy składowe dóbr centralnych wyższego rzędu.

Jak więc przedstawia się rozkład sił miastotwórczych w ramach układu typu wrota? Bariera, z uwagi na okresowe punktowe skupianie energii i materii miasto-twórczych, wytrąca częściowo potencjał przemieszczających się sił miastotwórczych (ryc. 19). Powoduje z jednej strony ich częściowe (chwilowe) spowolnienie, z drugiej zaś — dążność do przekierowania w stronę miejsca, gdzie możliwe jest pokonanie bariery. Skierowanie przemieszczających się swobodnie (siły odśrodkowe) lub w spo-sób uporządkowany (siły dośrodkowe) atrybutów energii i materii miastotwórczych w stronę przewężenia stanowiącego miejsce pokonania bariery powoduje stały wzrost

„miejscowego ciśnienia” przemieszczających się sił miastotwórczych. Zatem w tym wypadku punkt miastotwórczy o charakterze wrót działa na zasadzie podobnej do tej,

2.11. Bariery przemieszczających się sił miastotwórczych 101

jaka cechuje punkty miastotwórcze o genezie warunkowanej wyłącznie siłami do-środkowymi. Po wytraceniu w punkcie miastotwórczym części energii i materii skompresowane siły miastotwórcze przemieszczają się dalej, pokonując opisywane przewężenie w barierze. W tym przypadku impet sił miastotwórczych działa zgodnie z zasadą, według której rozwijają się punkty miastotwórcze stymulowane działaniem sił odśrodkowych.

Cechą przemieszczeń energii i materii miastotwórczych w układzie wrót jest to, że bariera nie likwiduje lub nie zatrzymuje trwale działających sił miastotwórczych o charakterze odśrodkowym, najwyżej ją modyfikuje, bądź w pewnym sensie osłabia ich pęd. Po ominięciu bariery siły te oddziałują nadal. Inaczej jest w przypadku sił dośrodkowych. W zależności od bariery mogą one jedynie zmniejszyć swoje znacze-nie i zasięg oddziaływania (np. wyłączznacze-nie bariera fizjograficzna). W pewnych sytua-cjach (np. wyraźnie zaznaczona bariera polityczna) mogą nawet zupełnie zaniknąć.

2. Siły miastotwórcze w układzie osadniczym i ich działanie...

102

Ryc. 19.Model kształtowania się miast-wrót (opracowanie własne)

1— działanie sił dośrodkowych, 2 — działanie sił odśrodkowych, 3 — bariera, 4 — nisza lokalizacyjna po jed-nej stronie bariery, 5 — nisza lokalizacyjna po drugiej stronie bariery, 6 — punkt miastotwórczy

Fig. 19.Model of gateway city development (by author)

1— the centripetal forces activity, 2 — the centrifugal forces activity, 3 — the barrier, 4 — locational niche on the first side of the barrier, 5 — locational niche on the second side of the barrier, 6 — the city-forming point

Równie częstym przypadkiem jest sytuacja całkowitego rozładowania się pędu energii i materii na skutek zaistniałej bariery geograficznej. Ma to miejsce przed lub tuż za nią, już w innym układzie (np. w państwie). Uwaga ta odnosi się w zasadzie do dwóch przypadków:

— sytuacji, gdy układ ma charakter domknięty lub

— sytuacji, gdy układ jest pozornie otwarty, tzn. nie jest domknięty, a wiązki energii oraz materii miastotwórczych mogą przenikać jego granice, jednak właściwości (lub cechy) innego, sąsiedniego układu sprawiają, że wkrótce po wejściu w jego obręb wytracany jest potencjał dotychczasowych sił miastotwórczych.

W obu przypadkach siły miastotwórcze wchodzą w reakcję z działającymi pro-stopadle ograniczeniami, wywoływanymi przez bariery. Impet sił miastotwórczych, które zderzają się z barierami o podobnej trwałości w przestrzeni geograficznej, po-woduje, że te pierwsze albo się od nich odbijają, albo je przenikają.

W pierwszym przypadku, na skutek odbicia powodującego każdorazowo zna-czący spadek potencjału, następuje:

a) albo ich punktowe załamanie w miejscu zderzenia z linią bariery, b) albo odbicie:

— od bariery i częściowe przemieszczenie się wzdłuż niej; załamanie działa-jących sił miastotwórczych ma miejsce w pobliżu miejsca zderzenia się tych sił z barierą,

— od bariery i ruch zwrotny; załamanie działających sił miastotwórczych ma miejsce w pobliżu miejsca zderzenia siły miastotwórczej z barierą.

Efektem oddziaływania zderzenia się sił miastotwórczych z barierą są przede wszystkim liniowe układy miast i skupień miejskich o charakterze kordonowym. Po-wstają one również w rezultacie działania sił miastotwórczych, które przekraczają tzw. barierę pozorną. Mechanizm interakcji i rozkładu sił miastotwórczych jest tu po-dobny jak w poprzednim przypadku. Różnica polega na tym, że liniowe układy ba-rier są w tym przypadku „rozszczepione”, w efekcie czego siły miastotwórcze po po-konaniu bariery jednego typu (np. politycznej) zostają ustabilizowane (umocowane) dopiero przez barierę drugiego lub kolejnego typu (np. społeczno-ekonomiczną czy przestrzenną).

Zakładając, że bariera polityczna jest we wspomnianym przykładzie przyjętą i kluczową granicą dwóch układów (tu: państw), liniowe skupienia miast kordono-wych powstają wtedy tuż za nią, ale w jej najbliższym sąsiedztwie. Skupienia takie powstawały także w rzeczywistości geograficzno-historycznej ziem Polski.

Ogół omówionych sytuacji, które mogą zaistnieć w danym układzie, a uwzględ-niają: granice i sąsiedztwo układu, działające siły miastotwórcze i ich typy oraz ba-riery, odnosi się zarówno do powstawania pojedynczych miast, jak i zaglomerowa-nych form osadniczych.

2.11. Bariery przemieszczających się sił miastotwórczych 103