powstała w efekcie działania sił odśrodkowych
3.1.2.2. Konurbacja katowicka
Jak już wspomniano, najbardziej typową formą policentrycznego uzewnętrznie-nia się odśrodkowych sił miastotwórczych jest konurbacja miejska. Specyfikę rozwo-ju i działania sił miastotwórczych w obrębie konurbacji miejskiej zaprezentowano w pracy na przykładzie regionu katowickiego. Jakkolwiek problem urbanizacji i in-dustrializacji tego regionu, ze szczególnym uwzględnieniem okresu od XIX w. do trzeciej ćwierci XX w., ma już bardzo bogaty dorobek naukowy (Hornig, 1954, 1958; Górny Śląsk…, 1955; Pounds, 1958; Długoborski, 1960; Gorywoda, Byt-nar-Suboczowa, 1962; Kortus, 1964; Grabania, 1966; Litewka, 1966, 1971, 1979a;
Sarna, 1967; Jaros, 1969; Pakuła, 1970a, 1970b; Rajman, 1970, 1972; Barteczek, 1977; Pietrucha, 1977, 1979, 1983; Barteczek, Mecha, 1980; Berezowski, 1980;
Gądek i in., 1980; Rykiel, 1980, 1988; Szajnowska-Wysocka, 1980, 1988; Cichy, 1983; Dołhun, 1983; Korzusznik, 1983; Krakowska, 1983; Kształtowanie tradycyjne-go regionu przemysłowetradycyjne-go, 1987; Struktury i procesy…, 1989; Kłosowski i in., 1996; Tkocz, 1998, 2006; Riley, Tkocz, 1998; Hartenstein, 1999; Krzysztofik, 2000a;
Gwosdz, 2004, 2014; Gasidło, 2006; Opania, 2012), w niniejszym opracowaniu punkt uwagi został skierowany w stronę zależności ujęcia funkcjonalistycznego od pierwotnego — fizykalistycznego.
Procesy aglomeracyjne związane z działaniem sił odśrodkowych na obszarze współczesnej konurbacji katowickiej rozpoczęły się w XVI w. Należy z nimi wiązać powstanie w północnej części regionu skupienia miejskiego Tarnowskie Góry — Miasteczko Śląskie (ryc. 30). Jego formalne występowanie przypadło na lata 1561—1742. Genezę powstania tego zespołu łączyć należy bezpośrednio z lokalnym górnictwem kruszcowym (Szlachcic-Dudzicz, 2006). W istotny sposób z zespołem tym powiązany był sąsiedni Bytom. Jednak czynnik górnictwa w rozwoju tego mia-sta nie był jedyny. Bytom, mając odmienną genezę historyczną i częściowo inną ge-nezę funkcjonalną, współistniał w pewnym sprzężeniu z zespołem tarnogórskim (Drabina, 2010).
W XVIII w. we wschodniej części późniejszej konurbacji katowickiej powstało natomiast skupienie miast Mysłowice — Modrzejów — Niwka. W okresie feudal-nym, jako trójczłonowe, istniało ono w latach 1706—1801. Nie było jednak związane z działaniem odśrodkowych sił miastotwórczych (ustabilizowanych punktowo), lecz sił przemieszczających się (Krzysztofik, 2008b, 2008c; Sulik, 1988, 2000).
Pierwsza faza rozwoju (protoaglomeracyjna) późniejszej konurbacji miejskiej, która trwała do początków XIX w., oparta była zatem na działaniu sił odśrodkowych
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
158
związanych z górnictwem rud cynku i ołowiu oraz na działaniu sił przemiesz-czających się. Uwaga ta jest o tyle istotna, że wskazuje na dwa ważne fakty:
— pierwotne procesy aglomeracyjne na tym terenie mają genezę feudalną, a nie jak się powszechnie przyjmuje — industrialną,
— pierwotne procesy aglomeracyjne na obszarze późniejszej konurbacji katowickiej oparte były na rozwoju górnictwa kruszcowego (rejon Tarnowskich Gór) oraz funkcjach miast-wrót (rejon Mysłowic).
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 159
Ryc. 30.Kształtowanie się układów zaglomerowanych na pograniczu górnośląsko-małopolskim do końca XVIII w. (opracowanie własne)
1 — Śląsk, 2 — Małopolska, 3 — zasięg skupienia miejskiego, 4 — zasięg zanikłego skupienia miejskiego, 5— miasta istniejące w II połowie XVIII w. o genezie średniowiecznej, 6 — miasta istniejące w II połowie XVIII w. o genezie wczesnonowożytnej, 7 — miasto zdegradowane przed XVIII w., 8 — wiek lokacji miasta, 9— granica śląsko-polska, 10 — główny trakt handlowy Kraków — Wrocław
Fig. 30.Developing of agglomerated systems on the Uppersilesian — the Small Polish borderland until the 18th century (by author)
1— Silesia region, 2 — The Small Poland region, 3 — a range of urban concentrated form, 4 — a range of disintegrated urban concentrated form, 5 — towns which existed in the second half of the 18’s century (with medieval genesis), 6 — towns which existed in the second half of the 18’s century (with the earlymodern gene-sis), 7 — town which lost its civic rights before the 18’s century, 8 — the age of urban foundation (granted civic rights), 9 — Silesian-Polish border, 10 — the main trade route Kraków — Wrocław
Druga faza rozwoju konurbacji w dorzeczu Przemszy i Kłodnicy rozpoczęła się w początkach XIX w. i trwała do okresu drugiej wojny światowej (ryc. 31); należy ją określić jako fazę industrialną. Fazę tę można podzielić na 2 lub 3 podfazy. Granicę pierwszej z podfaz należy umocować w połowie XIX w., a więc w okresie szczegól-nej dynamiki rozwoju podstawowych odśrodkowych sił miastotwórczych sterujących urbanizacją regionu, a związanych z górnictwem węgla kamiennego, hutnictwem żelaza, hutnictwem cynku oraz innymi gałęziami przemysłu, a także rozwojem kolei żelaznych.
Za granicę drugiej podfazy należy z kolei przyjąć okres 1918—1923. Jej podłoże ma wyłącznie charakter polityczny. Do tego czasu omawiany obszar podzielony był między trzy państwa: Rosję, Prusy i Austro-Węgry. Po tym okresie region znalazł się w grani-cach tylko dwóch państw, przy czym ten jego fragment, który objęło międzywojenne województwo śląskie, miał znaczącą autonomię gospodarczo-administracyjną.
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
160
Ryc. 31.Policentryczny układ miast i osiedli zurbanizowanych Zagłębia Dąbrowskiego w okresie mię-dzywojennym (Mapa powiatu będzińskiego, b.r.w. [1921—1930]. Ze zbiorów autora)
Fig. 31.Polycentric system of towns and urbanized settlements in The Dąbrowa Basin region in the in-terwar period (Map of The Będzin County [1921—1930]. The author’s collection)
Fazę drugą rozwoju późniejszej konurbacji katowickiej cechuje bardzo silna urbanizacja, przy stosunkowo słabych procesach umiastowienia, rozumianych jako powstawanie uprawomocnionych miast.
Działające siły odśrodkowe, z uwagi na swój charakter genetyczny (dominacja górnictwa i przemysłu), kształtowały dość specyficzny układ bardzo licznych, wyspe-cjalizowanych, rzecz jasna silnie zurbanizowanych osiedli, które jednak stosunkowo rzadko przekształcały się w miasta. Jeśli miało to miejsce, to we wszystkich przypad-kach z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem. Niektóre ośrodki (w tym: Katowice, So-snowiec, Mysłowice [restytucja], Szczakowa) prawa miejskie otrzymały tylko pozor-nie lub częściowo w efekcie działania sił odśrodkowych. Rolę współzależną miały tu bardzo wyraźnie zaznaczone siły przemieszczające się. W podobnym ujęciu funkcjo-nalnym postępował rozwój Gliwic (Historia Gliwic, 1995; Gwosdz, 2004a). W rze-czywistości geograficznej ich materializacją były bardzo silne funkcje ośrodków ko-munikacyjnych (dalekobieżnych), granicznych, handlu hurtowego i spedycji oraz kontrolnych, ale związanych z przepływami międzypaństwowymi (Ziółkowski, 1960;
Tkocz, 1995; Jaworzno. Zarys…, 1997; Sulik, 2000; Hoffmann, 2003 [1895];
Gwosdz, 2004a; Holtze, 2005 [1871]; Krzysztofik, 2008c).
Niemniej jednak kluczowym motorem rozwoju regionu były siły odśrodkowe.
Działały one powszechnie, całkowicie „ignorując” dotychczasowe układy powiązań miejskiej sieci osadniczej w relacji miasto — miasto i miasto — wieś. W zasadzie do początków XX w. cała dotychczasowa sieć miejska o genezie feudalnej (Będzin, Bie-ruń, Bytom, Czeladź, Gliwice, Mikołów, Mysłowice, Sławków, Tarnowskie Góry) zo-stała zintegrowana i podporządkowana nowym mechanizmom rozwojowym. Stopień tej integracji stanowił w późniejszych dziesięcioleciach o roli poszczególnych miast w sieci osadniczej. Niektóre z nich, jak Bytom czy Gliwice, pod kątem rozwoju sił odśrodkowych zyskały rolę współdominującą w konurbacji. Inne zaś, jak Bieruń czy Sławków, traciły nawet okresowo swoją tożsamość miejską, rozważaną z prawno--administracyjnego punktu widzenia.
Niezależnie od tego powstawały nowe miasta, które na podstawie indywidualnych ścieżek rozwoju już na przełomie XIX/XX w. stały się głównymi ogniwami układu ko-nurbacyjnego: Chorzów, Dąbrowa Górnicza, Sosnowiec czy Zabrze (Stasiak, 1962; brze. Zarys…, 1967; Dumała, 1974; Chorzów. Zarys…, 1977; Dąbrowa Górnicza. Za-rys…, 1976; Sieradzka, 2001). Specyficzną rolę funkcjonalną utrzymywały Katowice.
Wiązało się to z faktem, że dopiero po drugiej wojnie światowej zaczęto włączać w ob-ręb tego miasta miejscowości górnicze i przemysłowe. Do pierwszej wojny światowej miasto to (w ówczesnych granicach) warunkowane było w swym rozwoju siłami prze-mieszczającymi się. W okresie międzywojennym, co może wydawać się interesujące, rolę dominującą odgrywały w nim siły dośrodkowe (por. Tkocz, 1995).
W latach 1801—1939 w obrębie rdzenia konurbacji katowickiej prawa miejskie uzyskało tylko 8 zupełnie nowych miast (Krzysztofik, 2000a). Były to: Katowice (1865), Chorzów (1869), Jaworzno (1901), Sosnowiec (1902), Dąbrowa Górnicza (1916), Zabrze (1922), Siemianowice Śląskie (1932) i Szczakowa (1933).
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 161
Siły odśrodkowe warunkowane rozwojem górnictwa i przemysłu odnotowywane są dla omawianego okresu co najmniej w przypadku 125 miejscowości9 (osiedli przyfabrycznych, zindustrializowanych i zurbanizowanych wsi, kolonii przyfabrycz-nych itp.). Potencjał demograficzny niektórych z nich, jak w przypadku Święto-chłowic czy Nowego Bytomia, często przekraczał 20 tys. mieszkańców (Powiat świę-tochłowicki…, 1931; Ruda Śląska…, 1970, Świętochłowice…, 1970). Populacja większości przekraczała natomiast 2 tys. mieszkańców (Gwosdz, 2004). Była więc większa od tej notowanej dla znacznej liczby formalnie funkcjonujących wówczas miast w innych regionach Polski.
Opóźnienie umiastowienia wobec urbanizacji i industrializacji w rejonie współczesnej konurbacji katowickiej należy wyjaśniać w kontekście kilku zjawisk i procesów, wśród których ważną rolę odgrywały te związane z działającymi odśrod-kowymi siłami miastotwórczymi:
— siły odśrodkowe działające na większym obszarze, wieloogniskowo i mające zna-czący impet tworzą w przestrzeni geograficznej charakterystyczną wieloośrod-kową strukturę, w której niezwykle trudno kształtują się ad hoc miasta duże, ale o zwartej przestrzeni osiedleńczej i osiedleńczo-usługowej;
— przytoczone uwarunkowania determinują przestrzenne przeplatanie się terenów osiedleńczych i osiedleńczo-usługowych z obszarami górniczymi i przemysłowy-mi, tworzącymi charakterystyczny układ szachownicowy; nie sprzyjają one także społecznym wyobrażeniom danego osiedla jako miasta;
— duża koncentracja potencjalnych punktów miastotwórczych, o stosunkowo zróżni-cowanym impecie działających sił miastotwórczych na niedużym obszarze, tworzy lokalny kanon miasta; miejscowość kilkutysięczna zlokalizowana w obrębie sieci 50—100-tysięcznych ośrodków jest miejscowością o ograniczonym potencjale roz-wojowym; w przypadku niektórych regionów Polski, cechujących się rzadszą sie-cią miast, miałaby natomiast istotne możliwości rozwoju;
— lokalna komparatystyka opiera się także na „porównywaniu” wielkości sił miasto-twórczych; czym innym jest punkt miastotwórczy, którego rozwój determinują odśrodkowe siły miastotwórcze związane z grupą dużych zakładów przemysło-wych, a czym innym osiedle przyfabryczne zlokalizowane w sąsiedztwie średniej wielkości zakładu przemysłowego;
— specyficzny rozkład działania zasady primate city w konurbacjach; im później osiedle otrzymało prawa miejskie, tym trudniej uzyskać mu wysoką rangę w lo-kalnej/regionalnej sieci osadniczej; w konurbacji miejskiej wiele później powsta-łych osiedli, zanim weszło na etap samodzielności miejskiej, zostało włączonych w obręb wcześniej lokowanych dużych miast sąsiednich; im dalej od rdzenia ko-nurbacji, tym szansa na samodzielność administracyjną była większa;
— oparcie rozwoju kilku jednostek na tym samym punkcie uzewnętrznienia się sił mia-stotwórczych; częstym przypadkiem było otaczanie strefy przemysłowej siecią kilku
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
162
9 Badania własne dla pierwszego dziesięciolecia XX w. obejmują obszar strefy rdzeniowej współczesnej konurbacji katowickiej.
luźno powiązanych z sobą osiedli; nie tylko w aspekcie administracyjnym; w tym przypadku punkt centrotwórczy, tak charakterystyczny w aglomeracji monocentrycz-nej, zostaje zastąpiony przestrzenią przemysłową czy górniczą; odśrodkowy charak-ter tej strefy w naturalny sposób stanowi barierę dla procesów i zjawisk „dośrodko-wej” koncentracji przestrzennej; ma zdolności „odpychające”, stąd w strukturze morfologicznej konurbacji katowickiej w tamtym okresie dominujące przypadki li-niowych, a przede wszystkim pierścieniowych układów osadnictwa, otaczających poszczególne punkty uzewnętrznienia się sił miastotwórczych (ryc. 32).
3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 163
Ryc. 32.Fragment konurbacji katowickiej jako regionu determinowanego działaniem sił odśrodkowych.
Koniec XX w. (opracowanie własne)
1 — tereny o zdecydowanej koncentracji funkcji mieszkaniowej, 2 — tereny o kluczowym znaczeniu dla re-gionalnego potencjału egzogenicznego, 3 — inne tereny, 4 — strefa koncentracji terenów o kluczowym znacze-niu dla regionalnego potencjału egzogenicznego, w tym granice enklaw, 5 — działanie sił dośrodkowych, 6— działanie sił odśrodkowych, 7 — dawne, zanikłe oddziaływania sił odśrodkowych
Fig. 32.Part of The Katowice conurbation as a region determined by the centrifugal forces activity. The end of the twentieth century (by author)
1— areas with predominantly residential function, 2 — areas of special importance to the regional exogenous potential, 3 — other areas, 4 — zone of concentration of areas of special importance to the regional exogenous potential, including the limits of enclaves, 5 — the centripetal forces activity, 6 — the centrifugal forces activity, 7 — the old, disappeared activities of centrifugal forces
Dynamiczny proces umiastowienia konurbacji katowickiej w ujęciu ilościowym nastąpił dopiero po drugiej wojnie światowej, a więc w trzeciej, powojennej fazie rozwoju regionu. W kontekście opisanych zjawisk i procesów jego wyznacznikiem były przede wszystkim próby porządkowania przestrzeni administracyjnej regionu.
Niemniej jednak zjawiska obserwowane do lat 60. XX w., ale także później, potwier-dzały fakt, że konurbacja dąży w szerszym zakresie do układu współistnienia kilku dużych ośrodków miejskich. Tendencja ta częściowo wynikała też z systemu poli-tycznego, w którym z dekady na dekadę rosła rola centralizacji planistycznej.
W latach 1946—1969 tylko w obrębie samego rdzenia konurbacji powstało aż 25 miast. Największe ośrodki miejskie, które uzyskały w tym okresie prawa miejskie, to Ruda Śląska i Tychy (Ruda Śląska…, 1970; Tychy…, 1975). Spośród miast średnich należy wymienić Knurów i Świętochłowice. Część ze wspomnianych 25 ośrodków utraciła jednak swoją samodzielność w latach 70. XX w., w efekcie przyłączenia do sąsiednich większych ośrodków. Podobny trend miał miejsce w policentrycznej aglo-meracji rybnickiej. Koncentracja administracyjna układu miast była także elementem działania wtórnych sił dośrodkowych w konkretnych układach nieinercjalnych.
W latach 90. XX w. i w 2000 r. nastąpiło odwrócenie dotychczasowego trendu
— część miast odzyskała samodzielność administracyjną. Działające na poziomie nieinercjalnym odśrodkowe siły miastotwórcze stały także za przywróceniem praw miejskich wielu miejscowościom w strefie peryferyjnej konurbacji katowickiej (Bie-ruń, Miasteczko Śląskie, Siewierz, Sławków).
W większości jednak o umiastowieniu regionu w okresie powojennym stanowiły nowe miasta górnicze i przemysłowe, związane z reguły z jednym zakładem wydo-bywczym czy produkcyjnym. Często w fazie swojego krótkiego umiastowienia przyj-mowały one postać tzw. zlepieńców miejskich, a więc form przestrzennych zintegro-wanych administracyjnie, a nie przestrzennie (morfologicznie). Interesujące przykłady stanowiły: Lędziny (z Hołdunowem), Kazimierz Górniczy (z Maczkami i Ostrowami Górniczymi) czy Brzozowice-Kamień (Szmytkie, 2009).
W konurbacji katowickiej jako najbardziej rozbudowanej formie osadniczej Pol-ski, która swe istnienie zawdzięcza miastotwórczym siłom odśrodkowym, można wy-różnić trzy podstawowe typy miast:
— miasta w miejscach uzewnętrznienia się odśrodkowych sił miastotwórczych,
— miasta w miejscach oddalonego działania odśrodkowych sił miastotwórczych,
— miasta — łączniki funkcjonalne i ekonomiczne.
Spośród wymienionych typów miast znaczenie podstawowe mają miasta powstałe w miejscach uzewnętrznienia się odśrodkowych sił miastotwórczych; pozostałe dwa typy miast mają jedynie charakter uzupełniający.
3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...
164