Ośrodki „przemieszczające się” w aglomeracji krakowskiej

Silnie dominujący w rozwoju Krakowa układ inercjalny warunkowany siłami do-środkowymi był ważnym elementem konstrukcji przestrzennej całej aglomeracji kra-kowskiej (ryc. 26A—F).

Jej główną składową w sensie ilościowym są tzw. ośrodki przemieszczające się.

Pojęcie to stanowi drugi element dynamicznej typologii aglomeracji miejskich, któ-rych rozwój uwarunkowany jest działaniem głównie wspomnianych wcześniej sił do-środkowych i ściśle nawiązuje do zagadnienia tzw. aglomeracji wtórnej.

Wtórność rozwoju aglomeracji krakowskiej wynika z faktu, że większość miast powstała niezależnie od Krakowa, w tym samym okresie historycznym (m.in. Skawi-na, Wieliczka), później jedynie terytorialnie przybliżyły się do miasta głównego i ostatecznie weszły w skład jego XIX—XXI-wiecznej aglomeracji miejskiej.

Etap rozwoju aglomeracji pierwotnej należy w tym przypadku odnieść do okresu feudalnego. Natomiast II faza rozwoju aglomeracji krakowskiej trwa od lat 80. XX w.

do dziś, a więc w okresie nieobjętym niniejszymi badaniami; w sieci miast uzewnętrz-niła się m.in. powstaniem miasta Świątniki Górne w 1997 r.

Rozwój przestrzenno-administracyjny Krakowa oraz rozprzestrzenienie się od-działywań funkcjonalnych miasta skutkowały tym, że w XIX i XX w. rozwój aglo-meracji krakowskiej miał charakter dwuetapowy. W pierwszym etapie (do 1945 r.) w obrębie aglomeracji krakowskiej znalazły się Skawina i Wieliczka. Od II połowy XX w. należały do niej Niepołomice. W tym samym okresie do Krakowa terytorial-nie przybliżyły się także: Bochnia, Dobczyce, Krzeszowice, Myślenice, Proszowice i Słomniki (ryc. 27).

Złożony (mieszany) charakter mają przypadki miast restytuowanych: Alwerni, Nowego Brzeska i Skały (m.in. Kołoś, Warych-Juras, 2001). Problem ten jednak wy-kracza poza ramy czasowe niniejszego opracowania.

W większości przypadków o rozwoju wymienionych miast decydowały siły do-środkowe, podobnie jak w Krakowie, uzupełniane na różnych etapach rozwoju siłami odśrodkowymi. W okresie od XIII do XX w. granice Krakowa przybliżyły się do tych miast od kilku do nawet ponad 20 km. Granice miast zlokalizowanych w

aglo-3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 145

meracji krakowskiej przybliżyły się natomiast do Krakowa nie więcej niż o 2 km, najczęściej nie więcej niż o 1 km. W 1500 r. odległość między granicami Krakowa a Myślenic wynosiła ok. 30 km, w 1960 r. dystans ten wynosił ok. 21—22 km. Naj-bardziej reprezentatywny pod tym względem jest przypadek relacji Krakowa do Niepołomic, gdzie odległość międzymiejska w latach 1820—1960 zmniejszyła się z ok. 25 km do 0 km. Od połowy XX w. miasta te mają wspólną granicę. Proporcjo-nalnie najmniej przybliżyły się granice Krakowa i Słomnik. W latach 1500—1960 dystans ten zmniejszył się z 26 km do 17 km (ryc. 28).

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

146

Ryc. 27.Charakter relacji miast aglomeracji krakowskiej z miastem rdzeniowym (opracowanie własne) 1— podukład aglomeracji krakowskiej, 2 — miasto rdzeniowe, 3 — miasta w strefie peryferyjnej aglomeracji, 4— kierunki oddziaływań sił dośrodkowych i odśrodkowych; AL — Alwernia, DO — Dobczyce, KR — Krze-szowice, MY — Myślenice, NB — Nowe Brzesko, NH — Nowa Huta, NI — Niepołomice, PR — ProKrze-szowice, SK— Skała, SŁ — Słomniki, SW — Skawina, ŚG — Świątniki Górne, WI — Wieliczka

Fig. 27.Relationships between the towns of The Kraków Agglomeration and the core city — Kraków (by author)

1— The Kraków agglomeration subsystem, 2 — the core city, 3 — cities in the perypherial zone of agglo-meration, 4 — directions of the centripetal and centrifugal activities; AL — Alwernia, DO — Dobczyce, KR — Krzeszowice, MY — Myślenice, NB — Nowe Brzesko, NH — Nowa Huta, NI — Niepołomice, PR— Proszowice, SK — Skała, SŁ — Słomniki, SW — Skawina, ŚG — Świątniki Górne, WI — Wieliczka

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 147

Ryc.28.„Przemieszczaniesię”ośrodkówmiejskichwobrębieaglomeracjikrakowskiej(KartedesDeutschenReiches,1942.Zezbiorówautora) OkoliceKrakowaw1942r.WidocznydystansmiędzyKrakowemagraniczącymiznimpocząwszyodIIpołowyXXw.miastami—Skawiną,Wieliczką iNiepołomicami.Nazwymiastnamapiezaznaczonesąwersalikami,nazwywsizaś—tekstemzwykłym Fig.28.“Movement”ofurbancentreswithinoftheKrakówagglomeration(KartedesDeutschenReiches,1942.Theauthor’scollection) SurroundingsofKraków,1942.VisibleisadistancebetweenKrakówandtowns:Skawina,WieliczkaandNiepołomice.Contemporarythesecitiesarebor- deringwithadministrativeareaofcityofKraków.Citynamesonthemaparemarkedwithcapitalletters,thenameofthevillagesonthemaparemarked

Wymienione miasta „przemieszczone” rozwijały się jako centra lokalne i subre-gionalne, które na o wiele niższym poziomie hierarchicznym niż Kraków były koncen-tratorami dośrodkowo skupianych energii i materii miastotwórczych. Miały własne, in-dywidualne nisze lokalizacyjne. Większość z nich cechował genotyp funkcjonalny o charakterze centralnym, stymulowany siłami dośrodkowymi. Niektóre zaś miały wy-specjalizowany genotyp funkcjonalny (Wieliczka⁶, Krzeszowice czy Niepołomice), a więc o ich powstaniu zadecydowały lokalnie zaznaczające się siły odśrodkowe.

Rozwój miast „przemieszczonych” oparty jest nie tylko na indywidualnych układach inercjalnych, ale także na możliwości pozyskiwania części energii i materii miastotwórczych skierowanych do miasta głównego.

Zdolność miast do przechwytywania elementów systemu społeczno-ekonomicz-nego potencjalnie skierowanych do innych ośrodków, w tym wyżej ulokowanych w hierarchii sieci osadniczej, nie jest zjawiskiem odosobnionym.

Teoretycznie każda miejscowość w otoczeniu innej ma takie zdolności, działania realne zaś zależą tu od nasilenia m.in. takich procesów i struktur, jak:

— wielkość ośrodka,

— odległość międzymiejska,

— struktura funkcjonalna obu miast,

— charakter funkcjonalny materii i energii miastotwórczych,

— struktura podstawowej infrastruktury komunikacyjnej,

— specyfika układu, w którym dochodzi do tego zjawiska,

— specyfika systemu społeczno-ekonomicznego,

— poziom i rozkład przestrzenny renty gruntowej,

— występowanie innych barier,

— inne.

Zdolność przechwytywania przemieszczających się komponentów materii i ener-gii miastotwórczych w ramach układu inercjalnego innego większego miasta jest dla wielu podmiejskich ośrodków swoistym być albo nie być w regionalnym układzie osadniczym. Dotyczy to szczególnie sytuacji, gdy maleje natężenie sił dośrodkowych generowanych w ich własnych układach inercjalnych. W wielu przypadkach miejsco-wości te stanowią charakterystyczną barierę dla niektórych rodzajów materii i energii miastotwórczych (np. powstawanie różnych instytucji gospodarczych oparte na wstęp-nej decyzji lokalizacyjwstęp-nej: pod miastem, w pobliżu miasta, na drodze do miasta) zmierzających do miasta głównego.

Rola impulsów miastotwórczych przechwytywanych przez miasta „przesunięte”

rośnie wraz z ich przybliżaniem się terytorialnym do miasta głównego. Zakładając sy-tuację analogiczną do tej, która miała miejsce w przypadku ewoluującej aglomeracji krakowskiej, można zauważyć charakterystyczną redystrybucję: ludności, przedsię-wzięć gospodarczych czy przedsięprzedsię-wzięć infrastrukturalnych, która trwa od co najmniej

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

148

6 Wymienić tu należy także Mierziączkę, która samodzielność prawną straciła jeszcze przed po-czątkiem XIX w.

XX w. w otoczeniu samego Krakowa. Przykładem modelowym był rozwój skawiń-skiego ośrodka miejskawiń-skiego i przemysłowego, który funkcje miasta „przesuniętego”

w aglomeracji kontynuuje do dzisiaj. Industrializacja Skawiny w XX w. (Dzieje Ska-winy…, 1970; Skawina. Zarys…, 2006) w dużej mierze oparta była na braku moż-liwości inwestycyjnych (z różnych powodów) w Krakowie (hutnictwo aluminium), idei wstępnej redystrybucji przedsięwzięć ekonomicznych (energetyka)⁷lub konkuren-cyjności wielu czynników lokalizacji przemysłu (przemysł spożywczy, mineralny).

Rozwój bazy ekonomicznej w Skawinie opartej na różnych branżach przemysłu w okresie powojennym spowodował też znaczący rozwój demograficzny. W latach 1950—1960 populacja miasta wzrosła z 4,3 tys. do 11,5 tys., a więc ponad 2,5-krot-nie. W tym samy czasie ludność Krakowa wzrosła o niespełna 50% z 343,6 tys. do 481,3 tys. W tym drugim przypadku należy uwzględnić także inkorporację w granicę Krakowa Nowej Huty.

Biorąc pod uwagę ograniczoną rolę suburbanizacji w pierwszym 20-leciu po drugiej wojnie światowej, należy oczekiwać, że 5-krotnie większy wzrost procentowy ludności w Skawinie niż w Krakowie był efektem m.in. najkorzystniejszych uwarun-kowań i zdolności przechwytywania komponentów materii i energii miastotwórczych przez pierwszy z wymienionych ośrodków miejskich. Terytorialne przybliżanie się do miasta głównego często uwarunkowane jest utratą wielu funkcji i instytucji centro-twórczych, stanowiących bazę instytucjonalną rozwoju sił dośrodkowych. Są to przede wszystkim funkcje i instytucje szczebla powiatowego. Miejscowości zlokalizo-wane wokół miasta głównego umiejscowione są w takim przypadku w powiecie ziemskim, którego siedziba znajduje się w głównym mieście aglomeracji monocen-trycznej. W połowie XIX w. taka sytuacja miała miejsce w Skawinie. Uzupełnienie lokalnych funkcji centralnych (administracyjnych) funkcjami wyspecjalizowanymi, które miało miejsce kilka dekad później, było nie tylko ważnym elementem przetrwa-nia miasta, ale także jego późniejszego rozwoju.