Ośrodek centralny (główny) aglomeracji krakowskiej

Centralny ośrodek aglomeracji monocentrycznej jest głównym jej punktem mia-stotwórczym. Stanowi ogniwo koncentrujące dośrodkowe siły miastotwórcze dzia-łające w układzie inercjalnym. Jest podstawowym wyznacznikiem szerszego pojęcia centralności funkcjonalnej w odniesieniu do bliższego i dalszego zaplecza. Jego rolę w ujęciu przestrzenno-demograficznym na przykładzie Krakowa w interesujący spo-sób nakreśliła A. Schejbal (1994), a przede wszystkim R. Mydel (1979).

Ranga i wielkość tego ośrodka zależy od wielu składowych. Generalnie należy przyjąć, że ośrodek ten jest:

a) efektem realnych możliwości rozwojowych, jakie daje ulokowanie w danej niszy lokalizacyjnej lub regionie; ściśle zależy od jego specyfiki i potencjału;

b) elementem działania zasady tzw. primate city M. Jeffersona;

c) punktem osadniczym wykazującym się określonym stopniem kreatywności spo-łeczno-ekonomicznej, który pozwala teoretycznie:

— ukształtować (wykształcić) istniejący poziom (lub status, rangę) na zasadzie najlepszego doboru lokalizacyjnego w ramach istniejącej niszy,

— utrzymać ten poziom,

— podnieść poziom rozwoju,

— zmienić charakter funkcji selektywnych tego ośrodka.

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

140

Ośrodek centralny zależy — jak wcześniej przedstawiono — od regionu, w któ-rym się znajduje. Inne zagadnienie stanowi fakt, że region ten jest bezpośrednio kształtowany specyfiką ośrodka centralnego.

Dzieje miast w Polsce dowodzą, że od pozycji ośrodka centralnego wielokrotnie zależało to, czy, a jeśli tak, to w jaki sposób rozwinie się aglomeracja miejska. Przy-padki niektórych większych miast feudalnych zlokalizowanych na terytorium Polski (Kalisz, Opole, Sieradz) wskazują, że nie zawsze musiało dojść do ewolucji w kie-runku aglomeracji miejskiej. Jeśli jednak powstanie aglomeracji stało się faktem z przestrzenno-morfologicznego punktu widzenia, to mogła mieć ona charakter pier-wotny lub wtórny. Często, jak w przypadku aglomeracji krakowskiej, typ formy osad-niczej się zmieniał. Inny był w okresie feudalnym, inny w epoce industrialnej i po drugiej wojnie światowej, a jeszcze inny współcześnie. Każda zmiana współzależała od roli i rangi ośrodka centralnego. Nagłe pojawianie się niektórych elementów sieci osadniczej (np. nowych miast), bezpośrednio niezależne od działań podejmowanych w mieście centralnym, po jakimś czasie było korygowane jako efekt silnej pozycji dominującego Krakowa. Czynniki zewnętrzne mogły umocować dany element sieci osadniczej. Nie mogły jednak przez dłuższy czas utrzymać ich wieloaspektowej in-dywidualności (funkcjonalnej, lokalizacyjnej) w nowo wykreowanym podukładzie.

Dowodzi tego zarówno kazus Podgórza, jak i Nowej Huty. Z ontologicznego punktu widzenia zmienność ta stanowi podłoże rozumienia dualnego charakteru sił odśrod-kowej i dośrododśrod-kowej w układach osadniczych. Ponieważ każdy z typów sił miasto-twórczych ma inne podłoże genetyczne, możliwe było nie tylko stosunkowo łatwe uzewnętrznianie się obu typów sił w niedużej odległości od siebie, ale także próba (w przypadku Krakowa nieudana) zdominowania genetycznych założeń całego pod-układu (lub niszy lokalizacyjnej) przez jeden z typów sił (siły odśrodkowe zlokalizo-wane w Nowej Hucie).

Ośrodek centralny dzięki roli koncentratora i organizatora lokalnych przepływów materii i energii miastotwórczych jest miejscem, w którym następuje również inicjal-na faza transformacji całej niszy lokalizacyjnej czy z innego punktu widzenia — układu nieinercjalnego.

Ekspansja przestrzenno-terytorialna ośrodka centralnego ma kluczowe znaczenie w układzie lokalnej — aglomeracyjnej — sieci osadniczej. Miasto centralne powołuje do życia nowe miasta w swoim najbliższym sąsiedztwie, ale w każdej chwili może je włączyć w swoje granice administracyjne (Studya do sprawy…, 1905;

Rederowa, 1958, 1962; Mydel, 1979; Bromek, 1988). Ekspansja ta pozwala także w ramach aglomeracji miejskiej zintegrować tzw. ośrodki przemieszczające się, które do pewnego momentu rozwoju formy osadniczej były poza jej obrębem.

Ważną cechą ośrodka centralnego aglomeracji wielkomiejskiej jest połączenie dwóch czynników: pierwszeństwa powstania (zasada primate city) oraz charaktery-stycznego genius loci w wymiarze co najmniej regionalnym. Istota tej cechy polega m.in. na zdolności tworzenia przestrzeni miejskiej, która jest ścisłym, wyobrażalnym i czytelnym punktem centralnym (strefą centrum) nie tylko w obrębie samego miasta

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 141

centralnego, ale także aglomeracji miejskiej (ryc. 26A—F). Postęp rozwoju tej strefy zależy oczywiście bezpośrednio od siły i specyfiki napływających elementów materii i energii miastotwórczych. W przypadku zarówno Krakowa, jak i innych dużych miast przestrzeń ta zmieniała na przestrzeni wieków swój rozmiar i kształt.

Z innego punktu widzenia trzeba ją utożsamiać ze strefą metropolitalną dużego miasta. Pod tym pojęciem należy rozumieć ten fragment miasta, w którym następuje największe skupienie funkcji i instytucji o charakterze metropolitalnym. Należy tu także wziąć pod uwagę dystans pojęciowy i znaczeniowy ośrodka oraz funkcji metro-politalnych w XX i XXI w. oraz w okresach poprzednich.

Według tych zasad, w modelowy sposób rozwijała się ściśle rdzeniowa (metropoli-talna) część krakowskiego ośrodka centralnego. W pierwszym okresie —

przedloka-3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

142

A B

C D

3.1. Działanie sił ustabilizowanych punktowo 143

Ryc. 26.Strefy urbanistyczne Krakowa wg K. Bromka (Bromek, 1988, ark. 24)

A: 1 — strefa miejska, 2 — strefa przedmiejska, 3 — strefa podmiejska, 4 — rzeki (współcześnie), 5 — kolej (współcześnie); B: 1 — strefa centrum, 2 — strefa miejska, 3 — strefa przedmiejska, 4 — strefa podmiejska, 5— rzeki (współcześnie), 6 — kolej (współcześnie); C: 1 — strefa centrum, 2 — strefa miejska, 3 — strefa przed-miejska, 4 — strefa podprzed-miejska, 5 — rzeki (współcześnie), 6 — kolej (współcześnie); D: 1 — strefa centrum, 2— strefa miejska, 3 — strefa przedmiejska, 4 — strefa podmiejska wewnętrzna, 5 — strefa podmiejska zewnętrz-na, 6 — rzeki (współcześnie), 7 — kolej (współcześnie); E: 1 — strefa centrum, 2 — strefa przejściowa, 3 — strefa miejska, 4 — strefa przedmiejska, 5 — strefa podmiejska wewnętrzna, 6 — strefa podmiejska zewnętrzna, 7 — rze-ki (współcześnie), 8 — kolej (współcześnie); F: 1 — strefa centrum, 2 — strefa przejściowa, 3 — strefa miejska, 4— strefa przedmiejska, 5 — strefa podmiejska wewnętrzna, 6 — rzeki (współcześnie), 7 — kolej (współcześnie) Fig. 26.Urban zones of Kraków by K. Bromek (Bromek, 1988, a sheet no. 24)

A: 1 — urban zone, 2 — inner suburban zone, 3 — outer suburban zone, 4 — rivers (contemporary), 5 — railway (contemporary); B: 1 — central zone, 2 — urban zone, 3 — inner suburban zone, 4 — outer suburban zone, 5— rivers (contemporary), 6 — railway (contemporary); C: 1 — central zone, 2 — urban zone, 3 — inner subur-ban zone, 4 — outer subursubur-ban zone, 5 — rivers (contemporary), 6 — railway (contemporary); D: 1 — central zone, 2— urban zone, 3 — inner suburban zone, 4 — primary outer suburban zone, 5 — secondary outer suburban zone, 6— rivers (contemporary), 7 — railway (contemporary); E: 1 — central zone, 2 — superimposed zone, 3 — urban zone, 4 — inner suburban zone, 5 — primary outer suburban zone, 6 — secondary outer suburban zone, 7 — rivers (contemporary), 8 — railway (contemporary); F: 1 — central zone, 2 — superimposed zone, 3 — urban zone, 4 — inner suburban zone, 5 — primary outer suburban zone, 6 — rivers (contemporary), 7 — railway (contemporary)

F E

cyjnym — było to Wzgórze Wawelskie, w okresie feudalnym zaś — układ liniowy ulicy Grodzkiej, zwieńczonej Rynkiem Głównym i Wzgórzem Wawelskim. W okresie industrialnym układ ten objął całe Stare Miasto w granicach Plant, okolice Wawelu oraz powstałego w połowie XIX w. dworca kolejowego. W XX w., szczególnie zaś po drugiej wojnie światowej, przybrał on charakter koncentryczno-klinowy, a jego część sięgnęła po rejon Alei Trzech Wieszczów, Wesołą, Stradom i Kazimierz (ryc. 26A—E). Punktowo instytucje metropolitalne zlokalizowane są współcześnie na terenie całego Krakowa (incydentalnie także poza nim, np. Balice, Zabierzów), cho-ciaż wraz ze wzrostem odległości od Śródmieścia ich liczba maleje.

Z przytoczonego krótkiego opisu wynika, że już w XX w. do ścisłego rdzenia krakowskiego ośrodka centralnego awansowały tereny dawnych miast podkrakow-skich, które jeszcze w końcu XVIII w. stanowiły co najwyżej strefę wewnętrzną ów-czesnej aglomeracji krakowskiej. Ta ostatnia w XX w. w niektórych miejscach prze-sunęła się nawet o kilkanaście kilometrów. Współcześnie jej długość na osi wschód

— zachód przekracza 20 km. Pod koniec XVIII w. na najbardziej wydłużonym od-cinku nie przekraczała z kolei 3 km.

Czynnikiem porządkującym dośrodkowy układ sił miastotwórczych w aglomera-cji krakowskiej były właściwości rdzenia metropolitalnego w obrębie samego Krako-wa. Baza instytucjonalna i związane z nią struktury: ekonomiczne, społeczne czy de-mograficzne, od co najmniej początków II tysiąclecia stanowiły jedno z najsilniej działających sprzężeń na osi centrum miejskie — otoczenie centrum. Napływ znaczących pod względem ilościowym, ale jeszcze wyraźniej jakościowym (hierar-chicznym) elementów strukturalnych powodował bardzo silną kapitalizację prze-strzenną, która z czasem sama stawała się dodatkowym atutem funkcji generujących, a zlokalizowanych w ścisłym śródmieściu Krakowa. Rozwój omawianej strefy jest więc zbieżny z rozwojem pozostałych stref w strukturze tej aglomeracji.

Z uwagi na niezwykle wyraźne oddziaływanie dośrodkowych sił miastotwórczych w obrębie samego Krakowa powodowała wtórne odbicia energii i materii miastotwór-czych na zewnątrz miasta. Część z tych elementów osadzała się swobodnie wokół Kra-kowa, tworząc skupione zalążki późniejszych nowych miast i zurbanizowanych przed-mieść oraz jurydyk. W żadnym przypadku jednak możliwości rozwoju nowego miasta, tym bardziej jego prawnej formalizacji, nie mogły mieć miejsca bez poparcia sforma-lizowanych struktur społeczno-ekonomicznych czy politycznych umocowanych w gra-nicach Krakowa (Kolak, 1962). Interesującym przykładem, a jednocześnie jednym z dowodów przytoczonej tezy jest kazus jurydyki Pędzichów⁵, której przywileje funda-cyjne blokowały władze miasta Krakowa, słusznie obawiając się pewnej konkurencji ekonomicznej dla rzemiosła krakowskiego (Kuraś, 1959). Podobne zjawiska występo-wały także wcześniej (m.in. nierozwiązany jednoznacznie problem XIV-wiecznej loka-cji Kazimierza jako ośrodka konkurencyjnego względem Krakowa) oraz później (m.in.

starania o włączenie Podgórza w granice miasta Kraków).

3. Rozwój układów zaglomerowanych w ramach tworzących się nowych układów osadniczych...

144

5 W tym kontekście należy również odnieść się do ważnego opracowania (Cieślak, 1964) wyjaś-niającego kwestię rywalizacji miasto — przedmieścia (na przykładzie feudalnej aglomeracji gdańskiej).

Odbite materia i energia miastotwórcze stanowiły elementy strukturotwórcze tak-że ośrodków miejskich już istniejących. Korzyści z odbitych impulsów miastotwór-czych pozwalały na stabilizację rozwoju funkcjonujących już ośrodków miejskich zlokalizowanych wokół Krakowa, w okresie późniejszym zaś w związku z rozwojem terytorialnym tych miast, a przede wszystkim Krakowa doprowadziły do integracji przestrzennej aglomeracji. Integracja ta następowała na podstawie zjawiska tzw. prze-mieszczania się ośrodków podmiejskich.