Czasowniki performatywne ze znaczeniem początku czynności, występu
jące w czeskich zamówieniach chorób, np. pocinati, zaćinati ‘zaczynać’, poćiti, zapoćiti ‘zacząć’, łączą się z czasownikami performatywnymi, oznaczającymi magiczny proces mówienia, zamawiania, leczenia: źehnati ‘zamawiać’, vzyvati
‘wzywać’, zahdneti ‘przegnać’.
Czasowniki pierwszego typu, tj. oznaczające początek czynności, uczestni
czą w tworzeniu paralelizmu, angażującego z jednej strony subiekt zamówienia (zamawiającego), z drugiej — czynności Jezusa Chrystusa, jedynie bowiem spośród wszystkich działających rozpoczynają magiczne działania. Czynności magiczne zamawiającego uzyskują na skali czasu charakter otwarty: przy każ
dej realizacji zamówienie otrzymuje magiczną siłę dzięki możliwości powrotu do „mitycznego praczasu”, a ludzkie czynności upodabniane są do aktów ko- smogonicznych.
Paralelizm czynności, konkretnych wykonawców i sił zewnętrznych wznosi się na poziom ważnych archetypów ludzkiej działalności i otrzymuje możliwość nieskończonego powtarzania. Zamówienie funkcjonuje w czasie cyklicznym, mi
tycznym, łączącym w sobie pojęcia początku i końca w odróżnieniu od profa- num — liniowego czasu historycznego. Performatywne czasowniki wyrażające początek czynności okazują się w czeskiej tradycji punktami styku tego, co świeckie i ludzkie (zamawiający) z sakralnym i magicznym (życie i działania Chrystusa).
TaK de-riajiu 6ozu, maK dejiawm wodu.
HHAMiłcKa nocjiOBnpa IIpeAMeTOM aHajiM3a b iiacTO>iin,eił paóoTe CTaHyT nepc|)opMaTnBHbie rjiarojibi co 3HaHeHneM Hanajia ;ieiicTBn;i, yriOTpeÓJieiinbie b jieTie6Hbix
3aroBopHbix TeKCTax nemcKoii 9THOKyjibTypHoił Tpajpupm — Tpaji,uii.nM, iianóojieejjeTajibiio HaMM HayneHHoił1.
1 Cm. [BejibMe3OBa 1999].
2 CjiOBapb-Te3aypyc cocTaBJiajica no Merony pa3pa6oTamioMy C. E. HhkuthhoS (HMKMTMHa 1993).
3 Ilon cy6'i>eKTOM 3ar0B0pa Mbi óyneM iiomiMaTi. nenocpejiCTBeHHoro mchojihhtcjih
3aroBopH0ro TeKCTa, b cjiynae aBTOTepannn coBnanaiomero c ero ofn.eKTOM, to ecri. TeM KOHKpeTHMM 6oJibHbiM, Ha ncnejieHiie KOToporo ii nanpaBJieTCH 3ar0B0p.
Xoponio H3B6CTH0, HTO B Iiep(|)OpMaTHBaX H3bIK peajIMSyCT <J>yHKII,HIO 6jin3Kyiok MarnnecKoft — TeMcaMbiMocoGcinioro BHHMaHMa 3acjiy>KHBaeT HayieHneynoTpeÓJieHHHnepcjiopMaTHBOBHMeHHO bMarntiecKnx c^ojibKJiop-hbix TeKCTax — 3aroBOpax u 3aKJiHHaHHax. JlBjieTca jih Becb 3aroBopHbiił TeKCT nep4>opMaTHBOM yxe no CBoefi upapo^e? Mojkho jih camaib nep- cjjopMaTHBHbiMBooóm,eBCHKHft rjiaroji, ynoTpeÓJieiiHbiiłb3aroBopeb (£>opMe nepBoro jinn,a eflHHCTBeHHoronncjia iia.CTwniieroBpcMOHH H3T>HBHTejibHoro HaKJiOHeHHa? — h, cjieflOBaTejibHO, nonaraTb, hto iipon3HeceHHe 3aroBopa TeM caMbiM Bbi3biBaeT k ikh3hhyiiHBepcyM, cymecTByiomHii b coBepmeHHO OCO6bIX IipOCTpaHCTBeHHO-BpeMeHHbIX KOOpflHHaTaX, MHp, B KOTOpOM OÓH- TaiOT 3aroBopHbie nepcoHaiKH h coBepmaiOTCii hx MarHnecKHe fleiłcTBHH?
Hto, b TaKOM cjiynae, HMeiOT b Bliny HcnojiriHTejiH pyccKHx 3aroBopoB, npoH3HOCHmHe: „Kjiajjy a, pa6 Boacnił, noKjiaiKy, KaMemibiM TbinoM oro-pa>KHBaio, KaMeHHOio ABepbio 3anHpaio, 3a TpH.qeB.aTb saMKOB, 3a Tpnqe-BHTb kjiiohob” (MaiłKOB 1994, 104); „Kojiio, kojiio, 3aKajibiBarc>, 3OJiOTyxy 3aroBapHBaio” (Cmhphob, HjibHHCKaa 1992, 41); „3aeqaio, 3arpbi3aio Bce ABenajmaTb 6ojie3Heft” (TaM we, 44) — Bnojme onpe.qe.neiini.ic MCTa<])opn-necKHe o6pa3bi hjih >xe HenocpeqcTBeiiHyioanejuiapnio k HenoeMyyHHBep- CyMy, B KOTOpOM BCe 3TH fleiłCTBHH HKOÓblqeftCTBHTeJIbHO npOHCXO^>IT?
riocjicqH>ra TOHKa 3peHHn, KOHenHO,HMeeT npaBO na cymecTBOBanne - oqnaKO nenocpeflCTBeHHaa pejib Haineii paóoTbi 6yqcT cocTOHTb ne b iio -HCKax BO3MO2KHbix o6o6iqeHHlł h reHepajiH3aii.Hił, a b onncannn KOHKpeT-Hoił rpynnbi rjiarojiOB, ynoTpe6jieHHbix b neincKHX 3aroBopHbix TeKCrax, a HMeiiHO — rjiarojiOB c ceMaHTHKoii Hanajia qeiłcTBHa.
nPH cocTaBJieHHHceMaHTHnecKoro cjiOBapn--Te3aypycaneuiCKHx Jieneó-Hbix 3aroBopoB1 2 HaMH óbiJio oÓHapyiKeHO, hto OojibniHiiCTBOBCTpeTiaioin,nx- c>i b hhx rjiarojiOB, o6o3HanaioiqHX nanajio qeiłcTBHa (poćinati, zaćmati,
’HanHHaTb’, poćiti, zapoćiti ’HaTiaTb’), xapaKTepH3yiOT qeiłcTBHn 3aroBop-Horo cyó^eKTa3. Namibie cjiOBa MoryT BBoqHTb h nepcJiopMaTHBHbie rjia- rojibi — o6o3HaneHHn MarnnecKoro npopecca roBopeHHa, saroBapHBaHHii, Hcn,ejieHHs b pejiOM (źehnati) ’3aroBapHBaTb’, vzyvati ’B3biBaTb’, zahaneti
‘nporoHHTb’, lekovati ‘jiennTb’, delati ’qejiaTb’, slwati ’cjiHBaTb’ h T.q.). Bot
SaMeTKa o nepc£>opMaTHBax co 3HauemieM Hauajia neficTBna... 151
necKOJibKO npHMepoB: „Zacinam ue jmenu Otce i Syna i Ducha suateho”^
„Haunnaiobohmji Orna, u CbiHa, h flyxa CBHToro” (Vondraćek 1903, 244;
Matiegka 1936, 317); zapoćindm ja sue ueci, nie zlu mocu, boźju mocu, s Krista Pana dopomocu „Hamrnaio cboh ncjia He 3Jiofł CHJioił, óojKbeił ch -jioił, c noMonjbio rocno^a XpncTa” (Ćernika 1909, 234); Ve jmenu Otce, Syna i Ducha suatyho! Zacinam źehnati, Boha. Otce, Boha Syna, Boha Du cha uzyuati „Haunnaio 3aroBapnBaTb, k Bory Orny, Bory Cbrny, Bory ,E[y-xy B3biBaTb” (Kośt’al 1904, 173); jd hriśna poćinam N.fjmeno nemocneho) źehnati, zahdneti, ne suou moci, ale s Panem Jeźiśem a jeho uelebnou po- moci „H, rpeniHaa, HauHHaio H. (uMMpeK) 3aroBapjiBaTb, nporoHHTb, ne CBoeił CHJioił, hoc FociioaomUncycoM hero CBameHHoił noMom,bio” (Bruna 1913, 139); Buh Otec, Buh Syn, Buh Duch suaty!Ja poćinam lekouati „Bor OTep, Bor CbiH, Bor,B,yx CBHToił! H iiaunuaiojieunTb” (Smoła 1885, 340);
ve jmenu Jeźise Krista poćinam lekouati na ten studeny jed „Bo iw Hh- cyca XpncTa Haumiaio jieuHTb btot CTyneHbiii ha” (Mikolaśek-Skalsky 1903, 175); ue jmenu Jeźise Krista poćinam lekouati na tuto neśtouice „Bo mms
Hncyca XpucTa iiauniiaio jieuHTb stot npbiin, H. (nMapeK)” (tum xce); ue jmenu Jeźise Krista poćinam lekouati na tuto ruźi „Bo iw Plucyca XpncTa Hammaio JieuHTb 3Ty poacy” (tum nee); uejmenu Jeźise Krista poćinam le
kouati na ty strile „Bo iwMncyca XpncTa nauuiiaio JieuHTb bth CTpejibi”
(raM xe); ue jmenu Jeźise Krista poćinam lekouati na toto znameni „Bo hmh Uncyca XpHCrra HauHHaio jieuuTb oto 3HaMeHne” (tum nee); ue jmenu Boha Otce, i Syna, i Ducha suateho. Jd N. poćinam M. lekouati na tyto śkrkauićky „BoiwiBora Orna, h Cbma,hAyxacbhtoto. H H.(HMapeK)Ha- umiaioM.(HMapeK) jieuHTb sth (MajieribKHe) rjincTbi” (Prucha 1903, 192);
jd hriśna poćinam natku źehnati ne suou moci, ale Pana Boha pomoci „H, rpeinnaa, naumiaio HaTKy 3aroBapHBaTb He CBoeił CHJioił, ho c noMoni,bK>
Fociio/ia Bora” (Bruna 1913, 140); ue jmeno Boha Otce, BohaSyna a Boha Ducha suateho poćinam delati uodićku tomuto ćloueku pro ourky uyteklou
„Bo hmji Bora Orna, Bora Cuma h Bora JI.yxa cbhtoto, Haumiaio AejiaTb BOAHunyBbiTenmyiostomy uejiOBeKy, HTOÓbiJieunTb cma3” (Svoboda 1904, 214); Pan Buh lekoual, jd po nem; jd poćinam stfily sliuati „Focuo/ib Bor jieuHJi, a riocjie Hero; a HauHHaio CTpejibi cjiHBaTb” (Prucha 1903, 191).
IIomhmo BToro, b óojibinoM kojimucctbc cjiyuaeB rjiarojiaMH, o6o3Ha-uaioiii,iiMn Hauajio neiłcTBim, aBTOMaTnuecKH npoBOflHTca napajuiejiH3M AeiłcTBHił cyó-beKTa 3aroBopa, c oahoS ctopohm, — n Kncyca XpncTa, c Apyroił. ^eJio b tom, hto o6a oth nepcoHauKa — h, cpe/m Bcex nehcTByro-4 Bo Bcex npnBo;inMi>ix b cTaTBe npnMepax M3 nemcKHx 3aroBopHbix tckctob
coxpaHe'rcsi <>p<[)orpa<|>nB u riyiiK'tyanna opnrnna:n>iroro ncTOTHHKa, yKaai.ioacMoro b
pa6oTe.
ib,hxjihab 3aroBope, tojibkoohh — nanunaiomHeKOTopbie 3naTiHMbie, Ma-rHHecKHe fleScTBHa: Boże, raćiż poćiti, ja N. poćinam żehnati „rocnoAH, Tbi n3BOJiniin> iianam, a H. (nMapeic) iianHiiaio 3aroBapnBaTb” (Vlasakova 1906, 202); Boże, raćiś poćiti, ja N. poćmam uodu delati „Bonce, tbi h3bo -jimihb iianam, a H. (MMapeK) Hanmiaio BOAy AeJiaTb” (tam »e); ve jmenu Boha Otce, Syna, Ducha sv. Pan Buh poćal, Pan Buh poćal, Pan Buh. poćal a ja za nim poćmam pro pośtipani uodu delati „Bo mm Bora Onia, Cbina, ,H,yxa en>i'i'oro. Fociioab Bor iiana/j, FocnoAb Bor HanaJi, Focno/ib Bor aa- aaoi, a >i 3a hum nanHiiajo BOAy roTOBHTb, htoSm JienHTb yicyc” (Kfemen 1910, 382); ue jmenuBoha Otce, Syna, Ducha su. Pan Buh poćal, Pan Buh poćal, Pan Buh poćal — a ja za nim poćinam kfiż delati, liśej żehnati „Bo hmh Bora Ow. Cbraa, /Jyxa cbhtoto. TocnoAb Bor Hanna, TociiOAb Bor Hanaji, rocnoflb Bor iianaji — a a 3a hhm HanHHaio KpecTHTb, Jininail sa-roBapnBaTb” (tam ase); Panbuh poćal, ja taky poćnu po jeho bożsky milosti
„rocnoAt Bor nanaji, a Toace HAHHy, eroóojKbeił mhjioctbio” (Ciźmaf 1946, 125); Pan Buhpoćal, ja N. po jeho suate milostibożske „FocnoAb Bor Haaaji,
>i H. (nMnpeK) (hahhhaio) ero CBMToił mhjioctbio OojKbeii” (Teige 1898, 285).
KaK MO5KHO BMfleTb, B SojIblUMHCTBe CBOeM AaHHbie TJiarOJIbl JIHHIb B nepBOM caynae — to ecTb óyAynn CBB3ainibiMn c o6o3HaneHMMMH sa-roBopHoro cyObCKTa — ynoTpe6aiHOTCM b xapaKTepHoił „nepcJjopMATHB- Hoił” (JjopMe nepBoro jiHn,a eAHHCTBeHHoro HHcaa nacToamero BpcMeim n3'bBBMTejibHoro iiakjioiiciiii>i. OflHaKO BHUMaHna b AaHHOMcaynae 3acay-JKHBaCT B OCHOBHOM HMeHHO TOT <|)aKT, HTO, OTHeCeHHbie JlHlIIb K AByM H3 Bcero MHOAcecTBa 3aroBopHbix nepcoHajKeił (3ar0BapHBa10nj.Mil/XpncT0c), MBJiaioiAHecM b óojibinHHCTBe cjiynaon nepcJjopMaTHBHbiMH rjiarojibi c ce- MauTHKoił iianajia b 3aroBopHOM TeKCTe TeM caMbiM ycTaHaBJiMBaioT na-panneAH3MMeacAy agHctbhamh(hKanecTBaMn!) cySteKTa 3aroBopa n Bce- Morymero Plncyca XpHCTa. TeM caMbiM MarHnecKHebo3mo>khocth nepBoro pacTarHBaiOTCM Ha BpeMeHHoił niKane ao ócckohciiiocth: nojiynaeTca, hto
B CBOeM KOHKpeTHOM HCnOAHSHHH 3ar0B0p KajKAblil pa3 3aiI0B0 npnoópe-TaeT MarHMecKyio cnjiy óaaroAapabo3mojkhocth Bce BpeMM BO3BOAHTbCM k
OAHa?KAbi HanaBineMycn caKpaabHOMy „MH<|)HHecKOMy npaAeiłcTBHio”, no BbipajKeHHio M. 3anaAe.
J3.CJIO B TOM, HTO B AJOÓOM CaKpajIbHOM-- B TOM HHCJie, H B 3arOBOpHOM
— AeiłcTBHH, kak 9to noKa3aji nccjieAOBaTejib5, tak hjih miano npoHCxo-Aht ynoAoOjieiiHe cooTBeTCTByjom,Hx nejiOBe'iecKnx AeitcTBnił aKTaM ko-
cmotohhh, AeaHHAM MorymecTBeHHbixCBepx,becTecTBeHHbixcymecTB. TeM AeaHHaM, KOTopbie MBJIMIOTCM H SyAyT MBaMTbCM BnOCJieACTBHH o6pa3AOM
5 Cm. Hanp. (3jina;ie 1987).
SaiweTKa o iiepcJ)opMaTHBaxco 3HaTieHneM Hanaaa jichcjbhji... 153
Ajih Bcex HejioBeHecKnx oópaflOB u Bcex CKOJib 6bi to hu 6biJio cymec-TBCHHbIX BHflOB AeHTejIbHOCTH. Bot 'ITO OH nHCaji: „B npOMBJieHH>IX CBO- ero co3Ha'rejibHoro noBenenna «nepBo6biTHbiii», apxan'iecKHH hcjiobck He 3iiaeT AfiftcTBHa, KOTopoe He 6mjio6bi iipou3ii(yi,eiiohnepea<HTO paHee kcm-
to ApyrHM, h npHTOM He nejiOBeKOM. To, hto oh jiejiacT, y>Ke nejiajiocb.
Ero >KH3Hb — nenpepbiBHoe noBTopeHne ueiicTBHił, OTKpbiTbix ApyrHMn”
(3jinaAe 1987, 33).
Bce sto HarjiHfliio iipocjiejKHBaeTca Ha npHMepax 3aroBopHbix Tex-ctob, KOTopbie, bo mhotom Sjiarouapa npoBOflHMOMy b hhx napajuienH3-My AeiłcTBHił nx KOHKpeTHbix HCiiojiHHTejieił h CBepx,becTecTBeHHbix cy-in,ecTB (6ynb to óofh, KyjibTypHbie repon hjih MwfjjojioiwiecKHe nepBO- npe^,KH6) BO3Boji,aTcana ypoBeHb 3HanHMbix apxeTHnoBHejiOBenecKoił jiea- TejibHOCTH7, nojiynaa bosmotkhoctb óecKOHenHoro noBTopeiiHH. Cthhobht- C>I BO3MOJKHBIM, THKHM OÓpa3OM, FOBOpHTb O CyiH,eCTBOBaHHH 3arOBOpa BO BpeMeHn H.HKJIHHCCKOM, MH(J>ojiorHHecKOM, coeAHHinomeM b ce6e CaMH no- HBTMii nanajia h KOHpa — b otjihhhc ot npocJiaHHoro, jiHHeiłuoro hcto- pHnecKoro BpeMeiiH. M hmbhho nepcjjopMaTHBHbie rjiarojibi co 3HaneHHeM Hanajia jjeiłcTBHiiOKa3biBaiOTca b hcihckohTpajpmHH „tohkhmh
nepecene-hhh” iipocjiamioro h nejiOBenecKoro (cyó^eKT 3aroBopa) c caKpajibHbiM h
MarHHecKHM (>KH3Hb h AeHHHa Kncyca). CjienoBaTejibHO, o „MarHnecKOM”
xapaKTepe h (JiynKUHH HeKOTopbix nep<|)opMaTHBHbix rjiarojiOB b Maiwiec- KHX (j)OJIbKJIOpiIbIX TeKCTaX nO3BOJiaeT rOBOpHTb He TOJIbKO HX <|>0pMa H cooTBeTCTByioin,ee ceMaHTHnecKoe Hanojinenne, ho h onpeucjiCHHbie BHy-TpHTeKCTOBbie CBJI3H.
6 Cp. HH/iniłCKHe nocjioBHiiti: „Taić .ąejiajin 6orn, tuk aejiaioT juoab” ; „mmaojijkhm
AejiaTB to, hto nejiajiH imaaa.ae 6ora”.
7 HanoMiiHM, tto, b OTJinane ot K. T. lOHra, Ha3biBaBinero apxeTnnaMn CTpyKTypbi KOJiJieKTHBiioro 6eco3HaTejibHoro, — b stom aiiaaennM cjiobo apxemun u ynoTpe6jiaeT- c;t Tamę Bcero b coBpeMeiiHbix H3biKax — M. 3.ana/ie aoapasyMeBaji non apxe™naMH AeftCTBHU, KOTOpbie MOCIIH aBJLHTbCa o6pa3IIOM AJM nOApaacaHHH.
JlnTepaTypa
BejibMe3OBa E., 1999, TeKcm uejioeeKa u 6om3H,u: HemcKuii AeueÓHwti, 3aeoeop. Ontrr nccjienoBaHH ccMaimriccKoii CTpyKTypbi. KaHfl. suce. MocKBa.
MaiiKOB JI. H., 1994, Be/iuKopyccKue 3aKJiuHaHun. CanKT-IIeTepSypr.
HiiKHTMua C. E., 1993, YcrnHan Hapodncui KyMmypa u n3UKoeoe co3Hanue, MocKBa.
Cmhphob K). H., HjiBUHCKaji B. H., 1992, „Bcmany a Gjiazocjioencb... ” JleHeÓHue u MoSoenue .'jasoaopu, 3anucaHnue e nacmu ApxameMCKoU oÓJiacmu, MocKBa.
9jinajie M., 1987, Kocmoc u ucmopuji. MocKBa.
Bruna R., 1913, Zafikadla z Neveklovska // Cesky lid.
Ćernika J., 1909, Zpevy moravskych kopanićaru // Cesky lid, 1909.
Ciżmaf J., 1946, Lidore lekafstvi v Ceskoslovensku, Sv. 1-2. Brno.
Kośt’al J., 1904, Zafikdodni na ośechny nemoci // Cesky lid.
Kremen, J., 1910, Zafikaadni a c.arovdni ficici ve Vavfinci u Uhl. Janovic // Cesky lid.
Matiegka J., 1936, Lidoue lećenź // Ceskoslovenska vlastiveda. Rada II. Narodopis, Praha.
Mikolaśek-SkalskyV., 1903, Zafikdvani z Pisecka // Cesky lid.
Pr uch a E., 1903, Zafikadla v nemocech na Bernardicku / / Cesky lid.
Smoła J., 1885, Lekoradla Si zafikavadla // Kvety.
Svoboda G., 1904, Starodavna lekoradla nemoci / / Cesky lid.
Tejge J., 1898, Carodejna doktorka z r. 16Ą1 // Cesky lid.
Vlasakova J., 1906, Zaźehndvani deti ze Ziźelic n. Cidlinou // Cesky lid.
Vondraćek A., 1903, Zafikani proti souchotinam z Hofouicka / / Cesky lid.
SOME REMARKS ON ACTION-INITIATING PERFORMATIVES IN CZECH MAGIO SPELLS
In spells relating to diseases, Czech performative verbs such as poćinati, zaćmati ‘to begin-IMPERF’, poćiti, zaćiti ‘to begin-PERF‘, designating the beginning of an activity, can be associated with performatives designating the process of speaking, casting a spell or healing: źehnati ‘to cast a spell’, vzyvati ‘to cali (somebody)’, zahaneti ‘to chase away’.
The first category of verbs participate in creating a parallelism in which the active agents are, on the one hand, the subject of the spell (the sorcerer), and on the other hand Jesus Christ. For, it is only the sorcerer, similarly to Christ, that can inititate meningful magie actions. The magie actions of the sorcerer acąuire an open character on the time arrow: with each instance of its realization, a spell receives magie power thanks to is ability to return to the ‘mythical primaeval time’. In the process, human actions are likened to cosmogonic acts.
The parallelism of actions, concrete doers and external forces is raised onto the level of important archetypes of human activity and receives the ability to reapear infinitely.
Contrary to the profane linear historical time, a spell functions in cyclical, mythical time, which combines the ideas of the beginning and end. In the Czech tradition, performative verbs of the beginning of an action prove to be points of convergence of what is human and secular (the sorcerer) with magie and the sacred (the life and deeds of Jesus Christ).
I. ROZPRAWY I ANALIZY
Etnolingwistyka 13 Lublin 2001
MapHH KoHJOlUKeBH’1 (rpoflHo)