Konstrukcje przeczące, używane w tekstach o podwyższonej „mocy illoku- cyjnej” (zażegnywaniach, zamawianiach, zaklęciach, przekleństwach, formu
lach apotropeicznych, rytualnych dialogach itp.) stają się środkiem „oddzia
ływania na stan rzeczy”. Poza podstawową funkcją gramatyczną i znaczeniem
„nieprawda, że”, negacje w tego typu tekstach zyskują trwałe konotacje kul
turowe o charakterze mitologicznym. Są to: a) magiczne unicestwianie złych mocy: choroby, uroku, czarów; b) oznaczanie „tamtego świata” (jego cechami są: nie-byt, nie-zjawianie się, nie-dzianie się, nie-miejsca, nie-czas); c) ujawnia
nie dystansu mówiącego do autora i prawdziwego wykonawcy aktu; d) sygno
wanie obecności czarnej magii.
W tekstach sakralnych negacja jest chwytem magicznym i odmianą „magii językowej”. W akcjonalnym kodzie kultury odpowiadają jej czynności rytu
alne, symbolizujące unicestwienie lub wygnanie siły nieczystej. Jeśli negacja staje się znakiem „tamtego świata”, paralelną wobec niej czynnością jest od
wracanie przedmiotów.
Przedstawione w tym artykule uwagi będądotyczyć pragmatyki negacji (1), tzn. tego, w jakich celach używa się konstrukcji przeczących w sakral
nych tekstach folkloru: zażegnywaniach, zaklęciach, formułach apotropeicz
nych, przekleństwach itp. Ponieważ teksty te odznaczają się podwyższoną
„mocą illokucyjną”, albowiem nietylko mają one oddziaływać na rzeczywi stość, lecz oddziaływanie to za każdym razem marozstrzygać o życiu bądź Oryginał rosyjski: Magićeskie funkci/i otricanija v sakralnych tekstach, „Slavjano- vedenie” 1996, nr 1, s. 39-43.
śmierci — dlatego też poszczególne składniki tych tekstów, zazwyczaj zu
pełnie neutralne, pozbawione nacechowania pragmatycznego, umieszczone w tak silnym polu oddziaływania, zyskują pewien „ładunek”, stając się jed
nym z instrumentów oddziaływania na stan rzeczy. Podobne, wychodzące poza ramy gramatyki funkcje pragmatyczne, mogą uzyskiwać takie kate
gorie gramatyczne, jak liczba, rodzaj i czas czasowników, a także niektóre konstrukcje syntaktyczne, zwłaszcza wyliczenia i in. (o rodzaju rzeczowni ków w tym aspekcie patrz (2), (3)). Negacja może się przy tym zamieniać w odrębny akt mowy lub w specjalny chwyt magiczny, świadomie wykorzy stywany dlaosiągnięcia określonego celu, najczęściej ochrony.
Przed przystąpieniem do analizy kilku spośród takich funkcji negacji należy stwierdzić, że teksty, októrych tu mowa, odznaczają się szczególnym nasyceniem konstrukcjami przeczącymi, co jest konsekwencją ich głównie ochronnego przeznaczenia i związanej z tym konieczności przeciwdziałania siłom szkodzącym ludziom, knującym przeciwko nim. Por. np. białoruskie zażegnywanie, w którym spotykamy 11 przeczeń:
„K Kapoypbi capiKyca, niKora we Batoca — ni 3Mea-Hapafl3ihnKa, hi 3Mai-aapa- paiiHipbi. II iM KaMaHeM 3y6bi naBbiGnio, a mckom bohh 3acbinjpo, uitoó 'tapa/iattHiK i napapaitHipa k Maeił CKapinni we napaniJii, y Maeił CKanijibi ManaKa ne y3ajii: ni y nojii, ni y flOMe, ni Ha papo3e, ni Ha papy, hi Ha xapy”. (4, nr 103)
Oczywiste jest, że w innych tekstach, np. w tzw. „dobrych życzeniach” („6jiarono>KejiaHnnx”), częstotliwość konstrukcji przeczących będzie znacz nie niższa. Wszystko to, rzecz jasna, nie znaczy, że w zażegnywaniach i za klęciach negacja nie jest wykorzystywana w swych normalnych funkcjach gramatycznych i w swym podstawowym znaczeniu „nieprawda, że”, lecz nawet takie „neutralne” wypadki negacji nierzadko zyskują tu trwałe ko notacje kulturowe o charakterze mitologicznym. Pierwszą, najogólniejszą i najważniejszą funkcją negacji w zażegnywaniach i zaklęciach jest magiczne unicestwienie złych mocy: choroby, uroku, czarów. Negowanie tych mocy pojmowane jest jako ich unicestwianie lub usuwanie. W formie jawnej wy
raża się to w tekstach adresowanych wprost do tych złych mocy, w których występuje negacja przypredykatywna:
„yPOK h cnyp, TyT Ta6e He xapiTb, capppa He 3Ha6ipb”, (4, nr 906)
[do zwichnięcia]: „TyT Ta6e He SbiBapb, TyT Taóe He ryjiapb i pa6e Soacaił TaHHe Kacpeił He jiaMapn, rapanaił KpbiBi He pasjiiBapn, cap na He 3Ha6ipb, Sejiara pena ne nynibipb, He Taprapb, He Kanonn, He 6anepb, a HaBeK 3aHPMepb”. (4, nr 523) itp.
Występują tubezpośrednie rozkazy „nie być”; w ten sposób ogólnezna
czenie negacji „nieprawda, że” zostaje zastąpione znaczeniem ‘niech tego nie będzie, tego ma nie być’. Lecz taką samą funkcję i semantykę mogą mieć
Magiczne funkcje negacji w tekstachsakralnych 119
także przeczenia formalnie nieodnoszące się do winowajców nieszczęść, ale do innych komponentów tekstu, nawet do pomocników iobrońców, atrybu tów lokatywnych i temporalnych itp. Oto przykłady ogólnego przeczenia- unicestwieniaprzez negację miejsca:
„ran-3Maa IIlKypjiynea. . . hu 6yn,3eub bbm naMecna niraae — Hi y rpya,3i, ni y itapi.t, Hi na cyxanyuni. Y rpyu3i a iisifie ariiCM cnaicy, y napti nepyHaM 3a6’x>, Ha cyxanyuui isanoii 3ajijno.. . ”; (4, nr 307)
R, pa6 6o5kbi, a na6e Bynpauiaio, a u,a6e Bbicbuiaio i3 Kacni, i3 Maura ił, i3 hchmx
Banait, i3 óyiinait rauaBbi, i3 paniBara capua, i3y ycix i3y ycix najrycycTay, niTo6a paó óojkbi 6ajien,b nepacTay”. (4, nr 107)
W ostatnim z powyższych przykładów mamy semantyczną negację, którejformalnym wykładnikiemjest czasownik eucujiaw ‘wysyłam’, a zatem
‘czynię tak, by cię nie było (wwymienionych miejscach)’. Innymsposobem unicestwienia jest negacja czasowa, tj. jakby usunięcie złej mocy poza czasową strukturę bytu:
„i na rary napy lorrapuaił i yTpannaił 3apbi He óbiBann ni Majiafl3iKOM, Hi cxo;iai\i”.
(4, nr 741)
„I,H3iue, KapoyKiiibi ypoijbi, Ha Mxi, Ha óanoTbi, Ha Hinbia ji03bi KaMenne rjiananb i »aay xjii6aitb, Ka6 y KapoyKi yponaM ne óbreaub Hi y Majia,n,3iKy, Hi y BiTaniKy, Hi y KpywibiM ra/iKy. Ypoubi, yporrbi, rapbiue Ha arm. AMiH.” (4, nr 274)
Podobne formuły przeczenia-unicestwienia stanowią jak gdyby nega tywną ramę całego tekstu. Absolutność przeczenia podkreślanajest często używanymi w tekstach zamawiań i zaklęć konstrukcjami wyliczenia, będą
cymi nie czym innym, jak rozwiniętymi spisami składającymi się na ogólną semantykę wyrazów absolutnie negujących typu nigdzie, nigdy, nikt, ża
den. W białoruskim odczynianiu uroku spotykamy takie wyliczenia prze różnego rodzaju: kolorystyczne, lokatywne, rodzinne, temporalne, astrono miczne, anatomiczne, zoologiczne itp.:
„Ilapbiua-Ban.3in,a, . .. aÓMbiił i cuani pa6y r3Ty HanyacHyio — ay nepniara Bona annaBOKara, i an Kapara, i aa apara, i an Senara, i aa inapara; aa CTpsnHara, aa, ny- napannara, an na/riiyiiara i riacbMeninara, a,n, naay.Miiara i narnauHara, a/i. npbiraBopHara i HaópoAnara; ... aa !iaa.3łiitoi a i cyxaBeiłHara,... i CBeTaBora, i araaBora, i rapaBora, i namiBora; ni cxo.ua, ni Manan3iKa, ui na;inoyii>i; a;i nacina, aa XBijiiHbi, i aaeHHara, i nonnara, i paHHara, i Banapuara, i nayHonnara, i nayu3eHHara; ... ui naHCKara, ui n,bi- rancKara, ui .ToiKoycKai a, ui łKbiaoycKara; ui MymbiHCKara nayi bhhuom, ni acaHOUKara na,’i namroM, ui xjianeuKara nau uiananKaił, ui ;i>i3BOUKara na/i 3aBiTKaił, ui ynoBiiia, ui yuayuoBa, ui u3anoBa, ui 6a6ina, ui óaubKiHa, ui MaTKiHa, ui 6paTaBa, ui cacTpbiHa, ui U3HU3bKiHa, ui ueTKina, ui aa CTapbix CTapbiKoy, aa CTapbix CTapyniaK, aa Beu3bMincKix i Hapaynin,Kix... Bi.ixo/riinii bbi, 3rjia3-ypoKi, 3 pa6a rarara nanyjKHara, 3 SyiłHaił ra- naBbi, 3 iKoyrara Mopa, 3 óeuara a i aa. 3 >icitbix Baneił, 3 nopnbix ópaBeił, 3 cuyxaBbix Byuraił, 3 BeaBbix Ha3upeił, 3 pauiBara capua, 3 cijibiiara żKbiBara, 3 nopHali rienaHi, 3 6e- jiara JierKara, 3 rapanaił Kpbrai, 3 najibnbiKay, 3 cycraynbiKay, 3 pycbix koc. . . ” (4, nr 872)
Takie konkretne, „indukcyjne” wyliczenia zapewne wykazują większą siłę magiczną, aniżeliodpowiadające im słowa i wyrażenia „absolutne”; dla tego właśnie one dają gwarancję całkowitego uwolnieniaod niebezpieczeń
stwa. Na miejscu wyliczeń „indukcyjnych” mogą być używane ekwiwalen-cyjne treściowo konstrukcje z antytezą, np. ros. „cyauaibiił u HecyjKeiibiił”,
„ropbi n flojibi”, „>KMBoe u MepTBoe”, serbs. „3hhmo u He3HaMo”, „BeHuano u HeBeHuaHo” itp.
Drugą funkcją negacji w zażegnywaniach i podobnych do nich tekstach sakralnych są oznaczenia „tamtego świata”. Tujuż przeczenie nie jest unice
stwieniem, lecz znakiem „odwrotności”: wszystko, coswoiste dla ziemskiego świata, światażycia, znajdujetu swój negatywny, odwrotny korelat w świe cie pozaziemskim, figurujący w omawianych tu tekstach jako miejsce, do którego wyganiane są choroby i inne złemoce. Sposóbichunieszkodliwienia polega w tym wypadku na tym, że lokalizowane są w świecie „ze znakiem minus”, niemającym żadnych punktów stycznościzeświatemrealnym. Stan
dardowymi cechami tego pozaziemskiego świata są nie-byt, nic-zjawianie się, nie-działanie, nie-miejsca, nie-czas itp. W serbskim tekście zażegnywania gradobicia chmura gradowa odsyłanajest „na pustą górę galilejską, gdzie słońce nie świeci, deszcz nie pada, wiatr nie wieje, gdzie nie ma małych dzieci, nie ma bydlątek, nie ma koźląt, nie ma jagniąt, nie ma prosiąt” itd.
(5, nr 605), a złe „babice”, szkodzące rodzącym matkom i noworodkom, wysyłane są na mityczną „górę Kalewską”, gdzie nie tylko nie ma żadnych znaków ziemskiego życia („koguty nie pieją, ludzie nie gwarzą, dzieci nie płaczą, kozy niemeczą”), lecz także naruszony, odwróconyjest wszelki po rządek ludzkiego bytowania: „tam dziewczyna bratu dziecko urodziła, bez księdza jego ochrzciła, bez powijaka zawinęła” (5, nr 134). W białoruskim odczynianiu wścieklizny pozaziemski świat opisywanyjest tak:
„H Ta6e xjie6 HaraBapy a# inajieHara ca6axi i KycaKi. I niajieHbix caóaK 3raino a 3a inHBipbia 6apbi, 3a h<;mhi.ih jiacbi, sa Mxi, 3a SajiOTbi, 3a rnijibui Kajio^bi i 3a jnoTbia BOflbi, a ;i3e jnofl3i na xofl3jon,b i 3Bepbi óeraionn, i nn.in.bi iih junaioiib; TaM n» cjibinina Hi KapoycbKara pniKy, Hi na'ryxonara KpbiKy — TaM iM npana/iam., iiianeiibiM ca6axaM i KycaKaM, i na3a;i. ne y3Bpa>iaima”. (4, nr 432)
W innym podobnym tekście tamten świat — to świat, gdzie „i coripa He rpoepb, i luecup He CBepipb, i 3BĆ3/i,ur He rjiaą,3mib” (4, nr 443). Lecz najczęściej spotyka się opisy tamtego świata jako miejsca pozbawionego dźwięków życia, milczącego, niemego, np. „gdzie kogut nie pieje, gdziepies nie szczeka, gdzie kot nie miauczy, gdziekrowy i byki nie muczą, gdzie owce niebeczą, gdzieniema kościoła, ikościelnegodzwonuniesłychać” (5, nr 94).
Negatywne wyliczenia kreujące obraz pozaziemskiego świata mogą być mniej lubbardziej szczegółowe; możliwe sątakże uogólniające formuły typu
Magiczne funkcje negacjiwtekstachsakralnych 121
serbskiej „Idź tam [na rzekę galilejską] gdzie nie ma kościoła, gdzie księża nie wygłaszają kazań... gdzie nigdzie niczego nie ma” (5, nr 102, analog, nr 606).
Często wykorzystywane jest także przeczenie implicite, zawarte w takich elementach,jak milczenie, pustka, bezruch.
Inna jeszcze, trzecia funkcja negacji pojawia się w formułach, które można nazwać „formułami dystansu”. Jest to bardzo charakterystyczna dla zamawiań i zaklęć figura retoryczna, związana z komunikacyjnymi właściwościami tekstów sakralnych, a konkretnie z tym, że nadawca tych tekstów, czyli osoba, która wygłasza formuły zamawiania, nie uważa się za autora tekstu, a nawet za prawdziwego jego wykonawcę (tak samo, jak nie uważa się za „autora” towarzyszącego tekstowi rytuału magicznego).
Znachor, „szeptun” jest świadom swej zastępczej roli, pośredniczenia między bóstwem i siłą wyższą wraz ze swym pacjentem a wyganianą z niego złą mocą. Wiele wschodniosłowiańskich zamawiań kończy się formułą typu ukraińskiej
„He a roBopy, caM TocnoAB roBopnTb, a 3 cjiOBaMn, a Bor 3 noMonnio”. (6, nr 8350) Czy
„Ba6a 3 pi'i>no, Bor 3 homohhio”. (6, nr 801)
Analogiczne końcówki spotykamy w zamawianiach białoruskich:
„Ba6a 3 panaMi, a Facno/rn. Bor 3 noManny; He a 3Hax> — Facrio;i3b 3Haa, Mann npaabiCTaa CBaTbiM CBaiM ,ayxaM na;ibixaa, Ha CTaHy cycTaynaa”. (4, nr 801)
Nie tylko słowa, lecz i towarzyszące im obrzędy przypisywane są Bogu:
poleskie
„Ha caina a npbiCTynaio, a caM Focnoab npbicTynae, 6opo;u-tBO'iKn 3a6npae, pacnjiae no Moxax, no 6ojiOTax, no nymax, no H9Tpax, Ha nibipoKii CTan, na cyxn ny6”. (7)
„He a sanapuaio, ne a 3araBapyro — sanapnaa, 3araBapya caM Facno/rab Bor Icyc XpbiCTOC i npacBaTaa Mani Barapo/mna ca yciMi CBaTbiMi anrajia.Mi i apxaHrajiaMi; ana aaaapaaa i 3araBapya i ycix nap 3y6aMi uapBaKoy y pa6a 6o5kmh BbiMapbiBaa”. (4, nr 597)
„He a raBapy — FacnoA3b, He Maa cijia — FacnoflHa, He MOił «yx, a Facnoam”. (4, nr 906)
To samo spotykamy w tekście polskim: „Nie swoją mocą, tylko Boską mocą, Najświętszej Panny i wszystkich świętych pomocą” (8, s. 274). Obok Boga i Matki Boskiej prawdziwym wybawcą i uzdrowicielem może być święty:
„He caMa cofjoio noMoraiocb — cb. MnxaiłjiOM-PaxaiłjiOM, Bojkum yroa,HHHKOM, noMOinHHHKOM. noMorH, noco6n!”. (9, s. 15)
I wreszcie uzdrowicielem może być postać mityczna, taka jak babcia Sołomonidaw rosyjskim zamawianiubezsenności:
„Ilapio-napio peB-nojiyHonjHnny. He a Te6a acapio, He a Te6a napio; napnT, żKapirr 6a6yniKa CojioMOHM.ua c jierKMMn pyaaMH, c AOÓpbiMM nejiaMM, Ha coh, Ha yroMOH, Ha Aoópoe 3AopoBte”. (10, s. 284)
To odżegnywanie się od swoich działań i słów i powierzenie ich zwykle Bogu, a także Matce Boskiej, rzadziej świętym, nierzadkojest wzmacniane początkowymi formułami adresowanymi do Boga z prośbą o pomoc w za mawianiu, np.
„rocnoAbi MbiJiocTbiBbiił! noMOJKM MeHn, MaTepn Boxa, ot hcjku/iy (rpy;iiinnbi) uienTaTbi... ”
Potem następuje zwrot skierowany do choroby:
„HejKbiae-Heacbiflnme! H BMTpriHBiił, n no3npHbiił, n nacoBbiił, n MMHyTHbift, u xjionbaHbiił, H flHBHaHblił, H HOJIOBMHbltł, H SCblHOHblft. . . ”
A potem formuła odpędzania choroby:
„CaM rociiojib Bbi3BaB n BbiKjibiKaB aHrajiMB Ha noMMH nocbwiaB”. (8, s. 251) Jednak w wielu zamawianiach wygłaszane słowa znachor przypisuje sobie, podczas gdy samo działanie tych słów przypisywane jest Bogu lub Matce Boskiej, np.
„51 3 CJiOBaM, a Boata wanb y noManbi” (4, nr 525)
„Mai cjiobw, a 6o>K3niibi nyx” (4, nr 684)
„II 3 ,nyxaM, CJiOBaM, a racnofl3b Ha noMan” (4, nr 902) itp.
Zatem Bogu przypisywane jest działanie, myśli i niekiedy „duch” („He Moił nyx — óojkhi” (4, nr 1196)), choć częściej ten ostatni przypisuje wykonawca sobie:
„Ap, Bora noMai, a Moft — nyx”. (4, nr 1096, 1097)
„racnoAHM HOMan, a a 3 CBaiM ;iyxa.M”. (4, nr 1209)
„Ap, rocna.ua Bora noMan, a an mmhc Ayx jierKi”. (4, nr 925) itp.
„Formuły dystansu” są charakterystyczne nie tylko dla zamawiać, lecz i dla rytualnychsłów i dialogów towarzyszących obrzędom („npnrOBopbi”), przy czym najwyższymi sprawcami działania są w nich nie tylkoBóg, Matka Boska czy święci, lecz także przedmioty kultu, symbolizujące siłę magiczną.
Na Polesiu w wigilię Bożego Narodzenia gospodarz brał miskę z kutią, wychodził na podwórze, obchodził wokół chatę, stukając w ściany. Z chaty pytano, kto tam. Gospodarz odpowiadał: „CaM Bor”. W innej wsi na Polesiu gospodyni pytała z chaty: „Xto tum CTyKae”, na co gospodarz odpowiadał:
Magiczne funkcje negacji w tekstach sakralnych 123
„CaM Bor CTyKyHae”. Ten typ dialogu z „odpędzaniem” choroby jest znany w innych regionach Białorusi i Ukrainy. U Rusinów okolic Preszowa gospodarz w domu stukał pługiem i broną, a gospodyni z komory pytała:
„Xto TaM ąypKaue?” Gospodarz odpowiadał: „CaM naH Bor BenepaTH xo'ie”. W rytuałach tych inscenizowane jest przybycie Boga na wigilijną wieczerzę (często zresztą zapraszanego zapomocą specjalnych formuł, patrz
(11)), podobnie jak w zamawianiach inscenizuje się boskie leczenie.Ponadto w tym apelowaniu do Boga można upatrywać sposobu na sakralizację całego obrzędu. Zapewne tak samo można interpretować wypadki „formuł dystansu” na rzecz przedmiotów. Powszechnie znane są rytualne słowa wypowiadane w Niedzielę Palmową podczas bicia witkami wierzbowymi, por. poleskie:
„He >i 6bk>, Bepóa 6be. 3a TbiżKjieiib BejinK^enb. Byflb 3flopoBa, hk BOfla, pacrn, hk
Bep6a”.
W okolicach Pskowa, wysyłając swata do narzeczonej, bito go pasem ze słowami: „He a 6łio, yąaua Sber” (12, s. 177). W podobnych wypadkach widoczne jest wyraźniepragnienie sakralizacji czynności bicia i nadania mu pożądanej siłyoddziaływania naobiekt.
I wreszcieczwarta funkcja negacji — funkcjaznaku czarnej magii. I tak, aby rzucić urok, odmawia się modlitwę „Ojcze nasz”, dodając do każdego słowa przeczenie: „Nie ojcze, nie nasz... ” Analogicznie tradycyjnemu po czątkowi rosyjskich zamawiań „CTaHy a, paó 6o»cnft (tu imię),
ónarocjio-bhcb, noiłąy iiepeKpecTHCb, U3 H3Óbi abcphmm, H3 flBopa BopoTaMH, Bbiiłąy b uncToe nonę...” odpowiadaantypoczątek z użyciem przeczeń: „CTaHy...
He ÓJiarocjiOBHCb, noiłąy, He nepeKpecTHCb, H3 H3ÓMHeUBepbMH, H3 ą,Bopa HeBopoTaMu” itd. Wznanej książce Gałkowskiego przytacza się następujący ciekawy tekst testamentu, jakiojciec pozostawia synowi (XVIII w.), ostrze
gając goprzed zwracaniemsię do czarowników i „szeptunów” iwspominając o „przeczących pismach”:
„Ame, CbiHe MOił, iraił/ieT Ha th KaKaa 6efla hjih 6ojie3Hb THHCKa, He Moru tbi
npH3biBaTH k ce6e KaKOBa KOJiayHa hjih menTyHa, miaBOJibCKOio chjioio noMoraiomaro.
H aw,e ot TaKOBbix CTaHeT thhto uanaTH hcthhjihhhth, OTinojib He npneMJiH. Hjihkto ot KaKHH-jiHÓo 6ojie3HH, a Hannane ot tphcobhhhmh, HannmeT Kanoe OTpHnaTe.ni.noe nncbMo h BejiHT Te6e cbhcth, ame h commeHHoe, otiho/ib He naom” (13, s. 247).
Tak więcprzeczenie w tekstach sakralnychmożna uważać zachwyt ma giczny, odmianę „magii językowej” (por. także magięetymologiczną (14), ta-buizację, magię imion i nazewnictwa i in.), używaną przy kontaktach z siłą nieczystą i światem pozaziemskim w celach ochronnych. W akcjonalnym kodzie kultury tym magicznym chwytom odpowiadają czynności rytualne
symbolizujące unicestwianie lub wyganianie siły nieczystej (spalanie, topie nie w wodzie, rozrywanie na części itp., symbolizującychją przedmiotów).
Negacji przypisywany jest ponadto sens „odwrotności”, gdy staje się ona znakiem świata pozaziemskiego — wówczas jako paralelna czynność ma giczna występuje przekręcanie przedmiotów (15).
Przełożył z języka rosyjskiego Roman Lewicki
Literatura
1. Ant as J., 1991, O mechanizmach negowania. Wybrane semantyczne i pragma
tyczne aspekty negacji, Kraków.
2. ToJiCTOił H. II., 1991, Mu^>0A0zu3au,u3i zpaMMamunecKozo poda e cjiaesmcKui Hapodnux eepoeanusix. // lIcropHnecKaa jiiiHrBHCTiiKa n TunojiorM, MocKBa, c. 91-98.
3. TonopKOB A. JI., 1993, M3 Ha6modeHuh nad ę^ynKyusiMu Kamezopuu poda e 9mHoduaneKmHi>ix meKcmax. // C-naBaHCKnił u óajiKaHCKiiił <hojibKJiop. Bbin. 7.
BepoBaHna. TeKCT. PnTyaji, MocKBa.
4. 3aMoeu. Mhhck, 1992. CepM „BejiapycKas itapo/iHasi TBopnacub”.
5. PaaeHKOBnS JL., 1982, Hapodne óacMe u óajawa. Hhiii, IIpuniTUHa, Kj>aryjenan.
6. Homuc M., 1864, yKpamcbKU npuKa3KU, npucjiuebu u manę uniue. CaHKT-IIeTep- 6ypr.
7. IIojieccKnił apxnB HHCTUTyTa CJiaBAHOBefleHna PAH, MocKBa.
8. BeTyxoB A., 1906, 3azoeopu, 3aKJiuHanwi, odepezu u dpyzue sudbi napodnozo epaueeaHiLn, ocnoeaHHue na eepe e cujiy cjiosa (H3 ucmopuu Mbtcnu) // PyccKMił chnjiojiorHnecKnił bccthmk. BapinaBa, t. 55.
9. Poimhob E. P., BenopyccKuti c6opnuK. Bbin. 5. 3aroBopbi, anoKpn<bbi u ;iyxoB- HBie cthxh. BnTe6cK, 1891, c. 15.
10. Ha nymax U3 3eMJiu nepMCKoti e Cu6upb. MocKBa, 1989, c. 284.
11. BnHorpaflOBa JI. H., TojiCTabia C. M., 1994, PumyaJibnue npuzMmeHusi MU(f)OJiozuHecKux nepconaotceh na poMcdecmeencKuh yotcun: (fiopMyjia u o6pnd. //
Majibie (JjopMbi choJibKjropa. MocKBa, c. 166-197.
12. Mopo3OB H. A., TojicToił H. H., 1995, Eumi. // CjiaBancKMe npeBHOCTM.
3TH0jinHrBHCTHHecKHił cjiOBapb, rio/i pefl. H. H. Tojictoto. MocKBa, t. 1, A-r, c. 177-180.
13. rajibKOBCKitił H. M., 1916, Bopb6a ipucmuancmsa c ocmamKaMU si3bnecmea e j^peeneit Pycu. XapbKOB, t. 1, c. 247.
14. TojicToił H. I-I., TojiCTaa C. M., 1988, Hapodnaa omuMOJiozun u cmpyKmypa
cmbuhckozo pumyajibnozo meKcma. // CjiaBaHCKoe «3biKO3HaHne. X Me>KflyHa- poflHbiił Cbe3fl cjraBHCTOB. JIoKjia/ibi coBeTCKOił jiejierarini-r. MocKBa, c. 250-264.
15. TojicToił H. K., 1990, nepeeopanueaHue npedMemoe e cnaesmcKOM nozpe- 6ajibHOM o6pnde. // IIccjie;ioBafiM;i b oójiacrn 6ajiTO-cjiaBSHCKoił ;iyxoBiioii Kyjib- TypM. riorpeSajiBHMił o6pa,n. MocKBa, c. 119-128.
Magiczne funkcje negacji w tekstachsakralnych 125
MAGICAL FUNCTIONS OF NEGATIONS IN SACRAL TEXTS
Negative constructions in texts of a siginificant illocutionary force (‘charm aways’, spells, incantations, curses, apotropaic formuli, ritual dialogues, etc.) become a means of affecting real-world situations. Besides their basie grammatical function and the meaning
‘it is not the case that’, negative contructions in such contexts acąuire stable cultural connotiations of mythological naturę: a) they annihilate the evil forces — a disease, a bad spell, witchcraft — in a magical way; b) they designate ‘the other world’, whose features include non-being, non-appearance, non-action, non-place, non-time; c) they reveal dissociation on the part of the speaker from the authorship of a given act, and disclose the role of the real doer of the act; d) they are manifestations of black magie.
In sacral texts negation is a means of implementing magie and a variety of ‘lingusitic magie’. In the actional cultural codę it is paralleled by ritual actions, symbolizing the annihilat.ion or expulsion of evil forces. When it refers to ‘the other world’, it is paralleld by turning objects upside down.
I. ROZPRAWY IANALIZY
Etnolingwistyka 13 Lublin 2001
(Beorpafl)
^ByXCJIO>KHbIE MArnHECKHE BbICKA3bIBAHHR
Teksty magiczne realizowane są w postaci formuł (klisz, obrazów, sche
matów), tj. słów kluczowych, które odróżniają tego typu wypowiedzi, ini
cjują i formułują samą wypowiedź oraz określają typy wypowiedzi magicznych.
Przedmiotem zainteresowania autora są formuły magiczne oparte na paraleli- zmie, a zwłaszcza zbudowane na zasadzie dwuczłonowości. Są to wypowiedzi wykorzystujące obrazy zakończonych czynności, lecz nieprzedstawiające pro- cesualności. Często nie ma w nich prostego zwrotu, ani też skierowania do istot, które mają spełnić oczekiwania. Autor omawia trzy typy takich formuł:
włączenia/wyłączenia, zamiany/podziału oraz o charakterze warunkowym.
Formuły włączenia/wyłączenia są realizowane poprzez związanie „i. .. i. .. ” (włączenie) oraz „ani... ani... ” (wyłączenie), np. i dniem, i nocą, ‘cały czas’, ni w dzień, ni w nocy ‘nigdy’.
Formuły zamiany/podziału spotykane są w wypowiedziach, które mówią o wymianie czegoś z obiektami przyrody, siłami zewnętrznymi i innymi ludźmi.
Odwzorowaniu owej wymiany służą pary słów moje — twoje, mnie — tobie (np. obfitą menstruację wymienia się z rzeką, bezsenność dziecka z istotą mi
tologiczną, pierwszy lub ostatni plon na polu z animizowanym gospodarzem pola itp.). Formuły, u podstawy których leży ruch, wykorzystują elementy przestrzenne (na lewo — na prawo, w górę, w dół), obejmując obydwa lub wyłączając jeden z elementów. Poprzez selektywne wykluczenie jeden element wydziela się, a drugi odrzuca {teraz — później, np. przy zapraszaniu niebez
piecznych sił na wieczerzę wigilijną).
Formuły o charakterze warunkowym zbudowane są na obustronnym związku realnego (lub nierealnego) i pożądanego. Są to formuły: ilościowe (ile,
Formuły o charakterze warunkowym zbudowane są na obustronnym związku realnego (lub nierealnego) i pożądanego. Są to formuły: ilościowe (ile,