Pewien typ eufemizmów występujących w polskich dialektach polega na używaniu nazw elementów codziennego życia na wsi, domu i jego wnętrza, ogrodu, pól i lasu do kamuflowania treści budzących strach, wstyd lub odrazę.
Aby mówić w sposób oględny o życiu seksualnym, ciąży, porodzie, wy
dalaniu, wymiotach i wszach, a także o śmierci i diable — stosuje się słowa i frazeologizmy nazywające zabudowania gospodarskie (stodoła się rozwaliła 'nastąpił poród’), podwórze, płot. Do „wiejskich” eufemizmów należą nazwy zwierząt domowych (koń, baran, koza, pies i kot) i dzikich (zając, kret, mysz).
Często używane są nazwy ptaków (kogut i kura, a także sowa, bocian, wrona, mewa). Również leksyka roślinna służy eufemizacji (kwiat ‘miesiączka’, cebula, groch, oset, pokrzywa). Niektóre eufemizmy nawiązują do pracy rolnika (orać na cudzym polu ‘cudzołożyć’).
Wybór pewnych leksemów do pełnienia roli eufemizmów zdeterminowany jest podobieństwem brzmienia formy zastępowanej i zastępującej: jezoro —
Jezus, grabie — diable, gronki — gromy.
Analiza eufemizmów występujących w polskich dialektach pozwala do
strzec kilka ich typów. Są wśród nich przekształcenia fonetyczne, których intencją jest ucieczka od właściwego brzmienia (np. daliszak zamiast dali bóg, faron zamiast piorun), są zdrobnienia (śmierciczka, kurwisia) i zgrubie nia (diablisko, bęksiszcze), zaimki (ona — ‘śmierć’, ‘niedźwiedzica’, ‘żeński narząd płciowy’), są leksykalne wykładniki wartości pozytywnych (dobry chłop ‘zbójnik’) i negatywnych (paskudnik ‘diabeł’, ‘czarownik’), są znaki ludowego obyczaju (wianek ‘dziewictwo’)1.
1 Polskie eufemizmy gwarowe zebrałam metodą dokładnej ekscerpcji trzech
słowni-Jednym ze sposobów eufemizowaniajest stosowanie słów nazywających elementy otoczenia człowieka. Są to słowa codzienne, zwyczajne, używane w rozmowach powszednich, wdomu, w polu, w ogrodzie. Tonazwy czynności wykonywanych przy uprawie roli i hodowli zwierząt,przy łowieniu ryb iw le-sie. Te słowa niewinne służą czasami do zakrywania treści tabuizowanych.
Przedstawię teraz wiejski świat wyłaniający się z gwarowych eufemizmów.
Rozpocznę od domu, abypoprzez zagrodę i polauprawne dojśćdo przyrody nieoswojonej.
Sam dom (domk, domeczek, domostwo, budynaszek) czasem z epitetami (swój, wieczny, zielony, nowy) jest określeniem trumny lub grobu2. Idea życia przeniesiona na drugie życie, w innym świecie. Schronieniem i żywego, i zmarłego jest dom:
ków gwarowych: K, S i SGP. Inne materiały pochodzą głównie z kartoteki powstającego w Krakowie, w Instytucie Języka Polskiego Polskiej Akademii Nauk, SGP. Są to zarówno druki, jak i rękopisy. Za udostępnienie mi zbiorów dziękuję serdecznie panu profesorowi Jerzemu Reichanowi. W niniejszym opracowaniu odsyłam do źródeł tylko w wypadku cy
towania konkretnych użyć eufemizmów w wypowiedziach. Leksemy i frazeologizmy poda
wane bez kontekstów pozostawiam bez wskazania lokalizacji źródłowych (a są to zbiory wy
mienione powyżej). Dokładna lokalizacja każdego przykładu znajdzie się w mojej książce
„Tabu w dialektach polskich”, która powinna się ukazać w 2001 roku w Bydgoszczy. Formy gwarowe podaję w pisowni uproszczonej.
Taka semantyka domu i jego części jest znana od dawna w słowiańskim folklorze (Nevskaja 1981), a jak pokazują współczesne badania, jest ona aktualna i dziś (Długosz 1997).
3 Dociekania etnologiczne potwierdzają rozumienie dachu w kulturze tradycyjnej jako miejsca obcego, innego, należącego do świata nadprzyrodzonego (Walencowa 1997).
(1) Juścić, zbudowali mu wiecny dom! Ze starego wysed, dali mu nowy dom.
(2) Tera on już spi w swojim budmaszku.
Najwyższy element domu — dach pojawia się w zwrotach X idzie na dachy i Y pośle X-a na dachy, co znaczy ‘umrze’, ‘spowoduje śmierć’. Może dachy to metonimia nieba na zasadzie styczności przestrzennej?3
Nazwy niektórych pomieszczeń służą jako przykrywki dla określenia najbardziej wstydliwego — ustępu: pańska izba (‘izba gościnna’) i kabusk (‘pomieszczenie, w którym przygotowuje się pokarmdla zwierząt’):
(3) Muszę jic w pańską jizbę.
(4) Nasz kabusk je za stodołą.
Kolejne eufemizmy to słowa nazywające sprzęty, przedmiotycodziennego użytku, wyposażenie kuchni, potrawy, czyli to, z czym wieśniak ma do czynienia, przebywając w domu.
Uniewinniająca zwyczajność... 65
Iść pod pierzynę i przymierzać pierzynę oznacza ‘mieć stosunek seksu alny’, a pierzyna to metonimiałóżka (pars pro toto)4:
4 W naszej sferze klimatycznej pierzyna dawała w nocy ciepło, którego pewnie nie gwarantowało słabe ogrzewanie pomieszczeń. Roman Jakobson wspomina o przejściu słowa pierzyna od metonimii do metafory miłosnej rozkoszy, dokumentując to przykła
dami z śląsko-polskiej pieśni z XV w. i tekstów folklorystycznych staroruskich, czeskich i morawskich (Jakobson 1934, 28). Jerzy Bartmiński wymienia pierzynę wśród kobiecych rekwizytów występujących w erotyku ludowym (1974, 17).
5 Frazeologizmy te są językowym potwierdzeniem związku pieca z pierwiastkiem płodności żeńskiej, przejawiającego się w słowiańskich obrzędach weselnych (Czirjewa 1997).
(5) Ja z tobą pod pierznę rychle nie pódę, jaż po ślubie.
(6) Ten fstrentny dzifkasz niejedno jusz pierzynę pszymierzył.
Piec się rozwalił, jest narozwaleniu to frazeologizmy dotyczące porodu5: (7) Nie zachodź tam, bo sie piec rozwaluł.
Sopuchato czeluść wpiekarniku, otwór rurypiecowej. Wyraz ten wtórnie oznacza ‘siedzenie’.
Eufemizacji służą też nazwy sprzętów domowych. Wśród nich jest kie-rzenka (‘maślnica’): kierzenka się rozwaliła ‘nastąpił poród’. Nazwy maśl-nicy i drążka z krążkiem do ubijania masła są też przenoszone na nazwy żeńskich i męskich organów płciowych (za sprawą narzucającego się skoja rzenia czynności ubijania masła — z aktem płciowym). Słowa te to: kie rzenka i kierzniak, dyrda, dyrdawica, dyrdownica, dyrdonka, derdelnica oraz dyrdak, dyrdownik, dyrdawnik, pizdnica, pizdawica, pizdina, pizdzelnica oraz pizdnik. Ksiądz BernardSychtaokreślajejako „drażliwie dwuznaczne” (S I, s. XIV). Być może czasem kierunekprzeniesienia jest odwrotny — od nazw narządów płciowych do nazw przyrządów:
(8) Kuejźdi czierzniek sueją czierzenkę naleze.
Produkt uboczny wyrobu masła to maślanka, której nazwa występuje w eufemizmie:
(9) O dziecku nieprawem z niewiadomego ojca mówią w Opoczyńskiem, że ów utopił się w maślance.
Z kolei twaróg zastępuje gówno:
(10) Chce wiele powiadać, a twaróg wie.
Codzienne czynności, których nazwy pełnią funkcję eufemizmów, to: X nie lubi jeść z jednej miski‘nie lubi korzystać z usługprostytutki’; Xpuści/
położy/rzuci/odłoży/odda/szmyrgnie łyżkę; ciśnie łyżkę oziemię ‘X umrze’6:
6 Jest związek między tym eufemizmem, a wigilijnym przesądem: „Jeść i — broń Boże! — nie odkładać łyżki dla odpocznienia, gdyż ten, kto to uczynił, mógł nie doczekać następnej wigilii.” (Szczypka 1979, 318).
(11) Ju zas chtos polożil leżkę, co w koscele zwonią.
Kruczk (‘dzbanek’),patelnia i kołaczyk(‘bułeczka’) to określeniapoślad ków:
(12) Kuszni (‘pocałuj’) mie w kruczk.
(13) Sądni le so na tę twoję patelnię, a nie stój jak słup.
(14) Mój kolaczk z maselkę — mówi nieraz matka całując dziecko w pupę.
Kaszubska forma gronki (‘garnki’) służy jako zastępnik unikanego słowa gromy, przy czym istotna jest zbieżność brzmienia:
(15) Niech ce gronki trzasną!
Podobnie w wypadku „niewinnego” słowa guzik, zamiast gówno-.
(16) Guzig dostanież a nie japko.
Pudełkoi puszka to zastępcze określeniażeńskich genitaliów.
Opuszczamy teraz chatę, by przekonać się, które nazwy elementów go spodarstwa rolnego znalazły zastosowanie przy kamuflowaniutreści niechęt niewyrażanych wprost.
W wiejskim obejściu stoi stodoła. Nazwa jej występuje w eufemizmach:
iść za stodołę ‘oddalić się, aby się wypróżnić’, ona nawaliła w siebie jak w stodołę ‘zaszła w ciążę’, stodoła się rozwaliła ‘nastąpił poród’.
Teren najbliższy domutopodwórko, obora (etymologicznie — to,co ob orane), grodź (to, co grodzone). Księżympodwórkiem, grodzią, proboszczową oborą nazywa się cmentarz:
(17) Ja wnet przińdę na proboszczową oborę. Cicho jak na proboszczowe oborze.
Płot to granica między terenem swoim, a cudzym. Za płot wyrzuca się to, co niepotrzebne. Zwrot szło za płot znaczy ‘nastąpiło poronienie’:
(18) Dwa piersze szły za płot.
Chodzi z dziurą w płocie mówi się o dziewczynie, która utraciła dziewic two:
(19) Ta ju dawno chodzi z dzurą w płoce.
Uniewinniająca zwyczajność... 67
Czynność wymiotowania wyraża zwrot leżeć na płocie:
(20) Dziś pije, a witro mdze leżał na płoce.
W gospodarstwie rolnym z reguły są zwierzęta. Ich nazwy służą wyra żaniu pewnych drastycznych treści. Chową (hiperonim dla zwierząt hodow lanych) nazywa się wszy:
(21) Nie przestawa z timi wszelcami, bo nom jesz taż jaką chowę przywleczesz. Widza jem dziś machtną chowę w głowie u jedne białki.
Jakieś zwierzęta hodowlane skrywają frazy: Możesz to takiemu powie dzieć, co siano żre/co ma cztery nogi ‘kłamiesz’. Cielęta bez ogonów latają
— to określenie wymiotującego pijaka.
Koń lub szymel (‘siwek’) to określenia wszy:
(22) Jena, dzecko, dzeż ty była? Cóż ty przeniosła za konia na głowie! To są całe konie od wszi.
(23) Co za szymel chodzi tobie po głowie! Takie wielkie dzewczęta to są, a takie szymliszcza po nich łażą. Ja sę jaż wylękła, kiej jem to szemlisko dosta na grzebień.
Baran i owca też pojawiają sięw gwarowych eufemizmach. O dziewczynie wciążymówi się,że chodzi zowczym kałdunem. Barankaminazywa się wszy:
(24) Baranki mu siedziały na kołmirzu.
Koza i kozi rożekoznacza więzienie, ponadto ona je nakozim rogu i koza ją pobodła — o kobiecie w ciąży. Kozy paść to cudzołożyć:
(25) Oni dwoje pasą kozy ze sobą.
Z kolei kozy drzeć znaczy ‘wymiotować’: (26) Obzar sę i tera kozy drze. Całą noc dzar kozy.
Nazwy prosiątsłużą eufemizacjiokreśleń wymiotowania:prosięta dostać, prosięta sprzedawać, zprosiętami jechać, prośce karmić, oprosić się. Fraza prosię (komu) uciekło odnosi się do kogoś niespełna rozumu:
(27) Nic sobie nie robi z jego podgadki, ko widzisz, że mu jedno prosę ucekło.
Oprócz zwierząt hodowanych dla mięsa, mleka czy wełny lub jako siła pociągowa, w wiejskich gospodarstwach są też na ogół psy i koty. Pierwsze jako stróże, drugie —tępicielemyszy, ale ponadto są to zwierzętanajbliższe, niekiedy żyjące z ludźmi w domu. Ich nazwy też posłużyły eufemizacji. Psi zamiast diabli:
(28) Niech to psi weznom. Psi ta wiedzom. Zimno jak psi. Psi ta z tym fszystkim.
Siedzenie na psią wiarę i paszenie psów to współżycie seksualne bez ślubu. Analogicznie psypaść:
(29) Ona wylisiła, z kim je chłop pasę psy.
Psinoga to nieślubnedziecko:
(30) To je dobri knap, a że on je psinoga, zo to on ni może.
Psy karmić', rzyć oszukać, a sukę nafutrować to ‘wymiotować’. Zamiast kłamiesz mówi się: Malujesz, jak pies ogonem.
Jeśli chodzi o kota, tojego nazwa pojawia się w dwóch frazeologizmach o charakterze eufemicznym: koty drzeć ‘wymiotować’ i nosić kota w miechu
‘być w ciąży pozamałżeńskiej’:
(31) Użar sę jak świnią, a tera koty drze.
(32) Wzął sobie białkę, co kota nosi w miechu.
Kilka następnych eufemizmów to leksemy odnoszące się do drobiu.
Kaczką i kokoszą7 zwie się żeński narząd płciowy:
7 J. Bartmiński wspomina o kokoszce jako symbolu intymnej części ciała kobiety (1974, 18, 22).
8 Ten sposób określania powszechny w językach słowiańskich i nie tylko (Crnek 1927, 20; Bartmiński 1974, 18; Hockett 1968, 453).
(33) Białka ma kaczkę.
(34) Nie wyganiaj, owcarecku, owiec na rosę, Bo zamaca baran dudy, owca kokosę.
Kurkiem, kurasem, kuraskiem — męski8: (35) Gdy se chłopek poi, to mu kurek stoi.
Sądzę, że i jajca w tym znaczeniu biorą się z obserwacji kurzych jaj.
Siedzieć na gulich (‘indyczych’) jajach znaczy ‘odbywać karę w więzieniu’: (36) Nasz sąsad szed na gulich jajach sedzec, za pół roku on gułę wysedzi.
Pszczoły to owady hodowane w pasiekach przydomowych. Jako element eufemizmów ich nazwa pojawia się ze względu na dwie cechy. Obserwacja wzburzonego roju pszczelego zostałaprzeniesiona nasytuacjęporodu, októ
rym się mówi pszczoły się roją:
(37) U nich sę wnet bądą pszczoły rojiły.
Natomiast pokąsanie przez pszczoły ma być jakoby przyczyną ciąży (spuchnięcie — duży brzuch): pszczoła ją ugryzła', pszczoły ją pogryzły, pszczół/brzmiął ją kąsił',
Uniewinniająca zwyczajność... 69
(38) Oj, bodaj ja była wołkom nie pasała, oj, byłabym była swoją cnotkę miała.
Pasający wołki, skąsały mnie pszczółki i takern spuchła.
Z uprawą zbóż, warzyw, kwiatów wiąże się też garść eufemizmów.
Czynności zwykłe, oczywiste w życiu rolnika są zasłonkami dla innych czynności — nieprzyjemnych, wstydliwych. Kwiaty sadzić lub podlewać to
‘współżyć seksualnie’. Kwiat i kwiatuszek to ‘miesiączka’:
(39)Najpierw je kwiat, a późni owoc. Jescem ja kwiatuska nie straciła i muse na siebie uważać.
Dziewczęcym lub panieńskim kwiatem nazywa się błonę dziewiczą:
(40) Ta ju dawno bez dzewczycego kwiata chodzi. Nie daj sobie, córeczko, zerwać panieńskiego kwiata, na to je czas po ślubie.
Kwiatami nazywa sięteż stolec niemowlęcia:
(41)Dzecko w kwiatach leży. Nasza córeczka ma kwiaty w pieluszkach. Nasza Mariczka dozdze sę wnet kwiatów w kolibce.
Nazwy jarzyn pojawiające się w eufemizmach gwarowych to: cebula, groch, kapusta i marchew. Posadzić cebulę — ‘wypróżnić się’:
(42) Ze strachu posadził cebulę.
Przyczyną ciążyma być to, że dziewczyna wlazła w grochowiny, najadła się grochu lub przeszła bez kapustę-.
(43) Ona zjadła sucho groch, tera on sę w nie rozmiknie.
(44) Ona sę grochu obżarła. Groch ją pęczi.
Dziecko znajduje się w marchwi — toeufemizm porodu:
(45) A uśnijże, ty mały narodzie, com ja cię znalazła w marchwi na ogrodzie.
Nazwa owocu jabłko jest jednym z eufemizmów diabła. Sposobem przy gotowania karmy dla zwierząt domowychjest rżnięcie długich łodyg roślin na małekawałki. Stąd zwroty: sieczkę rżnąć ‘wymiotować’ i narżnąć sieczki
‘wypróżnić się’.
Do pracy na polu nawiązują zwroty, za pomocąktórych chłopi spowia dają się z cudzołóstwa: byłem/orałem/robiłem na cudzym polu. Księżym polem lub bożą rolą nazywa sięcmentarz. O kimś, kto niedługo umrze,mówi się, że wżera na ksęże pole lub, że nie będzie żniwił siedmiu owsów. Pole to miejsce, gdzie mogą się odbywać spotkania bez świadków, a więc wypolo- wać się to ‘stracić dziewictwo’, adziewczyna po tym fakcie zwana jestpolną wdową. Kłosek to ‘męski narząd płciowy’. Nazwa narzędzia rolniczego —
grabi, jest wykorzystanaza względu na podobieństwofonetyczne, dozastą pienialeksemu diabeł: do sto grablów!-, ala. grabie!
Mieszkańcy wsi mają też kontakt z przyrodą dziką, nieoswojoną. Jest to las, morze i jezioro, są to rośliny oraz stworzenia — ssaki, ptaki, gady.
Obserwacja natury powoduje, że różnejej elementy podsuwają pomysły na temat oględnego określaniatreści trudnych do wyrażenia wprost. Zobaczmy teraz, jak ten świat nieokiełznany przez człowieka odbił się w leksyce i frazeologii ze sfer objętych tabuizacją.
Kaszubskie formy jezoro, jezero, dzięki kaszubieniumają nagłos zbieżny z nagłosemimienia Jezus i pełnią funkcję eufemicznych wykrzykników:
(46) Jezero! Ja sę zlękła. Jezoro! Kamińca sę pali!
O parzeżyjącej w konkubinacie mówi się:
(47) Ti mieli ślub pod mostę.
(48) Ti wzęli ślub pod mostę.
Do naturalnych elementów otoczenia nawiązuje też błoto ‘diabeł’ i pia- seczek w głowie ‘gnidy’9:
9 W bajce ajtiologicznej Pan Bóg piasek przemienił we wszy (SSiSL 1/1: 406, 414).
10 Znanym już od XVI w. (Twardzik 1999).
(49) Nasza córeczka nalowila sobie psioseczku w główkę.
Las jest terenem dzikim, obcym, odległym od domu. O poronieniu naturalnym mówi się, że dziecko (przedródek) szło, uciekło w las:
(50) Kuliż ty masz dzeci? Troje, a jedno mie ucekło w las.
(51) Mie ju trzy przedródki szły w las.
O poronieniu sztucznym: unukać/ponukać to w las.
Jeśli chodzi o nazwy gatunkowe drzew, to dąb i buk występują zamiast diabła w przekleństwach do sto dębów, do sto buczków. Dzień dobry zza.
buczka powiedzieć oznacza ‘zostać zbójnikiem’.
Kierz (‘krzak’) występuje w kilku eufemizmach. (Dziecko) szło za, kierz
‘zostało poronione’:
(52) Szesc żyje, a to sódme szło za kierz.
Zleźć się za krzem ‘żyć wnieślubnym związku’; ustąpić za kierz i odejść za kierzek za swoją potrzebą ‘odejść, aby się załatwić’. Karcz jest to pie-niek, pozostałość po zrąbanym drzewie. Karcz osławić znaczy ‘wypróżnić się’. Korzeńjest jednym z określeń ‘członka męskiego’10. W wykrzykniku ekspresywnym zamiast słowa diabeł, występuje patyk: do stu patyków!
Uniewinniającazwyczajność... 71
Jagody to jedna z nazw narządu płciowego męskiego. O panieńskiej ciąży mówi się, że oset (ją) w palec ukłuł. Utrata dziewictwa wyrażana jest zwrotem chodziła do pokrzywy/po pokrzywę, aefekt — nieślubne dziecko to pokrzywnik:
[. . . ] do dziś narzeczowe; nie dlatego, że «w pokrzywach spłodzony», co byłoby gustem oso
bliwszym, lecz dla przesądu, że kobieta po akcie mokrząca na pokrzywy płodu pozbędzie.
(SEB 23-24).
Dziecko takie nazywa się też tak jak roślinę wyrastającą z nasion samosiewnych: samosiejek, padaliczne.
Spośród zwierząt dzikich w eufemizmach gwarowych pojawiają się lis, zając, kret i mysz. Lis lub zając przynosi dzieci w zimie (gdy nie ma bocianów), zrobić zająca to ‘wypróżnićsię’, zająca schować‘zamknąć (kogo) do więzienia’, kret to ‘członek męski’, natomiast o kradzieży, zwłaszcza ziemniaków i owoców przechowywanych w kopcach, mówi się iść na myszy:
(53) Potkałjem takich trzech zmiechami, ti pewno szli na myszy.
Ciekawe, że o wiele częściej wykorzystywane są przy tworzeniu eufemi zmów nazwy ptaków. Mamywięc: mewę, bociana,kaczora (dzikiego),sokoła, sowę, srokę, wronę i kukułkę. Hiperonimy ptak, ptaszek oznaczają ‘członek męski’. Ptaszek to zastępcza nazwa wilka. Ptaszki wynaszać znaczy ‘oddalać się zapotrzebą’, a ptakom dawać jeść— ‘wymiotować’.
Mewką nazywa się prostytutkę portową:
(54) Okręt nadjeżdża, mewki sę ju zbierają.
Bocianjest ptakiem, któryprzynosi dzieci11:
11 Na ten temat więcej w: Góra 1995 i Lewandowski, Radkiewicz 1991.
(55) Bocony uodlecały, a cebie w kominie na hakach uostawiły. Matka fartuch trzimała i cebie schwitala.
z czym wiąże się szereg frazeologizmów eufemicznych, mówiących ociąży
— u (niej) bocian buduje-, (ją) bocian wyklepał',
(56) Będzesz tak długo z nim łaziła, jaż ci bocon przez komin bęksa wrzuci, tej mdzesz mia zabawkę, a ja wstyd — rzek ojc do córki.
Inne informują o bliskim porodzie — do (niej) wnet przyjdzie bociam, u (kogo) bocian nad kominem lata;
(57) Alaze! u waju wnet bocone będą klepały; ja razu nie wiedza, że to je tak krótko.
Ponadto funkcję tę przypisuje się innym ptakom, które (w przeciwień
stwie do bociana) nie odlatują na zimę do ciepłych krajów. Sąto: kaczory, 11
kruka (‘wrona’) , gapa, warna, sroczka i sowa. Przekazy te traktuję jako eufemizmy wstosunku do informacji wprost: kobieta urodziła dziecko.
(58) Kaczore zimą niosą dzeci.
(59) Ja jem lepszi, bo mie bocon przyniós z morza, a cebie gapa.
Sowaponadtokamufluje dwa jeszcze znaczenia— ‘żeński narządpłciowy’
i ‘miesiączka’:
(60) Napierał się u niej sowy, a ona mu powiedziała, ze jej sowa uleciała.
(61) Ona miafta] prawie sowę.
Sokół i kukułka to ‘nieślubne dziecko’:
(62) Nie gadaj Kasiu z Jasiem, będzie sokół przed czasem.
O kimś bliskim śmierci mówi się, że mu kukuczka ostatni raz zaśpiewa lub, że nie dożyje do drugiej kukuczki.
Wreszcie istnieje garść przykładów na to, że i pomniejsze stworzenia znane mieszkańcomwsi, weszły do ludowej wyobraźni, a przez toi do języka.
Chodzi o nazwy gadów, płazów, skorupiaków, ryb. Słowo o ogólnej treści gad/gada, gady oznacza ‘wszy’:
(63) Gad mie najad.
Eufemizmami o znaczeniu ‘ona jest wciąży’ sąfrazeologizmyz nazwami gadów, płazów i ryb. Mówią one o ukąszeniu żmii, ślemienia (padalca), węgorza jako o przyczynie ciąży:
(64) Bocon żmniję spuscił na je pole. . . na je klin, a ona ją schwyciła.
(65) Znija ją kąsiła i tera ona puchnie.
Inne— otym, że dziewczyna obżarłasię żab/kątrów (‘ropuch’). Do ryby połykającej przynętę porównuje się pannę, która poczęła dziecko:
(66) Tak długo z nim bądze łaziła, jaż ona kąsi na robaka .
Inne „rybie” eufemizmy to: łowić rybę i we śnie na ryby chodzić ‘moczyć się w nocy do łóżka’; łowić ryby ‘współżyć seksualnie’:
(67) Chto jich spotkał w rowie, jak ryby łowili.
Zaby/ryby/flądry karmićto ‘wymiotować’. Białe raki/raczki białe ozna czają ‘jądra męskie’. W znaczeniu ‘penis u chłopca’ pojawiasię robaczek.
Warto teraz spojrzeć na zaprezentowane eufemizmy z innej strony i spy tać, jakie toznaczenia tabuizowaneza nimi się kryją. Najliczniejsze są te wy
rażenia, które służą do oględnego wyrażania się na tematy związane z płcio-wością człowieka. Tematy z tego kręgu, o których na wsiniezawsze mówi się
Uniewinniająca zwyczajność... 73
wprost, to: narządy płciowe męskie, żeńskie, czasem zwierząt, miesiączka, dziewictwo i jego utrata, współżycie seksualne, kobieta, która przekracza normę obyczajową w tej dziedzinie, ciąża, poronienie, poród oraz nieślubne dziecko.
Drugą pod względem liczebności grupę stanowią te eufemizmy, które w sposób zawoalowany mówią o konsekwencjach przemiany materii w ludz
kim organizmie. Chodzi owydalanie moczu ikału, części ciała temusłużące i miejsce, w którym się to odbywa. Do tego dołączmy wymiotowanie (inny rodzaj wydalania) i wszy (inny rodzaj nieczystości).
Sporo eufemizmów, które w planie wyrażania zawierają słowa odnoszące się do wiejskiej codzienności, w planie treści mówią o śmierci, umieraniu, grobie i trumnie.
Inneznaczenia, skrywające siępod płaszczykiem omawianych słów i fra-zeologizmów, są raczej sporadyczne. Należą do nich te, które odnoszą się do przywar i przewinień ludzkich: głupoty, kradzieży, kłamstwa i kary za nie — więzienia. Inne zastępują słowa Jezus, diabeł, gromy i wilk. Trzeba podkreślić, że pewne eufemizmy, w których posłużono się leksyką „wiej
Inneznaczenia, skrywające siępod płaszczykiem omawianych słów i fra-zeologizmów, są raczej sporadyczne. Należą do nich te, które odnoszą się do przywar i przewinień ludzkich: głupoty, kradzieży, kłamstwa i kary za nie — więzienia. Inne zastępują słowa Jezus, diabeł, gromy i wilk. Trzeba podkreślić, że pewne eufemizmy, w których posłużono się leksyką „wiej