Artykuł przedstawia funkcjonalną typologię wypowiedzi związanych ze sferą religii. Autorka koncentruje się na tekstach specyficznie religijnych, tworzonych w ramach kultu. Mniej uwagi poświęca zatem wypowiedziom kaznodziejsko-katechetycznym, mimo swej odrębności podobnym do tekstów publicystycznych czy dydaktycznych, dokładniej zaś omawia funkcje pełnione przez: Pismo Sw. i teksty teologiczne, teksty liturgiczne i akty sakramentalne, akty chwalebne i wyznawcze oraz modlitwy. W zakończeniu scharakteryzowane zostały różnice między aktami religinymi a aktami magicznymi. Za najistot
niejsze uznano: obszar działania, stosunek do sacrum oraz wykorzystywanie przez magię (w przeciwieństwie do religii) sil zla.
Rola językaw życiu religijnym była przedmiotem zainteresowania wielu badaczy, zarówno językoznawców, jak i filozofów. Wśród polskich języko znawców wymienić trzeba przede wszystkim autorów prac drukowanych wdwóch tomach: O języku religijnym (1988) i Tekst sakralny. Tekstinspiro wany liturgią(1997). Należątu w szczególności prace I. Bajerowej, J. Sambor (1988), a także J. Sobczykowej i G. Habrajskiej (1997), jak również roz prawa D. Zdunkiewicz-Jedynak, poświęcona językowi kazań (1996). Z prac filozoficznych najważniejsze są rozważania L. Kołakowskiego na temat ję
zyka i sacrum, zamieszczone w jego dziele Religion (1983, przekład polski fragmentu o języku 1991).
Rola języka w sferze religijnej jest wieloraka, inna w wypowiedziach o charakterze komunikacyjno-społecznym (jak kazania, homilie, działalność katechetyczna), a inna, i także zróżnicowana, w sferze kultu i rozważań
teologicznych. Stąd w pracach poświęconych funkcjom wypowiedzi (por.
m.in. tom Funkcje języka i wypowiedzi, 1991) nie została opisana specyfika wypowiedzi o charakterze religijnym, jedynie odnotowano wśród przykładów tzw. funkcji sprawczej, obok wypowiedzi opartych na konwencji społecznej (jak mianowanie, zobowiązanie, ogłoszenie wyroku itp.), także wypowiedzi oparte na wierze: akty magiczne i akty sakramentalne. Nie zostały jednak przeanalizowane istotne różnice między oboma typami aktów opartych na wierze.
W artykule tym chciałabym spróbować opisać cechy specyficzne wypo
wiedzireligijnychjako swoistych aktów mowy, aw zakończeniu wskazać na cechy różniące akty religijne od aktów magicznych. Na wstępie jednak ko
nieczne jest przyjrzenie się typom wypowiedzi związanych ze sferą religii, które można nazwać umownie „wypowiedziamireligijnymi”.
Typy „wypowiedzi religijnych”
Trzeba przede wszystkim wśród wypowiedzi religijnych odróżnić wypo wiedzi dwóch rodzajów: 1) teksty tworzone w sferze życia religijnego, ale pełniące funkcje pozareligijne, znanez innych typów tekstów, takiejak wy
powiedzi o funkcji komunikatywno-impresywnej lub ekspresywnej (kazania, katechezy), oraz 2) wypowiedzi specyficznie religijne, tworzone w ramach kultu religijnego (takie jak: modlitwy, akty sakramentalne, wyznania wiary, wyznaniawin i in.).
Te pierwsze nie są szczególnie dla naszego tematu interesujące. Mają cechy wspólne z innymi wypowiedziami typu publicystycznego czy dydak
tycznego, chociaż ze względu na temat wypowiedzi, odniesienie do rzeczy
wistości sakralnej, a także ze względu na specyficznie religijny typ wpływu na odbiorcę powinny się różnićod innych tekstów impresywnych (propagan
dowych czy reklamowych) i w praktyce wielu kaznodziejów różnią się rze
czywiście od tych ostatnich. W najwyżej cenionych dziś wzorach homiletyki nie występuje nie tylko manipulacja, a więc traktowanie odbiorcy instru mentalnie (jak w reklamie, gdzie chodzi o namówienie odbiorcy dokupna), ale także nie ma miejsca pozyskiwanie odbiorcy bez pełnej jego świado
mości i zgody. Czuwanie nadzachowaniem stylu nienarzucającego odbiorcy przekonań, nieprzeżytych przez niego w pełni, wymaga dużej wrażliwości i samodyscypliny ze strony nadawcy.
Teksty kaznodziejsko-katechetyczne oscylują, jak sięwydaje, międzyka
znodziejstwem w nieco ujemnym sensie słowa a świadectwem przeżycia ak
sjologicznego lub religijnego. (Temu ostatniemu przysługuje zachowujący
O specyficznychfunkcjach wypowiedzi religijnych 79
swoją dostojność termin homilia.) Dziś posoborzewatykańskimdrugim do minuje, przynajmniej teoretycznie, typ drugi: wypowiedź duszpasterska nie pouczającawiernych, ale wyraz (a więc może ekspresja?) zrozumienia przez nadawcę pewnej prawdy przekazywanej przez tekst Pisma św. i dzielenie się tym przeżyciem z innymi. Coraz częściej też do tego typu wypowie dzi duszpasterskiej przenikają elementy najbardziej specyficznie religijne, mianowicie elementy modlitwy. Widoczne jest to bardzo wyraźnie w homi liach Jana Pawła, w których katecheza przechodzi w modlitwę. Głoszenie słowa bożego możliwe jest bowiem w pełni tylko w połączeniu z postawą modlitwy, a ta należy już do drugiego typu wypowiedzi religijnej, będą
cej formą uczestnictwa w sacrum. Można zauważyć, że wśród naprawdę wrażliwych naprzeżycie sacrum homiletyków i rekolekcjonistów (typu Jean Vanier 1985, 1991) przeważa przekonanie, że właściwy religijny stosunek duszpasterski do drugiego człowieka, jeśli nie ma być pouczaniem niejako od zewnątrz, możliwy jest tylko w połączeniu z modlitwą, a więc z trwa niem w rzeczywistości duchowej, która jest przedmiotem przekazu. Dlatego jedne kazania odbierane są jako „puste słowa”, ainne mają moc wpływania na ludzi.
Wypowiedzi drugiego typu, specyficznie religijne, nie stanowią komuni katów, nie mają też celów pozakomunikacyjnych, takichjak wpływanie na odbiorcę czy też wyrażanie stanów emocjonalnych nadawcy. Nie mieszczą się w wyróżnianych tradycyjnie aktach mowy, gdyż nawet te, które czasem uznaje się za wypowiedzi sprawcze (akty sakramentalne), mają, jak będę starała się pokazać, inny nieco status aniżeli wypowiedzi czysto performa-tywne, stwarzające określone stany.
Najogólniejszą funkcję tekstów religijnych opisał znakomicie L. Koła
kowski, stwierdzając, że w aktach religijnych „rozumienie słów i poczucie uczestnictwa w rzeczywistości, do której te słowa się odnoszą, zlewają się w jedno” (Kołakowski 1991, 53). Teksty językowe w aktachreligijnych służą uczestnictwu w rzeczywistości sakralnej. Nie sątozawiadomienia, nie są to nakazy ani prośby (choć w niektórych modlitwach pojawiają się prośby, ale jakbyna innym poziomie), nie są to ekspresjeemocji (choć i tesiępojawiają w niektórych wypowiedziach sakralnych, lecz nie stanowiąich istoty). Istotą tych wszystkich aktów mowy (modlitw, aktów sakramentalnych, wyznań wiary, aktów uwielbienia) jest uczestnictwo w sacrum. Dotyczy to chyba także tekstu Pisma św. i jego odczytywania, jak również wypowiedzi teolo gicznych.
Spróbujmy rozważyć kolejno wymienione typy wypowiedzi o wspólnej funkcji uczestnictwa w sacrum.
Pismo św. i teksty teologiczne jako forma uczestnictwa w sacrum
Na pozórwydaje się, że są to teksty typu informacyjnego, jak opowieści o zdarzeniach bądź zdania nauki. Być może zresztą w Biblii istnieją również wątki o takiej funkcji (np. narracjadziejów naroduwybranego, choć w głęb szym sensie odsłaniają one również historię zbawienia). W istocie jednak lektura Pisma św. to nie „dowiadywanie się” o faktach czy nawet o pewnych prawdach, ale uczestnictwo w rzeczywistości, która jest za pomocą tego tek stu odsłaniana. Najpełniej widocznejest to w traktowaniu Pisma św. przez judaizm.
„Zrozumienie Tory — mówi naczelny rabin Genewy (referuję za Kołakowskim, 1991, 60) — jest możliwe tylko poprzez udział w życiu ludu żydowskiego [...], właściwą siedzibą Tory jest pamięć wiernych”.
Podobnie teksty teologiczne, mające swe źródło w przekazie Biblii, nie mogą być spekulacjami czysto intelektualnymi: ich tworzenie (a potem od biór przez czytelników) to w istocie kontemplacja rzeczywistości opisywanej.
„O Bogu nie można mówić inaczej niż na kolanach”. Wszelkie inne mówie nie jest bluźnierstwem. Natomiast mówienie i myślenie o Bogu „na kola nach” jest modlitwą, uczestnictwem w rzeczywistości rozważanej, a właści wie kontemplowanej. Myślenie o Bogu Jego imieniem (Jestem, który jestem.) to kontemplacja tego, co niezmienne, trwałe i bezwarunkowe w świecie nie
trwałym, przygodnym i przemijającym, wktórym wszystko, cokolwiekjest, trwa mgnienie oka.
Teksty liturgiczne i akty sakramentalne
Liturgiato wspólne, publiczne (sugeruje to etymologia nazwy: gr. leito-urgia ‘służbapubliczna’) modlitwy zgromadzenia wiernych(zboru, kościoła).
W chrześcijaństwiecentralnym jej punktem jest eucharystia ‘dziękczynienie’, która włącza wiernych w ponadczasową ofiaręJezusa Chrystusa.W tych ak tach sakralnych przejawiasięrównież opisana wyżej funkcja, określona jako forma uczestnictwa w rzeczywistości sakralnej.
Przy powierzchownym spojrzeniu mogłoby się wydawać, że akty litur giczne, zwłaszcza słowa konsekracji mają funkcję sprawczą (jak rytuały ma giczne): przekształcają chleb iwinow ciałoi krew Chrystusa. Jednakże przy głębszym spojrzeniu okazuje się, że działają one inaczej: mają moc włącza
nia zdarzenia liturgicznego w ponadczasową rzeczywistość, w wydarzenie, które dokonałosię historycznie, ale istnieje pozaczasowo w innymwymiarze.
O specyficznych funkcjachwypowiedzi religijnych 81
Nikt z chrześcijan nie wierzy bowiem, że kawałek chleba staje się fizycz
nym ciałem Chrystusa, natomiast spożywanie tegokawałkachleba sprawia, że wierzący włączają się duchowo (mistycznie) w ponadczasową obecność Chrystusa. Z wielkim zrozumieniem mówi o tej kwestii Leszek Kołakowski:
„Chrześcijanie nigdy nie twierdzili, że słowa «to jest ciało moje» odnoszą się do tajemniczego procesu chemicznego, w którym chleb zamienia się w ciało [...], wiedzieli zawsze, że żadna empiryczna zmiana tego typu nie zachodzi. Z drugiej strony wierzyli, że sens tego obrządku nie polega tylko na przypomnieniu męczeństwa Chrystusa, lecz że w ten sposób uzyskują prawdziwą komunię z pełnym życiem Odkupiciela, z Jego ludzkimi i boskimi przymiotami” (Kołakowski 1991, 54).
W odróżnieniu od czynności magicznych, które wywołują skutki mate rialne, sensem czynnościsakralnych jest powodowanie skutków duchowych.
Pierwsi chrześcijanie rozumieli to o wiele lepiej, niż ludzie obecnego wieku. Św. Paweł pisał:
„Czy kielich [...], który błogosławimy, nie jest udziałem we Krwi Chrystusa? Czy chleb, który łamiemy, nie jest udziałem w Ciele Chrystusa?” (1 Kor.)
Pierwsi chrześcijanie „łamanie chleba”,czyli liturgię eucharystyczną, ro zumieli w ścisłym powiązaniu z opisywanym w Ewangeliach wydarzeniem ostatniej wieczerzy, poprzedzającej mękę Chrystusa: rytualne błogosławień stwo spożywanych darów stało się w czasie tej uczty pożegnalnej testa
mentem Chrystusa, pozostawieniem siebiewpostaci ukrytej, ażeby wszyscy uczniowie mieli znim duchową jedność. Trzy Ewangeliesynoptyczne opisują wydarzenie ustanowieniaEucharystii dość lakonicznie, dopiero św. Jan, spi sując mowę pożegnalną i modlitwę arcykapłańskąJezusa, wyjaśnia duchowy sens tego wydarzenia: jedność duchowa Chrystusaz uczniami przedstawiona jest w obrazie krzewu winnego i latorośli (J. 15-17). Szczególnie ważne są ostatnie słowa modlitwyChrystusa: „Objawiłem im Twoje imięi nadal będę objawiał, aby była w nich miłość, którą mnie obdarzyłeś, i Ja w nich”.
Obecność Chrystusa w uczniach dokonuje się przez „łamanie chleba” i spo
żywanie go. Mówi o tym Chrystus we wcześniejszych zapowiedziach Eucha
rystii, które jednak jeszcze były dla uczniów niezrozumiałe: „Kto pożywa moje ciało i pije moją krew, trwawe mnie a Ja w nim” (J. 6.56).
Pozostałe sakramenty, poza Eucharystią, mają także sens włączania w rzeczywistość duchową, nawet taki najbardziej „performatywny” sakra
ment, jak rozgrzeszenie, dokonuje zmiany w świecie duchowym mocą włą czenia w rzeczywistość sakralną.
Przypatrzmy się jeszcze innym typom wypowiedzi religijnych.
Akty chwalebne i wyznawcze
Funkcja uczestnictwa w sacrum tłumaczy także sens niektórych innych części liturgii, takich jak np. wysławianieBoga (Gloria) czy wyznanie wiary (Credo), a także wyznanie win (Confiteor).
Wypowiedź chwalebnatypu: Gloria in excelsis Deo poza kontekstem re
ligijnym niema sensu: nie jest to bowiem, jak zwykła pochwała, komunikat o charakterze oceniającym, wypowiadany zazwyczaj z intencją impresywną wpływania na obiektchwalenia lub osoby obserwujące. Rzeczjasna, że Boga w tym sensie chwalić nie można, a więc akt sakralny o charakterze chwaleb
nym pełni,opróczpodstawowej funkcji uczestnictwaw sacrum, także funkcję ekspresji przeżycia uwielbienia (miłości), kontemplacji wielkości Boga jako jedynej bezwarunkowej rzeczywistości: „Albowiem tylko Ty jesteś święty, tylko Ty jesteś Panem, tylko Tyś Najwyższy”.
Akty wyznawcze (credo, confiteor) mogą być rozumiane w sensie pod stawowym, zwłaszcza confiteor może być traktowane jako wypowiedź emo- tywna (wyrazskruchy,żalu za grzechy) oraz swegorodzaju akt impresywny:
prośba oprzebaczenie. Natomiast wyznanie wiary w trakcie liturgii nie jest deklaracją tego typu, jaka czasem ma miejsce w życiu społecznym, nie jest to sytuacja, w której wierzącyma za zadanie przyznać się do Boga (lub za przeć się Go). Wyznanie wiaryjest więcpozaformąuczestnictwa w sacrum znakiem uświadomienia sobie podstawowych uznawanychprawd i formą ich przeżycia.
Funkcje modlitwy
Modlitwa, zarówno indywidualna, jak i wspólnotowa (liturgia sprawo
wana przez zgromadzenie wiernych), pełni, jak wszelkieaktyreligijne, funk cję kontaktu z Bogiem, a więc uczestnictwa w rzeczywistości sakralnej.
Oprócz tego może mieć jeszcze różne inne elementy, przypominające wy
powiedzi pozasakralne. Jednakże cechą swoistą tych wypowiedzi jest to, że ich odbiorcą jest Bóg. Elementami wspólnymi z innymi aktami mowy mogą być np. wyrazy emocji, jak w modlitwie chwalebnej czy w żalu za winy bądź też w bezpośredniej ekspresji miłości. Mogą być (i bardzo czę
sto są) to wypowiedzio charakterze próśb, jak w modlitwie wstawienniczej.
Najdoskonalsza modlitwa, nauczona przez Chrystusa, zawiera również ele
menty próśb o rzeczy najpotrzebniejsze („chleb powszedni”), wzrost dobra („przyjdź Królestwo Twoje”) oraz uchronienie od zła.
Jednakże mówienie słowami do Boga ma w sobie coś paradoksalnego, redundantnego: Bógrozumie bez słów. Stąd wielu mistyków odczuwałonie
O specyficznychfunkcjach wypowiedzi religijnych 83
właściwość używania języka w modlitwiei przestrzegało przed wielosłowiem, wręcz gadulstwem. „Bogatrzeba słuchać, a nie mówić.” Najdoskonalsza jest modlitwa milczenia („Panie, Ty wiesz”), modlitwawsłuchiwaniasię w głos Boga, modlitwa trwania przed Bogiem. Ale w tym punkcie wykracza się już poza granice języka.
Przedstawione w bardzo ogólnym zarysie funkcje modlitw stanowią je
dynie ramy dla badań bardziej analitycznych. Poszczególne „gatunki mo
dlitewne” mogą realizować wiele funkcji. Tak np. szczególny typ stanowią litanie, które mają charakter chwalebno-wstawienniczy: przywołują pewne właściwości osoby (rzeczywistości sakralnej, np. Serca,Krwi Jezusa), do któ rej zwraca się modlący, czyniąc je przedmiotem kontemplacji, i skierowują do tej osoby (rzeczywistości) modlitwę wstawienniczą (Arko Przymierza, Bramo Niebieska — Módl się za nami).
Akty sakralne a akty magiczne
Zbierzmy na zakończenie różnice między wypowiedziami religijnymi a aktami magicznymi. O niektórych była już mowa wcześniej.
1. Pierwsza różnica dotyczy obszaru działania. Akty magiczne są wypowiedziami słowno-czynnościowymi, działaniami materialnymi, których skutki dotyczą również rzeczywistości materialnej, a więc rzeczywistości z tego samego porządku. Słowa i gesty zamawiające choroby osiągają re
zultat w postaci wyleczenia, przekleństwa (klątwy) sprowadzają nieszczę
ścia z tego samego porządku. W aktach sakralnych rzeczywistość z po rządku materialnego (słowno-czynnościowego) dotyka rzeczywistości niema
terialnej: słowa konsekracji nie zmieniają fizycznego chleba w fizyczne ciało Chrystusa, ale stanowią uczestnictwo w rzeczywistości duchowej.
2. Różnica druga, ważniejsza, dotyczy stosunku do sacrum. W ak tach magicznych autor wypowiedzi, charakteryzujący się swoistymi właści
wościami, traktuje sacrum służebnie, utylitarnie, manipuluje nim dla wła snych celów. To on chce, a sacrum ma być mu posłuszne. W aktach sakral
nychjest przeciwnie: uczestnictwo w rzeczywistości sakralnej jest możliwe dzięki postawie pokory,poczuciu małościi zależności wobec sacrum.Wyraża się to słowami ‘jeśli chcesz’.
3. Wreszcie w magii uczestniczy zarówno moc dobra, jak i zła, wyko rzystywana do czynienia dobrze (zażegnywanie chorób, błogosławieństwa), jak i źle (klątwy, złorzeczenia). W wypowiedziachreligijnych,którychcelem jest jedność z Bogiem, któryjest Dobrem i Miłością, nie może być mowy o uczestnictwie w siłach zła.
To ostre odróżnienie nie znosi faktu, że w wielu konkretnych ludzkich zachowaniach oba typy aktów mowy mogą się mieszać: w sferze zachowań parareligijnych mogą się pojawiać elementy magii, a więc chęć wykorzysty waniasacrumdla własnych celów (wiara„portatywna”, sprowadzona do wy
miarów ludzkich) i odrzucenie sacrum,jeśli te cele nie zostaną spełnione(np.
modlitwy nie zostaną wysłuchane). Ale to sąjuż przejawy małości i ograni czoności ludzkiegomyślenia, w którymjestpokusapogaństwa(sporządzania sobie bożków na swój wymiar).
Literatura
Baj ero w a Irena, 1988, Rola języka we współczesnym polskim życiu religijnym, [w:]
O języku religijnym. Wprowadzenie do dyskusji, red. M. Karpiuk, J. Sambor, Lublin.
Funkcje języka i wypowiedzi, „Język a Kultura” 4, red. J. Bartmiński, R. Grzegorczykowa, Wrocław 1994.
Habrajska Grażyna, 1997, Specyfika języka kazań dla dzieci księdza Jana Twardow
skiego, [w:] Tekst sakralny. Tekst inspirowany liturgią, red. G. Habrajska, Łódź.
Kołakowski Leszek, 1991, O wypowiadaniu niewypowiadalnego: język i sacrum, [w:]
Funkcje języka i wypowiedzi, „Język a Kultura” 4, red. J. Bartmiński, R. Grze
gorczykowa, Wrocław.
Sobczykowa Joanna, 1997, Modlitwa jako akt mowy w świetle komentarza ks. Dr.
Jakuba Wujka w Biblii, [w:] Tekst sakralny. Tekst inspirowany liturgią, red.
G. Habrajska, Łódź.
V ani er Jean, 1985, Wspólnota, Kraków-Warszawa.
Vanier Jean, 1991, Wspólnota miejscem radości i przebaczenia, Warszawa.
Zdunkiewicz-Jedynak Dorota, 1996, O języku polskich kazań, Kraków.
FUNCTIONS SPECIFIC TO RELIGIOUS TEXTS
The article presents a functional typology of religious texts. Attention is paid to texts of the cult, rather than sermon-like, catechetic texts, the latter being, besides their uniąueness, similar to journalistic or didactic texts. Especially, the onus is put on the functions of the Bibie and teological texts, liturgical and sacramental t.exts, prayers of praise and confession of faith, and other prayers. Finally, a discussion is offered of the differences between religious and magical acts, the most important of which include the very sphere of the activity, the attitude to the sphere of the sacred, and the use in magie (but not in religion) of evil forces.
I. ROZPRAWY I ANALIZY
Etnolingwistyka 13 Lublin 2001
Anna Engelking (Białystok)