2. UWARUNKOWANIA I ANALIZY RYNKOWE
2.2. Analiza alternatywnych źródeł pozyskania gazu ziemnego
Przygotowując strategię zakupu powinno się przeanalizować wszelkie dostępne możliwości pozyskania paliwa gazowego. Z punktu polskich przedsiębiorstw energetycznych, które dopiero wchodzą na rynek gazu ziemnego, potencjalną opcją jest zakup paliwa gazowego w postaci skroplonej LNG. Budowa portu regazyfikacyjnego w Świnoujściu umożliwi od bieżącego (2016) roku import LNG w wolumenie do 5 mld m3/rok.
Z powodu znacznej specyfiki handlu LNG oraz jego powiązania z gazem łupkowym, w przypadku importu z USA, dla potrzeb niniejszej pracy zakup gazu skroplonego został potraktowany jako alternatywne źródło zakupu gazu ziemnego. Zakup gazu skroplonego LNG wiąże się przede wszystkim z dużą skalą zakupu. W tym przypadku minimalny kontrakt zakupu odpowiada jednemu statkowi, którego pojemność może wynosić od 38 do 157 mln m3 paliwa. Jednak możliwym rozwiązaniem jest tworzenie grup zakupowych.
Import ze Wschodu - Rosja
W celu rozpatrzenia potencjalnych ścieżek zakupu gazu ziemnego należy również rozważyć Rosję oraz Azję Centralną. Na jej terytorium zlokalizowane są największe złoża gazu ziemnego na świecie. Tamtejsze rezerwy paliwa gazowego wynoszą 47,8 bln m3, co jest równe 19% znanych zasobów światowych [World Energy Outlook, 2015].
Największe złoża gazu ziemnego w Rosji położone są na Syberii Zachodniej, Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym oraz Jamalsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym (10,4 bln m3). Na wspominanych obszarach znajduje się ponad 80% potwierdzonych zasobów oraz pochodzi stąd około 90% rosyjskiego wydobycia. Federacja Rosyjska jest jednym z największych globalnych producentów gazu i jego największym na świecie eksporterem.
Udział Rosji w globalnej produkcji gazu wyniósł w 2014 roku 16,7%. Na rynek europejski Gazprom eksportował 152,8 mld m3 w 2009 roku, 148 mld m3 w 2010 roku, 113 mld m3 w 2012 oraz 146,6 mld m3 w roku 2014.
Zgodnie z przepisami prawa Federacji Rosyjskiej, Gazprom jest jedyną spółką uprawnioną do eksportu gazu ziemnego poprzez gazociągi przesyłowe. Ceny oparte są o formuły indeksowane do ropy naftowej i produktów ropopochodnych. Coraz częściej mówi się o odejściu od linkowania cen paliwa gazowego do powyższych produktów, jednakże Gazprom nie jest chętny do zmiany podejścia wyceny surowca. Wartym podkreślenia jest fakt, że kwotowania dla klientów zewnętrznych są znaczenie wyższe od cen na rynku
lokalnym. Błękitne paliwo w Rosji sprzedawane jest po cenach sięgających 100$/1000 m3.
28 | S t r o n a W określaniu cen gazu przez GAZPROM, kluczowym jest to, jaki kraj jest końcowym krajem odbioru. I tak kwotowania dla krajów byłego dawnego ZSRR (Armenia, Białoruś) znajdują się w okolicach 200$/1000 m3, kiedy ceny w Europie Zachodniej sięgają blisko 400$/1000 m3.
Sektor gazowy w Rosji w większości zdominowany jest przez GAZPROM (posiada 70% rodzimych zasobów), jednak nie jest on jedynym producentem. Dodatkowo na rynku znajdują się NOVATEK, LUKOIL, ROSNEFT oraz GAZEKS. Powyższe firmy kontrolują 21% rosyjskich rezerw paliwa gazowego. W przypadku rozważania przez polskie firmy energetyczne potencjalnych kontrahentów na rynku rosyjskim można podjąć próbę nawiązania współpracy z alternatywnymi dostawcami. Warunkiem jest jednak import gazu ziemnego w formie LNG, ponieważ tylko w takiej formie mogą sprzedawać gaz ziemny poza granice kraju alternatywni dostawcy. Należy jednak pamiętać, że pomimo traktowania spółki NOVATEK, jako firmy prywatnej, poprzez swoje powiązania ekonomiczne i inne formalne związki polityczne, są one kontrolowane przez rząd i mogą stanowić narzędzie do wywoływania presji politycznych na kraje Europy zachodniej.
NOVATEK jest największym nie państwowym przedsiębiorstwem energetycznym na rosyjskim rynku gazu. Udziałowcami firmy są biznesmeni - Michelson (około 27% akcji) i Giennadij Timczenko (ponad 23%) jak również TOTAL (12%) i GAZPROM (10%) [TVN24, 2013]. Udział tego ostatniego wskazuje na powiązania z państwowym monopolem.
Poza NOVATEKIEM na rynku rosyjskim obecny jest ROSNIEFT. Spółka jest kontrolowana przez Rząd Federacji Rosyjskiej, który posiada 75,16% akcji, 15% akcji firmy znajduje się wolnym obrocie. Spółka posiada zasoby szacowane na 5,8 bln m3 gazu [ROSNEFT, 2015].
Zgodnie z przedstawionymi informacjami Polska posiada połączenia międzysystemowe z Wschodem. Są to między innymi Wysokoje, Drozdowicze oraz Hermanowice. Rosja jest również głównym dostawcą paliwa gazowego do Unii Europejskiej.
W 2007 roku import z Rosji wyniósł ponad 38% całkowitego zapotrzebowania [wikipedia, 2014]. Powstaje zatem uzasadnione pytanie czy jest szansa na zawarcie kontraktu z potencjalnymi dostawcami z Rosji.
Zgodnie z danymi przedstawionymi na stronie Ministerstwa Gospodarki z tego kierunku w 2011 roku Polska zaimportowała 9 mld m3 [Ministerstwo Gospodarki, 2013].
Podmiotem po stronie polskiej odpowiadającym za import gazu z Rosji jest PGNiG.
W ostatnim czasie na rosyjskim rynku gazu ziemnego zachodzi wiele pozytywnych zmian, jednak rynek ten jest daleki od transparentności i otwarcia się na proces liberalizacji. Zgodnie z prawem rosyjskim jedyną spółką uprawnioną do eksportu paliwa gazowego jest
29 | S t r o n a GAZPROM. Coraz częściej wspomina się jednak o limitach eksportowych LNG przyznawanych dwóm największym konkurentom GAZPROMU - ROSNIEFT oraz NOVATEK. Niestety, przesyłanie gazu poprzez gazociąg Jamalski wciąż jest kontrolowany przez rosyjskiego monopolistę. Ważnym czynnikiem są również wolumeny obracanego paliwa gazowego. Aby zostać zauważonym, jako wiarygodny kontrahentem dla rosyjskich spółek obrotu gazem ziemnym, przyjmuje się, że należało by zakupić około 1 mld m3, co stanowi znaczny wolumen w porównaniu z obecnym poziomem zużycia w Polsce oraz potencjalnym portfelem zakupowym [Klimczak, 2014]. Dodatkowo w grę wchodzi szereg ryzyk, w tym ryzyko polityczne przerw w dostawach. Mając na uwadze nadzór Ministerstwa Skarbu Państwa (MSP) przed rozpoczęciem negocjacji należało by uzyskać zgody zarówno na poziomie MSP, jak również Ministerstwa Gospodarki. Opracowując scenariusz bazowy możliwych ścieżek zakupu gazu ziemnego można uznać, że import z kierunku wschodniego jest nierealny do wykonania, chyba że byłby poparty wsparciem kluczowych instytucji państwowych w Polsce.
Oprócz Rosji dużymi producentami gazu ziemnego są postsowieckie republiki – Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Azerbejdżan. Stanowią one potencjalne miejsce pozyskania paliwa gazowego. Zostaną więc zaprezentowane w dalszej treści tego rozdziału.
Zdaniem autora tej pracy, należy jednak traktować je jako alternatywne ścieżki pozyskania surowca.
30 | S t r o n a Import z Kazachstanu
Rezerwy gazu ziemnego w Kazachstanie szacowane są na 2400 mld metrów sześciennych. Produkcja całkowita gazu w 2012 r. wyniosła 45,3 mld m3 [U.S. Energy Information Administration, 2013].Na rysunku 8 przedstawiono konsumpcje oraz produkcje gazu zimnego w Kazachstanie.
Rysunek 8. Produkcja oraz konsumpcja gazu ziemnego w Kazachstanie w latach 2003-2012 (dane w mld stóp sześciennych)
Źródło: U.S. Energy Information Administration, International Energy Statistics, 2013
Od 2008 roku produkcja rodzima Kazachstanu teoretycznie pokrywa zapotrzebowanie kraju na surowiec, jednak ze względu na brak odpowiedniego systemu przesyłowego łączącego złoża gazu z odbiorcami końcowymi, kraj zmuszony jest do importu gazu w celu zaspokojenia popytu (rysunek 9). Największą firmą działającą na rynku gazu jest KazMunayGas, który jest właścicielem 44 pól gazowych i ropy naftowej w regionach Mangistau i Atyrau.
31 | S t r o n a Rysunek 9. Import i eksport gazu ziemnego w Kazachstanie w latach 2003-2012 (dane w mld stóp sześciennych)
Źródło: U.S. Energy Information Administration, International Energy Statistics, 2013
Największym problemem Kazachstanu jest niezintegrowany system gazociągów przesyłowych. Brak połączenia pomiędzy miejscem wydobycia surowca a jego konsumpcji powoduje konieczność importu z terenów Rosji i Uzbekistanu. Kazachstan występuje w roli kraju tranzytowego dla paliwa gazowego z Turkmenistanu i Uzbekistanu do Rosji i Chin.
Główne gazociągi to Central Asia Center Pipeline (CAC) oraz gazociąg Turkmenistan-Chiny [U.S. Energy Information Administration, 2012]. Na rysunku 10 przedstawiono gazociąg CAC. Należy zwrócić uwagę, że w przypadku zakupu paliwa gazowego z krajów Azji Centralnej nie istnieje możliwość importu z ominięciem Rosji. W wyniku powyższego, faktyczne nabycie błękitnego paliwa wiąże się z uzyskaniem zgody Gazpromu, który jest właścicielem gazociągów na terenie Rosji.
32 | S t r o n a Rysunek 10. Gazociąg Central Asia Center (CAC)
Źródło: http://www.gazprom.com/about/production/projects/pipelines/central-asia/, data publikacji: 31.12.2015
Gazociąg CAC składa się z dwóch nitek. Wschodnia nitka gazociągu łączy złoża gazu w południowo-wschodnim Turkmenistanie. Natomiast zachodnia część zaczyna się na Morzu Kaspijskim. Gaz z obszarów Turkmenistanu i Uzbekistanu jest dostarczany praktycznie w całości za pośrednictwem wschodniej nitki.
Import i tranzyt gazu odbywa się głównie poprzez gazociąg Buchary Taszkent – Biszkek – Ałma Ata, który zapewnia dostawy paliwa z Uzbekistanu do odbiorców końcowych w południowej części Kazachstanu.
Import z Uzbekistanu
Uzbekistan jest jednym z największych posiadaczy złóż gazu ziemnego na świecie.
Zgodnie z różnymi szacunkami rezerwy wynoszą ok. 1600 mld m3. Wydobycie w 20138 roku wyniosło 59,6 mld m3 gazu ziemnego. Podobnie jak w przypadku pozostałych krajów Azji Centralnej problemem jest brak infrastruktury przesyłowej służącej do eksportu paliwa gazowego. Nie ma możliwości importu gazu ziemnego z ominięciem Federacji Rosyjskiej.
Uzbekistan zużywa większą część krajowego wydobycia, jednak za dużą część importu i budowę infrastruktury tranzytowej odpowiedzialne są Chiny. Zgodnie z planami Uzbekistan planuje trzykrotnie zwiększyć wielkość eksportu gazu do 2020 roku [U.S. Energy Information Administration, 2012]. Blisko połowa eksportowanego błękitnego paliwa trafia do Rosji, natomiast reszta do Kazachstanu, Kirgistanu i Tadżykistanu. Uzbekistan jest
33 | S t r o n a również krajem tranzytowym dla surowca eksportowanego do Rosji i Chin gazu z Turkmenistanu [U.S. Energy Information Administration, 2012].Uzbekistan w dużej mierze służy jako kraj tranzytowy dla gazu ziemnego przesyłanego z Turkmenistanu do Rosji i Chin.
Import z Turkmenistanu
Turkmenistan znajduje się na szóstym miejscu pod względem posiadanych rezerw.
Szacunki mówią o 24 bln m3. Niestety w wyniku historycznych uwarunkowań, kraj ten nie wykorzystuje praktycznie wcale swoich możliwości. Prawie cały eksportowany gaz trafia do Rosji albo Chin. Całkowity brak możliwości infrastrukturalnych eksportu do krajów Europy Zachodniej blokowany jest przez rząd Rosyjski oraz Gazprom. Pod względem wydobycia państwo plasuje się pośród 20 największych producentów gazu.
Gaz ziemny odgrywa znaczącą rolę w strukturze produkcji energii elektrycznej Turkmenistanu. Konsumpcja w kraju osiągnęła 24,01 mld m3 w 2013 roku [U.S. Energy Information Administration, 2012].
Eksport turkmeńskiego gazu trafia głównie do Rosji. Od 1992 roku Rosja, główny rynek zbytu błękitnego paliwa, znacząco podnosiła opłaty za tranzyt gazu przez swoje terytorium doprowadzając do ograniczenia dostaw do Europy. W rezultacie gazociąg Central Asia został zamknięty w kwietniu 2009 roku, przez co eksport turkmeńskiego gazu odnotował poważne spadki. Produkcja gazu spadła prawie o 50 procent z 70,7 mld m3 w 2008 roku do 36,8 mld m3 w 2009 roku Międzynarodowa Agencja Energii prognozuje eksport będzie systematycznie rósł i w 2035 roku wyniesie 90 mld m3 [Vasánczki, 2011].
Bardzo dużym potencjałem charakteryzuje się eksport turkmeńskiego gazu ziemnego poprzez LNG. Jakiekolwiek uniezależnienie się od Rosji, będzie wiązało się z odpowiednimi konsekwencjami. Eksport gazu na rynki europejskie jest atrakcyjną opcją dla Turkmenistanu, a potencjalnym odbiorcom daje możliwość uniezależnienia się od dostaw rosyjskiego gazu.
Budowa terminalu LNG może spowodować znaczny wzrost wydobycia i zagospodarowania dotąd niewykorzystanych rezerw Turkmenistanu. Rząd w Aschabadzie podjął decyzję o rozpoczęciu budowę terminalu skraplania jednak wprowadzenie jej w czyn może zająć wiele lat. Turkmenistan zadeklarował chęć udziału w projekcie Azerbejdżan-Georgia-Rumunia Interconnetor (AGRI). Został on po raz pierwszy zaprezentowany w dniu 14 września 2010 roku podczas podpisywania tzw. deklaracji Baku. W projekt zaangażowane są:
w Azerbejdżanie SOCAR, w Gruzji GOGC, na Węgrzech MVM i Rumunii Romgaz. Jedną z kluczowych roli odgrywa zaangażowanie Gruzji, która zapewnia port tranzytowy LNG. Gaz
34 | S t r o n a będzie transportowany ze złóż Morza Kaspijskiego w Baku do Gruzji (Morze Czarne), a następnie wysyłane do Rumunii. Port Kulevi w Gruzji i terminal LNG może przetwarzać pomiędzy 10 i 20 mld m3 gazu na rok [Cacianalyst, 2013].
Import z Azerbejdżanu
Kolejnym krajem który należy objąć analizą w zakresie możliwości zakupu paliwa gazowego zlokalizowanego w Azji Centralnej jest Azerbejdżan. Zgodnie z szacunkami, w 2015 roku posiadał on rezerwy gazu na poziomie na poziomie 1000 mld metrów sześciennych. [U.S. Energy Information Administration, 2015]
W 2013 roku, wydobycie gazu w Azerbejdżanie wyniosło 18,2 mld m3, przy konsumpcji na poziomie 10,9 mld m3, co przedstawia rysunek 11. Większość błękitnego paliwa wydobywane jest z dwóch złóż – kompleksu ACG i Szach Deniz. Od czasu rozpoczęcia eksploatacji Szach Deniz w 2006 roku Azerbejżdzan trzykrotnie zwiększył swoją produkcję, tym samym stając się eksporterem netto paliwa gazowego.
Rysunek 11. Wydobycie i konsumpcja w Azerbejdżanie w latach 2003-2013 (dane w mld stóp sześciennych)
Źródło: U.S. Energy Information Administration, International Energy Statistics, SOCAR, Azerbeijan State Statistical Committee of the Republic of Azerbeijan, sierpień 2014
Do 2007 roku Azerbejdżan był importerem netto błękitnego paliwa. Wraz z rozpoczęciem eksploracji rezerw Szach Deniz rozpoczęty został eksport. Według danych BP, który jestem operatorem złóż, rezerwy Szach Deniz wynoszą 850 mld m3. Gaz jest eksportowany głównie do krajów sąsiednich oraz Iranu i Rosji.
35 | S t r o n a Przesył paliwa gazowego odbywa się poprzez Gazociąg Południowy Kaukaz SCP, biegnący na trasie Baku-T'bilisi-Erzurum. Budowa rozpoczęła się w 2007 roku. Zdolność przesyłowa wynosi 7,7 mld m3 gazu ziemnego rocznie. Zgodnie z danymi BP, w 2010 roku przesłano gazociągiem 5 mld m3 błękitnego paliwa [Socar, 2013]. Dodatkowo gaz transportowany jest poprzez interkonektory - Gazi Magomeda Mozdok oraz Baku Astra. Azebejdżan bierze również aktywny udział w gazociągu Nabucco, jednak plany jego budowy zostały ostatnio wstrzymane. W ostatnich kilku lat powstało wiele nowych projektów gazociągu, z których większość pochodzi ze złóż gazu w Szach Deniz. Propozycje budowy nowych gazociągu są zgodne z deklaracją „Południowego korytarza energetycznego (Southern Corridor)", która została podpisana w maju 2009 roku przez przewodniczącego Rady Europejskiej, Komisję Europejską, Azerbejdżan, Gruzję, Turcję i Egipt, która stworzyła podstawy dla współpracy między krajami dla rozwoju gazociągów [U.S. Energy Information Administration, 2012].
Proponowane gazociągi obejmują:
Nabucco przez Turcję, Bułgarię, Rumunię, Węgry do Austrii.
Trans-Adriatic Pipeline (TAP) do Grecji przez Albanię do Włoch.
Podsumowanie możliwości importu z Rosji oraz Azji Centralnej
Podsumowując potencjalne możliwości importu paliwa gazowego z Rosji oraz Azji Centralnej należy stwierdzić, że z punktu strategii zakupu gazu ziemnego przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne, ta opcja zakupu wiąże się z bardzo dużym ryzykiem gospodarczym oraz politycznym, przez co faktycznie staje się nie możliwy w wykonaniu. Po pierwsze rynki paliwa gazowego w Rosji, Uzbekistanie, Kazachstanie, Turkmenistanie oraz Azerbejdżanie są oddalone od Polski o tysiące kilometrów przez co import mniejszych ilości niż 1 mld m3, może być nieopłacalny. Wynika to z między innymi z kosztów negocjacji, prawników oraz szkoleń. Należy przyglądać się rynkom Azji Centralnej, jednak dziś dla przedsiębiorstw energetycznych, które nie posiadają dużej bazy klientów, import z tej części świata należy traktować jako źródło alternatywne.
Kraje Azji Środkowej: Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan i Azerbejdżan stanowią grupę państw posiadających jedne z największych rezerw gazu na świecie, posiadając łącznie ponad 14% światowych rezerw, jednocześnie nie wydobywając więcej niż 4% światowej produkcji. Ze względu na swoje położenie geopolityczne obecnie nie istnieje możliwość importu gazu ziemnego, bez zaangażowania Rosji i GAZPROMU. Przy uwzględnieniu dzisiejszej sytuacji geopolitycznej import taki może być trudny do zrealizowania. Tabela 5 przedstawia powyższe rynki na tle EuroAzji oraz świata.
36 | S t r o n a Tabela 5. Produkcja, konsumpcja i rezerwy gazu ziemnego według kraju w 2014 r.
Rezerwy (bln m3) Produkcji (mld m3) Zużycie (mld m3)
Turkmenistan 17,5 69,3 22,7
Uzbekistan 1,1 57,3 48,8
Kazachstan 1,88 19,3 5,6
Azerbejdżan 1,2 16,9 9,2
EuroAsia 58 1002,4 1009,6
Świat 187,1 3 460,60 3 393,00
Źródło: BP statystycznych przegląd energii świata, czerwiec 2015.
Pewną opcją którą należy rozważyć jest import LNG. Szczególnie w przypadku Azerbejdżanu jak i Turkmenistanu w perspektywie najbliższych lat może to być ciekawa alternatywa do włączenia w strategie zakupu paliwa gazowego. Jednym aspektem jest kwestia zasobów i infrastruktury przesyłu, natomiast drugą są możliwości polityczne dokonania zakupu. W związku z faktem, przejścia gazociągów a Azji Centralnej do Europy na terytorium Federacji Rosyjskiej, faktycznie na import paliwa gazowego z powyższego kierunku musiał by wyrazić GAZPROM, do którego należą gazociągi.
37 | S t r o n a