POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

1 | S t r o n a

POLITECHNIKA POZNAŃSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ZARZĄDZANIA

mgr Dawid Klimczak ROZPRAWA DOKTORSKA

METODYKA BUDOWANIA STRATEGII ZAKUPU GAZU ZIEMNEGO DLA POLSKICH

PRZEDSIĘBIORSTW ENERGETYCZNYCH

Promotor: prof. dr hab. inż. Leszek Pacholski Promotor pomocniczy: dr inż. Agnieszka Grzelczak

Poznań, marzec 2016

2 | S t r o n a

Streszczenie

Handel paliwami gazowymi w Polsce za pośrednictwem giełdy oraz na rynku hurtowym jest tematem nowym. Historycznie, pozycję monopolistyczną jedynego dysponenta tych paliw posiadało Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo. Od końca 2012 roku, kiedy uruchomiono parkiet gazu ziemnego na Towarowej Giełdzie Energii, zwiększyła się liczba sprzedawców paliwa gazowego, w tym również o przedsiębiorstwa energetyczne takie jak: ENEA, ENERGA czy TAURON.

Rozprawa przedstawia metodykę oraz implementacje metodyki budowania strategii zakupu paliwa gazowego za pośrednictwem Towarowej Giełdy Energii oraz drogą alternatywnego importu z państw Unii Europejskiej. Obecnie paliwo gazowe można bowiem również importować z kierunku zachodniego poprzez interkonektor w Mallnowie oraz Lasowie (Niemcy). Analizie poddano wymogi formalno-prawne związane z uczestnictwem przedsiębiorstwa energetycznego w polskim, hurtowym rynku gazu oraz przedstawiono możliwe strategie dotyczące czasu i sposobu zakupu tego towaru dla klientów końcowych tego przedsiębiorstwa. Jednym aspektem strategicznym transakcji zakupowej jest miejsce pozyskania paliwa gazowego przez przedsiębiorstwo energetyczne, drugim natomiast czas zakupu. Gaz ziemny nabywany przez przedsiębiorstwa energetyczne na rynku hurtowym może bowiem być pozyskany zarówno przed jak i po podpisaniu umowy sprzedaży z klientem końcowym tych przedsiębiorstw. Paliwo gazowe może być zakupione na rynku terminowym (od miesiąca do trzech lat przed terminem dostawy) lub też jest nabywane na bieżąco z dostawą do kilku dni na przód. Cena po jakiej przedsiębiorstwo energetyczne dokona zakupu paliwa gazowego wpływa bezpośrednio na konkurencyjność tego przedsiębiorstwa.

Za kluczowe kryterium zarządzania przez przedsiębiorstwo energetyczne portfelem zakupowym przyjęto uzyskanie jak najniższej ceny nabycia gazu przy jednoczesnym zapewnieniu bezpieczeństwa dostaw. Ewentualny import gazu z niektórych alternatywnych kierunków (na przykład z Rosji czy post-radzieckich państw Azji Centralnej) może wiązać się z podwyższonym ryzykiem przerwania dostaw. Przerwanie dostaw hurtowych, nie zwalnia jednak przedsiębiorstwa energetycznego z realizacji zobowiązań wynikających z umowy ze swoim klientem końcowym. W takim przypadku przedsiębiorstwo to będzie zmuszone do zakupu gazu ziemnego na rynku bilansującym, prowadzonym przez Operatora Sieci Przesyłowej GAZ-SYSTEM, ponosząc dodatkowe koszty finansowe.

3 | S t r o n a

Abstract

Research area of natural gas trading at the wholesale market in Poland at is a new topic. Historically the monopolist position was kept by Polish Oil & Gas Company. Since end of 2012, when gas trading has started at Polish Power Exchange, there can be observed increased the number of sellers of gas, including for energy companies such as ENEA, ENERGA or TAURON.

This doctoral dissertation shows methodology and examples of implementation of building gas purchasing strategies at Polish Power Exchange as well as from alternative direction of EU countries. Presently fuel gas can being imported from west direction via interconnectors in Mallnow and Lasow (both at polish-german border). Analyzed the formal and legal requirements related to the participation in the polish wholesale gas market and shows possible strategies for when and how to buy this product for final customers of the enterprises. One of the strategy aspect is place for purchasing natural gas and the second is time of purchase by energy companies. Natural gas at the wholesale market can be purchased

‘before’ or ‘after’ the contract with final customer is concluded. Gas can be bought both at forward market (from one month up to three years ahead) as well as on the date of delivery to a few days ahead. The price which purchaser will pay is determining his competitive position over other sales companies.

As a key criterion for the purchasing portfolio management adopted to obtain the lowest possible purchase price of gas at the same time ensuring security of supply. Possible gas import, of some alternative directions (for example, Russia or Central Asia), may be associated with the risk of supply disruption. Interruption of supplies on the wholesale market, does not relieve the energy company of its obligations under the contract with the final customer. In practice, the vendor will be forced to purchase natural gas on the balancing market, operated by the Transmission Network Operator GAZ-SYSTEM, incurring additional financial costs.

4 | S t r o n a

Spis treści

1. WPROWADZENIE ... 5

1.1. Uzasadnienie wyboru tematu ... 5

1.2. Cel i zakres pracy ... 8

1.3. Metoda realizacji rozprawy ... 10

2. UWARUNKOWANIA I ANALIZY RYNKOWE... 12

2.1. Warunki infrastrukturalne i standardowe kierunki importu paliwa gazowego... 12

2.2. Analiza alternatywnych źródeł pozyskania gazu ziemnego ... 27

2.3. Potencjał importu gazu skroplonego LNG przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne .... 37

2.4. Warunki umowne oraz regulacje formalne ... 42

3. BUDOWANIE STRATEGII ZAKUPU ... 50

3.1. Zarządzanie strategiczne – metody analizy strategicznej ... 50

3.2. Strategie zakupu gazu ziemnego ... 65

3.3. Finalna postać metodyki ... 81

3.4. Wybrane aspekty implementacji metodyki ... 83

4. PODSUMOWANIE ... 98

BIBLIOGRAFIA ... 101

SPIS TABEL ... 108

SPIS RYSUNKÓW ... 109

ZAŁĄCZNIKI ... 111

5 | S t r o n a

1. WPROWADZENIE

1.1. Uzasadnienie wyboru tematu

Historycznie rzecz biorąc gaz ziemny w Polsce był sprzedawany przez jedną spółkę należącą do Skarbu Państwa to jest Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG).

W roku 2013 sprzedaż paliwa gazowego do odbiorców końcowych przez PGNiG stanowiła 94,42% całkowitej sprzedaży błękitnego paliwa w kraju. Pozostała część, to jest 5,58%, zrealizowana została przez niezależnych sprzedawców [Prezes URE, 2014].

W wyniku zmian regulacji prawnych na poziomie Unii Europejskiej oraz prawodawstwa krajowego rozpoczęty został proces liberalizacji hurtowego i detalicznego rynku gazu w Polsce. Pierwszym państwem, które zaczęło realizować ten proces w odniesieniu do rynku gazu ziemnego była Wielka Brytania.

W latach 80-tych XX wieku dopuszczono do sprzedaży paliwa gazowego sektor prywatny. Rozpoczęty został również proces prywatyzacji spółek należących do Państwa.

W Polsce liberalizacja rynku gazu została zapoczątkowana przez proces unbundlingu, nakazującego rozdzielenie działalności przesyłowej, dystrybucyjnej i handlowej. Przez unbundling, inaczej separację, należy rozumieć rozdzielenie od siebie działalności w obrębie przesyłu lub dystrybucji energii od działalności, która polega na wytwarzaniu i dostarczaniu (sprzedaży) tej energii do odbiorców końcowych. Ponadto wprowadzono zasadę TPA (Third Party Access), czyli możliwość sprzedaży paliwa gazowego przez firmy nie będące bezpośrednim właścicielem sieci dystrybucyjnych oraz przesyłowych. Określa ona możliwość korzystania z infrastruktury przesyłowej i dystrybucyjnej przez firmy nie będące ich właścicielem.

Pod koniec 2012 roku została uruchomiona w Polsce giełda gazu, której parkiet został zorganizowany przy Towarowej Giełdzie Energii (TGE). Istnienie TGE zaowocowało pojawieniem się na polskim rynku spółek oferujących sprzedaż energii elektrycznej i gazu

ziemnego na zasadzie dual-fuel. Od kilku lat liczba takich spółek ulega zwiększeniu.

Należy zauważyć, że spółki energetyczne nie posiadają doświadczenia w zakresie hurtowego rynku gazu. Przyczyną powyższego stanu rzeczy są wspomniane wyżej uwarunkowania historyczne, kiedy to za zakup gazu ziemnego na rynku hurtowym odpowiadał PGNiG.

W 2013 roku przy imporcie na poziomie 124,9 TWh, import gazu z kierunku wschodniego wyniósł 97,7 TWh, natomiast z krajów Unii Europejskiej wyniosło 27,2 TWh [Prezes URE, 2014]. PGNiG oraz Gazprom Eksport łączy wieloletni kontrakt zawarty w 1996 roku.

6 | S t r o n a Zarządzanie strategiczne zakupami na rynku gazu ziemnego różni się od praktykowanego na rynku energii elektrycznej. Po pierwsze horyzonty czasowe zawieranych kontraktów różnią się. Na rynku gazu transakcje bilateralne zawierane są na okres nawet do trzydzieści lat naprzód, w sytuacji gdy zakup energii elektrycznej realizowany jest z wyprzedzeniem do trzech lat. Po drugie, w przeciwieństwie do energii elektrycznej gaz ziemny można magazynować i transportować na duże odległości pomiędzy poszczególnymi regionami świata. Po trzecie, kontrakty gazowe zawierają wiele klauzul nie spotykanych na rynku energii elektrycznej między innymi make-up czy carry-forward [Yijun, Xiaorui, 2003].

Określają one możliwość rozliczenia dostawy zakupionych wolumenów w czasie. Klauzula

„make up gas”, upoważnia odbiorcę gazu do odebrania opłaconej, a nie odebranej w ramach rocznej ilości kontraktowej w latach następnych. To rozwiązanie jest zbliżone do instytucji przedpłaty, która umożliwiłaby przerzucanie kosztów z tytułu opłaty w ramach „płać” na kolejny okres rozliczeniowy. Natomiast zapis „carry forward gas”, umożliwia odbiorcy zaliczenie gazu odebranego w ilości przekraczającej roczną ilość kontraktową na poczet przyszłych zobowiązań.

Polskie przedsiębiorstwa energetyczne wchodząc i dopiero rozpoczynając naukę handlu na rynku gazu ziemnego narażone są na szereg problemów i ryzyk. W tej sytuacji konieczne jest wypełnienie luki metodycznej w zakresie koncepcji strategicznych zakupu gazu ziemnego z punktu widzenia przedsiębiorstw energetycznych. Obecnie hurtowy rynek gazu w Polsce, ze względu na jego uczestników można podzielić na:

 Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo (PGNiG) – posiadający szeroką paletę możliwości zakupu gazu ziemnego, historycznie odpowiedzialny za bezpieczeństwo gazowe Polski,

 inne podmioty, sprzedające paliwo gazowe na zasadzie TPA w tym przedsiębiorstwa energetyczne.

Mając na uwadze instytucjonalną koncentrację rynku detalicznego w Polsce, zakup gazu ziemnego przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne może być znacznym wyzwaniem ze względu na powstałe ryzyka z nim związane. Należy podkreślić, że z punktu widzenia prestiżu biznesowego na europejskim rynku paliwa gazowego konieczny jest zakup minimum jednego miliarda metrów sześciennych gazu ziemnego. Na podstawie analizy rynku można bowiem wyróżnić trzy typy uczestników ze względu na wielkość sprzedawanego gazu:

 małych - do 100 mln m³ rocznie,

 średnich - od 100 mln m³ do 1 mld m³,

7 | S t r o n a

 dużych - od 1 mld m³.

Wśród dużych „graczy” rynkowych wyodrębnić można jeszcze podział na uczestników biznesu o charakterze regionalnym (na przykład Europa) oraz globalnym związanego z obrotem LNG (Liquefied Natural Gas).

8 | S t r o n a

1.2. Cel i zakres pracy

Celem niniejszej pracy jest opracowanie i wybrane aspekty implementacji metodyki koncepcji metodyki budowania strategii zakupowych gazu ziemnego przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne. Jak podkreślono to w poprzednim podrozdziale zarządzanie portfelem zakupowym gazu ziemnego różni się od zakupu energii elektrycznej. Firmy energetyczne, aktywnie działające do tej pory wyłącznie na rynku energii muszą zmierzyć się z nieznanym im dotąd problemem zakupu gazu ziemnego.

W treści tego opracowania zostaną przeanalizowane zarówno potencjalne możliwości zakupu paliwa, w tym jego importu do Polski, jak również specyfika umów gazowych.

Umowy ramowe na dostawy paliwa gazowego, charakteryzują się bowiem określonymi klauzulami, stąd konieczne jest opisowe wyjaśnienie niektórych, nowych pojęć. Z jednej strony przedstawione zostaną możliwości importu gazu ziemnego w Polsce, w ramach standardowych ścieżek zakupu to jest importu z kierunków: zachodniego, zakupu na Towarowej Giełdzie Energii oraz w Punkcie Wirtualnym OTC, czyli na rynku pozagiełdowym. Z drugiej strony analizie zostaną także poddane alternatywne strategie pozyskania błękitnego paliwa, to jest LNG oraz import z Rosji i Azji Centralnej. Ponadto, określone zostaną ryzyka związane ze strategiami zakupu na poszczególnych kierunkach oraz możliwości dywersyfikacji potencjalnych zagrożeń.

Ze względu na ograniczone możliwości nie jest rozpatrywana ewentualność rozpoczęcia przez przedsiębiorstwo energetyczne własnej działalności poszukiwawczo- wydobywczej (upstream). Wymaga ona bowiem bardzo wysoko wykwalifikowanej kadry pracowniczej oraz znacznego doświadczenia w branży gazowniczej. Nowe spółki na rynku gazu, nie są w stanie w pierwszym okresie działalności rozpocząć poszukiwań i wydobycia złóż gazu ziemnego – zarówno na terenie Polski, jak i zagranicą.

Poglądowy model dojrzałości przedsiębiorstw obrotu gazem ziemnym przedstawiono na rysunku 1. W początkowej fazie rozwoju firma handluje wyłącznie na rynku krajowym.

Etap drugi to import gazu ziemnego z krajów sąsiednich poprzez połączenia transgraniczne.

Kolejny poziom dojrzałości to obrót globalny i związana z nim między innymi umiejętność zawierania kontraktów LNG. Poziom ostatni, czwarty to własna działalność poszukiwawczo- wydobywcza w kraju lub zagranicą.

9 | S t r o n a Rysunek 1. Rozwój działalności handlu gazem ziemnym – poziom dojrzałości

Źródło: Opracowanie własne.

Wielu praktyków zawodowych odpowiedzialnych za obrót hurtowy gazem może zadać pytanie: „na podstawie jakich kryteriów import LNG czy zakup z Rosji i Azji Centralnej stanowi źródła alternatywne?” Wyjaśnijmy więc, że przede wszystkim w grę wchodzi

skomplikowany proces operacyjny związany z zakupem oraz dostawą surowca.

Z perspektywy przedsiębiorstw energetycznych dopiero wchodzących na hurtowy rynek gazu (lub będących na nim aktywnymi od kilku lat) wykonanie operacji przywozu LNG do Polski może okazać się ponadnormatywnym wyzwaniem. Niemniej w horyzoncie czasowym kilku lat (mając na uwadze rozwój organizacyjny tych przedsiębiorstw) można już dziś prognozować inne strategiczne ścieżki zakupu surowca.

Dodatkowym celem niniejszej pracy jest takie przedstawienie możliwości zakupu paliwa gazowego przez przedsiębiorstwa energetyczne oraz zaprezentowanie głównych przesłanek decyzyjnych, którymi winny kierować się osoby zarządzające zakupami błękitnego paliwa, wychodząc od decyzji najprostszych do najbardziej złożonych.

Obrót krajowy (rynek bilateralny oraz giełdowy)

Import z krajów sąsiednich oraz innych rynków regionalnych

Obrót na rynku globalnym między innymi handel LNG

Własna działalność poszukiwawczo- wydobywcza.

Spółka gazownicza posiada własną produkcję paliwa gazowego w kraju lub zagranicą.

10 | S t r o n a

1.3. Metoda realizacji rozprawy

Treść rozprawy doktorskiej została podzielona na dwie części: analityczno- deskryptywną oraz metodologiczną.

W pierwszej z nich będą przedstawione ryzyka oraz główne, kierunkowe zagrożenia związane z importem gazu. W tej części zostaną również zaprezentowane warunki umowne jakimi cechują się kontrakty zakupowe gazu ziemnego.

W drugiej części rozprawy – metodologicznej – zostanie wyprowadzona i symulacyjnie zaprezentowana metodyka budowania strategii zakupu, jaką mogą wdrożyć polskie przedsiębiorstwa energetyczne. Wskazane będą również praktyczne aspekty zarządzania portfelem zakupowym. Punktem wyjścia metodyki jest analiza wygrywających strategii i scenariuszy potencjalnych ścieżek zakupowych.

Przedmiotem rozważań będą następujące opcje zakupu:

 w Punkcie Wirtualnym pozagiełdowym (OTC),

 na Giełdzie Gazu,

 import z zagranicy w tym z Zachodu i ze Wschodu,

 handel LNG,

 zakup gazu łupkowego.

Nabycie gazu ziemnego związane jest z realizacją określonych potrzeb. W przypadku obrotu realizowanego przez przedsiębiorstwa energetyczne surowiec wykorzystywany jest albo na potrzeby sprzedaży do klientów końcowych tych przedsiębiorstw albo na rzecz jednostek wytwórczych grup energetycznych. W jednym i drugim przypadku zarządzanie portfelem wiąże się z określonymi aspektami, między innymi zarządzania pozycją krótkoterminową lub elastycznością dostaw.

Na rysunku 2 przedstawiony został łańcuch procesu realizacji tematu rozprawy.

Symulacje strategii zakupu zostaną przedstawione w odniesieniu do analiz zaprezentowanych w pierwszej części pracy doktorskiej, oraz jako praktyczna ilustracja tytułowej metodyki budowania strategii zakupowych.

11 | S t r o n a Rysunek 2. Łańcuch procesu realizacji tematu rozprawy

Źródło: Opracowanie własne.

Wprowadzenie

•Uzasadnienie wyboru tematu

•Cel i zakres pracy

•Metoda realizacji rozprawy

Uwarunkowania i analizy zakupowe

•Warunki infrastrukturalne i standardowe kierunki importu paliwa gazowego

•Analiza alternatywnych źródeł pozyskania gazu ziemnego

•Potencjał importu gazu skroplonego LNG przez polskie przedsiebiorstwa energetyczn e

•Warunki umowne oraz regulacje formalne

Budowanie strategii zakupu

•Zarządzanie strategiczne - metody analizy strategicznej

•Strategie zakupu gazu ziemnego

•Finalna postać metodyki

•Wybrane aspekty implementacji metodyki

Podsumowanie

•Podsumowanie

12 | S t r o n a

2. UWARUNKOWANIA I ANALIZY RYNKOWE

2.1. Warunki infrastrukturalne i standardowe kierunki importu paliwa gazowego

Globalny handel gazem ziemnym

Kluczowym elementem zakupu gazu ziemnego jest poznanie możliwych źródeł zakupu i ścieżek zakupu paliwa gazowego. Jego pozyskanie wiąże się z różnego rodzaju kosztami, jak również obowiązkami prawno–regulacyjnymi, nałożonymi przez ustawodawcę polskiego lub unijnego. Historycznie paliwo gazowe było importowane przez państwowego monopolistę naftowo–gazowego to jest PGNiG z kierunku Wschodniego. Import realizowany był na podstawie kontraktu rządowego zawartego pomiędzy PGNiG a spółką Gazprom Eksport. W ramach analizy kierunków pozyskania paliwa gazowego należy rozważyć ryzyka nie tylko o charakterze biznesowym, ale również i politycznym. Kluczowym w pozyskaniu paliwa gazowego są możliwości infrastrukturalne. Gaz ziemny można przesyłać na duże odległości, oraz można go magazynować. Warunkiem koniecznym do realizowania zakupu jest odpowiednia sieć przesyłowa oraz połączenia międzysystemowe. Możliwości importu gazu ziemnego można scharakteryzować w dwojaki sposób:

 standardowe źródła importu – zakup na TGE, z kierunku zachodniego oraz wschodniego w ramach połączeń międzysystemowych,

 alternatywne źródła importu – to jest LNG oraz zakup z Rosji i Azji Centralnej.

Wiele osób zarządzających portfelem zakupowym mogłoby stwierdzić, że zakup gazu ziemnego jest podobny do handlu energią elektryczną na rynku hurtowym [Bryce, Dyer, 2007]. Rozważeniu należy poddać jakie specyficzne cechy charakteryzują rynek gazu ziemnego. Po pierwsze rynek gazu ziemnego należy rozpatrywać w trzech układach:

 rynku globalnego,

 rynku regionalnego,

 hubu (rynku lokalnego) i rynku krajowego.

Ponadto, paliwo gazowe można scharakteryzować dwoma określeniami:

 magazynowalny,

 transportowalny na duże odległości.

Gaz ziemny może być przetransportowany z dowolnego miejsca na świecie; w rachunku zysku i strat liczone są wyłącznie koszty transportu. W układzie globalnym na ceny paliwa

13 | S t r o n a gazowego wpływa sytuacja makroekonomiczna oraz ogólna sytuacja polityczna. W ostatnich latach rynek gazu był rynkiem sprzedawcy. Bardzo duże ilości gazu były eksportowane przez producentów do Azji (Chiny, Japonia) oraz Europy. W 2007 roku w wyniku załamania się rynków finansowych oraz pogorszenia sytuacji przedsiębiorstw nastąpił gwałtowny spadek zużycia gazu w Europie. W konsekwencji załamanie cen na hubach w Europie miało przełożenie na spadki cen w innych regionach globu. Hub można zdefiniować jako infrastrukturalny obszar dostawy. Hub może to być jeden kraj (Polska, Holandia, Belgia) lub część kraju (Niemcy, Francja). Dodatkowo, rewolucja łupkowa w USA oraz zaprzestanie importu spowodowało zniżki cen w największym hubie gazowym USA – Henry Hub.

Można wyróżnić cztery rynki regionalne na świecie [Asche, Osmundsen, Tveterås, 2002]:

 USA– obecnie rynek zrównoważony tzn. produkcja pokrywa zapotrzebowanie,

 Europa – rynek krótki tzn. popyt przewyższa lokalną podaż, stąd koniecznym jest import z innych rejonów,

 Azja – bardzo duży odbiorca paliwa gazowego, charakteryzujący się najwyższymi cenami na świecie,

 Bliski Wschód – największy eksporter.

W żargonie handlowców ze względu na układ sił popytu i podaży rynek można określić jako „długi”, „krótki” lub zrównoważony. Rynek „długi” występuje kiedy podaż znacząco przewyższa popyt i region lub kraj staje się naturalnym eksporterem. Termin

„krótki” stosuje się w sytuacji kiedy popyt przewyższa podaż. Z rynkiem zrównoważonym mamy do czynienia wówczas kiedy podaż i popyt znajdują się w równowadze.

Na rysunku 3 zostały zaprezentowane główne kierunki importu/eksportu gazu ziemnego w roku 2014. Jak zostało to wspomniane wcześniej, znaczne ilości paliwa gazowego odbiera Azja, gdzie trafia gaz z Bliskiego Wschodu oraz Australii. Importerem jest również Europa, dla której największym dostawcą jest Rosja. Część krajów Europy Zachodniej wybudowała instalacje re-gazyfikacji LNG, jednak aktualnie bardziej opłacalnym jest import ze Wschodu. Należy wskazać że Stary Kontynent posiada również własne źródła produkcji, zlokalizowane głównie na Morzu Północnym, w Holandii oraz na Szelfie Norweskim.

14 | S t r o n a Rysunek 3. Kierunki oraz wielkość importu gazu ziemnego na świecie w 2014 roku Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2015.

15 | S t r o n a W ujęciu globalnym rynek europejski jest jednym z największych na świecie.

Przykładowo zużycie błękitnego paliwa w Unii Europejskiej w 2013 roku wyniosło 469,79 mld m³, przy 739,9 mld m³ w USA. Wartym podkreślenia jest fakt, że między 2005 a 2011 rokiem pobór paliwa gazowego w Europie pozostawał w trendzie spadkowym, podczas gdy w Stanach Zjednoczonych oraz na świecie (kraje OECD, non-OECD, kraje byłego ZSRR) miał charakter rosnący. Globalna konsumpcja gazu ziemnego wzrosła z 2 767 mld m³ w 2005 roku do 3393 mld m³ w roku 2014. Powyższe ma przede wszystkim znaczenie dla pozycji negocjacyjnej Europy. Z jednej strony UE ma silną przewagę negocjacyjną wynikającą z braku dużej presji na import, z drugiej jednak strony Europa przestaje być postrzegana jako strategiczny partner dla producentów. Dodatkowo, rynek amerykański stał się ciekawym

„polem doświadczalnym” w zakresie produkcji gazu łupkowego, a rosnące zapotrzebowanie w Azji nie pozostaje bez uwagi spółek obrotu [Siliverstovs, 2005].

W handlu gazem ziemnym uczestniczą również producenci, do których należą między innymi Rosja oraz kraje arabskie. Istotnym z punktu widzenia zrozumienia zależności i powiązań jest zdefiniowanie układu sił. Ze względów na bezpieczeństwo energetyczne spółki gazownicze bardzo często znajdują się pod kontrolą państwa. W pierwszej dziesiątce największych korporacji z branży „Oil & Gas” znajdują się między innymi: Exxon Mobile, Royal Shell Dutch, Eni, Gazprom, Chevron, Connoco Philips oraz Total [wikipedia, 2016].

Jak zostało zaprezentowane powyżej wpływową spółką jest Gazprom, Qatargas oraz spółki firm zachodnich (Total, Exxon, BP, Eni, Shell, Chevron). Na rysunku 4 zostało zaprezentowane wydobycie paliwa gazowego z podziałem na kontynenty.

Rysunek 4. Wydobycie gazu na świecie w 2014 roku w poszczególnych regionach świata (mld m³)

Źródło: na podstawie BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2015.

948,4

175

1002,4

601

202,6

531,2

100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1100

Ameryka Płn Ameryka Płd Europa i Euroazja

Bliski Wschód

Afryka Azja- Pacyfik

16 | S t r o n a Największymi producentami paliwa gazowego są Stany Zjednoczone oraz Rosja. Bliski Wschód pozostaje istotny ze względu na duże możliwości eksportowe (rysunek 5).

Rysunek 5. Struktura wydobycia gazu na świecie w 2014 roku z podziałem na kraje

Źródło: na podstawie BP Statistical Review of World Energy , czerwiec 2015.

Wartym zwrócenia uwagi jest fakt, że Stany Zjednoczone pomimo faktu bycia jednym z największych producentów gazu ziemnego, większość wydobycia konsumują na rynku lokalnym.

Rysunek 6. Wydobycie gazu ziemnego na świecie (w mld m³)

Źródło: Na podstawie BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2015.

USA 21%

Kanada 5%

Norwegia Rosja 3%

17%

Iran 5%

Katar 5%

Chiny 4%

Pozostałe 40%

0 100 200 300 400 500 600 700 800 900

2013 2014

17 | S t r o n a W przypadku Rosji jest nieco inaczej, natomiast eksport jest – z przyczyn historycznych – ukierunkowany na Europę Zachodnią oraz kraje byłego ZSRR. Tak jak zostało wspomniane wcześniej, rynek Unii Europejskiej przestaje być interesujący i Rosja rozwija swoje zdolności eksportowe z myślą o rynkach azjatyckich. Stany Zjednoczone będące do niedawna importerem, wkrótce mogą stać się eksportem paliwa gazowego.

Obecnie najwięksi producenci paliwa gazowego (rysunek 6) nie zawsze są posiadaczami jego największych zasobów (załącznik 3) [Stern, 2005]. Powyższy fakt oznacza, że już wkrótce będzie można obserwować zmianę układ sił geopolitycznych w zakresie obrotu gazem ziemnym. Większość krajów, które są albo producentami albo posiadaczami zasobów gazu ziemnego można podzielić na dwa obozy - będących pod wpływem USA lub Rosji. Pod dominacją USA znajdują się kraje Europy Zachodniej, Australia, Kanada, Arabia Saudyjska, Irak. Pod nadzorem Federacji Rosyjskiej są natomiast kraje byłego ZSRR (Turkmenistan, Uzbekistan, Azerbejdżan) oraz część krajów arabskich (między innymi Iran).

Z jednej strony należy rozpatrywać zasoby gazu konwecjonalnego, natomiast z drugiej coraz istotniejsze staje się gaz niekonwecjonalny (shale gas, tight gas). Rozpatrując układ globalny można wskazać, ze już wkrótce takie państwa jak Turkmenistan, Australia czy Chiny mogą stać się eksporterami, chociaż dziś koszty wydobycia na to nie pozwalają [Moniz, 2011].

Cechą charakterystyczną rynku gazu jest również horyzont zakupu paliwa. W tym miejscu należy rozróżnić istotę zakupu na giełdach gazu oraz na rynku pozagiełdowym.

W przypadku zakupu mniejszych ilości na rynkach regulowanych, można mówić o horyzoncie czasowym dostaw od jednego dnia do kilku lat w przód. W przypadku zakupów większych (powyżej 1 mld m³/rok) horyzont dostaw może wahać się od kilku do nawet 30 i więcej lat. Na rynku energii elektrycznej terminem SPOT określa się dostawy do 7 dni w przód. Na rynku paliwa gazowego do niedawna SPOT oznaczał okres dostaw do 4 lat [Hubert, Ikonnikova, 2011].

Rynek globalny ma bezpośredni wpływ na rynek regionalny. W przypadku Polski jest to obszar Europy. Polska należy do krajów Central Eastern Europe (CEE) oraz posiada własny hub – Polish Virtual Trading Point (Polish VTP). Należy on do jednego z mniej płynnych hubów w Europie. Duży wpływ na notowania cen gazu w Polsce posiadają Niemcy oraz Rosja [Maggio, Cacciola, 2012].

18 | S t r o n a Standardowe kierunki importu paliwa gazowego realizowanego przez polskie

przedsiębiorstwa energetyczne

Jak zostało przedstawione wcześniej jednym z kluczowych zagadnień budowania strategii zakupu paliwa gazowego jest analiza sieci przesyłowej pod kątem wymiany międzysystemowej oraz interkonektorów umożliwiających import gazu ziemnego z innych regionów świata. Istotne jest przeanalizowanie kierunków skąd można pozyskać błękitne paliwo.

Historycznie, gaz ziemny był importowany do Polski z Rosji. Polska z przyczyn geograficznych oraz geopolitycznych leży na szlaku tranzytowym pomiędzy Europą Zachodnią i Rosją. W wyniku zmiany ustroju politycznego, po 1989 roku nastąpiła możliwość tworzenia koncepcji pozyskania paliwa gazowego z kierunków innych niż Rosja

lub wydobycia własnego. W 2014 roku przy zużyciu gazu ziemnego na poziomie 16,3 mld m³,import z kierunku zachodniego wyniósł ok. 2,3 mld m³, z czego z Niemiec - 1,7 mld m3 oraz odpowiednio z Republiki Czeskiej - 555,7 mln m³. W tym samym roku zdolności importowe z kierunku zachodniego wyniosły - 1,5 mld m³ na połączeniu z Lasowem oraz 0,5 mld m³ na interkonektorze w Cieszynie. Dodatkowo wirtualny rewers na gazociągu jamalskim umożliwiał przywóz 2,3 mld m³ [Ministerstwo Gospodarki, 2013].

Należy jednak pamiętać, że i tak znaczna część gazu ziemnego jest importowana do Europy z kierunku wschodniego poprzez gazociągi.

Zgodnie z dokumentem „Polityka energetyczna Polski do 2030 r.” z dnia 10 listopada 2009 roku [Rada Ministrów, 2009] zakłada się zwiększenie zapotrzebowania na gaz ziemny w Polsce do 20,2 mld m³ w 2030 roku. W tabeli 1 przedstawiono prognozowane zapotrzebowanie na gaz ziemny w perspektywie lat 2016-2030 [Rada Ministrów, 2009].

Przyjmuje się, że za zwiększone zapotrzebowanie na błękitne paliwo będzie odpowiadać głównie elektroenergetyka. Uwzględniając wzrost zapotrzebowania Polska będzie zmuszona do zapewnienia bezpieczeństwa dostaw surowca.

Tabela 1. Prognozowane zapotrzebowanie na gaz ziemny w Polsce do 2030 roku

Źródło: Polityka energetyczna Polski do 2030 r. z dnia 10 listopada 2009 r.

Rok Prognozowane zapotrzebowanie (w mld m³)

2020 17,10

2025 19,00

2030 20,20

19 | S t r o n a Sieć systemu interkonektorów na połączeniach międzysystemowych pomiędzy Polską a krajami sąsiednimi w perspektywie lat 2018-2023, zgodnie z planami GAZ-SYSTEMU, ma zostać znacznie rozbudowana. W nawiązaniu do założeń „Planu rozwoju w zakresie zaspokojenia obecnego i przyszłego zapotrzebowania na paliwa gazowe na lata 2014-2023”

[GAZ-SYSTEM, 2013], mają zostać rozbudowane:

 Gazociag Północ-Południe 1,

 Gazociag Północ –Południe 2,

 Port LNG,

 połącznie Mallnow (budowa fizycznego rewersu),

 połączenie Lasów.

Według wymienionego dokumentu przygotowanego przez Operatora Systemu Przesyłowego w scenariuszu umiarkowanym zdolności importowe wzrosną do 34,2 mld m³ w roku 2023 (z czego 31% stanowić będą moce importowe ze Wschodu), natomiast w scenariuszu rozwoju optymalnego zdolności importowe wyniosą 38,7 mld m³ (z czego 27%

stanowić będą moce importowe ze Wschodu). W myśl powyższych danych w 2023 roku zdolności importowe z kierunku zachodniego (na poziomie 23,6 mld m³) w zupełności pokryją zapotrzebowanie na gaz ziemny, które w 2025 roku ma wynieść zgodnie z prognozami 19 mld m3 gazu ziemnego [GAZ-SYSTEM, 2013].

Kluczowe inwestycje w sieć przesyłową planowane są również w regionie CEE, w skład którego wchodzi 10 krajów oraz 18 Operatorów Sieci Przesyłowej (z ang. TSO).

Bezpieczeństwo energetyczne musi być budowane na poziomie regionu a nie tylko jednego państwa.

Zasadniczym zagadnieniem w strategii zakupu paliwa gazowego przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne jest rozważenie różnych ścieżek zakupu paliwa gazowego.

Po pierwsze - ze względu na dywersyfikację źródeł ryzyka dostaw, po drugie - ze względu na optymalizację kosztów. Biorąc pod uwagę obecne i przyszłe możliwości w horyzoncie do 10 lat należy przeanalizować trzy standardowe źródła zakupu gazu ziemnego:

 import z kierunku zachodniego (Niemcy, Czechy),

 zakup gazu ziemnego na Towarowej Giełdzie Energii,

 zakup w Punkcie Wirtualnym OTC lub Punkcie Fizycznym od uczestnika rynku hurtowego,

20 | S t r o n a oraz dwa źródła alternatywne:

 Import z kierunku wschodniego (Rosja, Azja Centralna),

 Import gazu skroplonego LNG.

Zakup na Towarowej Giełdzie Energii

Większość polskich przedsiębiorstw energetycznych między innymi ENEA, ENERGA, PGE, TAURON oraz PGNiG jest członkiem Towarowej Giełdy Energii.

W grudniu 2012 roku został otwarty parkiet gazu zorganizowany przy Towarowej Giełdzie Energii. Rynek Terminowy Towarowy gazu nie należy do najbardziej płynnych w Europie.

Jednak w wyniku zmian legislacyjnych, które nastąpiły 11 września 2013 roku [Dz.U. 1997 nr 54 poz. 348], zostało wprowadzone obligo na sprzedaż określonych wolumenów poprzez rynek regulowany:

 w 2014 roku 40% rocznego zużycia,

 w 2015 roku i kolejnych latach co najmniej 55%.

W sierpniu 2014 roku handel gazem ziemnym rozpoczęła spółka-córka PGNiG S.A. pod nazwą PGNiG Obrót Detaliczny. Jednocześnie znacząco wzrosła płynność notowanych produktów, co przedstawiono w tabeli 2. Transakcje mogą być zawierane w ramach czterech niezależnych rynków: Rynku Terminowego Towarowego gazu (RTTg), Rynku Terminowego Towarowego aukcji gazu (RTTgx), Rynku Dnia Następnego gazu (RDNg) oraz Rynku Dnia Bieżącego gazu (RDBg).

Tabela 2. Wolumen obrotu na rynku gazu na TGE w okresie od stycznia do września 2014 roku (dane w GWh)

Miesiąc RTTg RTTgx RDNg RDBg

styczeń 220 101 42 0

luty 223 111 16 0

marzec 144 145 31 0

kwiecień 289 141 137 0

maj 1 241 102 73 0

czerwiec 1 407 894 92 0

lipiec 6 153 126 146 0

sierpień 27 897 126 584 118

wrzesień 18 426 747 373 56

suma 56 001 2 493 1 494 174

Źródło: dane TGE, październik 2014

Z wielu powodów handel na Towarowej Giełdzie Energii jest najkorzystniejszym miejscem do zakupu paliwa gazowego. Po pierwsze, nie istnieje ryzyko kredytowe kontrahenta. Wszystkie transakcje są zabezpieczane przez Izbę Rozliczeniową Giełd Towarowych (IRGiT). Nie istnieje ryzyko niewypłacalności, czyli braku realizacji dostaw

21 | S t r o n a przez kontrahenta. Zakup paliwa gazowego na TGE nie podlega takim regulacją jak na przykład obowiązek utrzymywania minimalnych zapasów gazu ziemnego. Po drugie cena giełdowa jest uznawana przez uczestników za benchmark dla transakcji, do którego odnoszą się oni w zakresie kontraktów na rynku pozagiełdowym. Po trzecie z punktu widzenia polskich przedsiębiorstw energetycznych można zawierać transakcje na bardzo małe ilości paliwa gazowego. Na RDBg minimalny krok notowań wynosi 1 MWh, czyli około 91 m³. Transakcje można zawierać z dostawą na dwa lata w przód. Dostępne są produkty miesięczne (do 3 miesięcy w przód), kwartalne (do 3 miesięcy w przód), sezony (do 3 sezonów w przód) oraz produkty roczne (lata kalendarzowe, do dwóch lat w przód). Niedogodnością jest brak możliwości negocjacji warunków dostawy. Transakcje zawierane są wyłącznie w ramach produktów standardowych, bez możliwości realizacji takich klauzul jak make-up czy carry- forward. Co ważne, aby zawierać transakcje na rynku gazu nie trzeba być członkiem bezpośrednim. Jest to szczególnie istotne dla małych spółek energetycznych. Handel może być realizowany przez Dom Maklerski, będący członkiem bezpośrednim, między innymi DM BOŚ oraz DM Noble.

Zakup w Punkcie Wirtualnym OTC

Kolejnym potencjalnym miejscem zakupu paliwa gazowego jest Punkt Wirtualny OTC, czyli rynek pozagiełdowy. Wraz z rozwojem rynku gazu, został on utworzony w ramach regulacji Instrukcji Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej gazu IRiESPg. W celu możliwości handlu na rynku hurtowym spółka obrotu zobowiązana jest do posiadania

koncesji na obrót paliwami gazowymi oraz umowę przesyłową z GAZ-SYSTEMEM.

Po spełnieniu obu obowiązków możliwe jest rozpoczęcie handlu. Większość transakcji zawierana jest na zasadzie umów gazowych typu EFET, czyli wzór umowy przygotowany przez stowarzyszenie European Federation of Energy Traders z siedzibą w Amsterdamie.

W ramach Towarzystwa Obrotu Energią (TOE) wypracowany został tzw. załącznik hubowy na Punkt Wirtualny w Polsce. Dwujęzyczna umowa EFET (general agreement, formularz wyboru oraz załącznik hubowy) dostępna jest na stronie TOE. W przeciwieństwie do rynku giełdowego, w punkcie wirtualnym OTC można zawierać transakcje niestandardowe oparte na formułach lub innych klauzulach. Kontrakt może być zawierany na dowolny horyzont czasowy, zgodnie z życzeniem stron. Potencjalnym zagrożeniem jest utrata wiarygodności kredytowej kontrahenta. Z punktu widzenia sprzedawcy zagrożenie dotyczy płatności za dostarczane paliwo gazowe. W przypadku kupującego ryzyko dotyczy utraty ciągłości dostaw

22 | S t r o n a surowca w przypadku bankructwa sprzedającego. W celu ograniczenia wspomnianych ryzyk stosuje się zabezpieczenia finansowe wykonywania kontraktu.

Import z Zachodu

Import z kierunku zachodniego wiąże się przede wszystkim z koniecznością analizy dwóch podstawowych zagadnień: analizy formalno-prawnej oraz analizy biznesowej. Analiza obowiązków jakie trzeba spełnić w zakresie importu gazu ziemnego została przedstawiona w podrozdziale 2.3 „Warunki umowne oraz regulacje prawne”.

Gaz ziemny w Europie Zachodniej pozyskiwany jest z trzech własnych źródeł wydobywczych zlokalizowanych:

 w Holandii,

 na Morzu Północnym,

 na Szelfie Norweskim.

Potencjalnymi dostawcami gazu ziemnego są spółki samodzielnie wydobywające paliwo gazowe lub zakup bezpośrednio na giełdzie gazu – European Energy Exchange (EEX).

Tabela 3 przedstawia największych producentów błękitnego paliwa w Europie. W przypadku Wielkiej Brytanii wydobycie realizowane jest na złożach znajdujących się na Morzu Północnym. Realnie zakup bezpośrednio u spółek wydobywczych możliwy jest przy zamówieniu większego wolumenu. W przypadku importu paliwa gazowego z Norwegii w grę wchodzi również kwestia logistyki (przesyłanie do Niemiec, a następie do Polski).

Tabela 3. Wydobycie gazu ziemnego w krajach europejskich (w mld m³)

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Dania 9,2 10,1 8,4 8,2 6,6 5,8 4,8 4,6

Niemcy 14,3 13 12,2 10,6 10 9 8,2 7,7

Włochy 8,9 8,5 7,3 7,6 7,7 7,9 7,1 6,6

Holandia 60,5 66,6 62,7 70,5 64,2 63,9 68,7 55,8

Polska 4,3 4,1 4,1 4,1 4,3 4,3 4,2 4,2

Rumunia 15 11,4 11,3 10,9 10,9 10,9 10,9 11,4

Wlk

Brytania 72,1 69,6 59,7 57,1 45,2 38,9 36,5 36,6

Norwegia 90,3 100,1 104,4 107,3 101,3 114,7 108,7 108,8 Źródło: BP Statistical Review of World Energy, czerwiec 2015.

Do największych przedsiębiorstw gazowniczych w Europie można zaliczyć między innymi: E.ON, RWE, EnBW, VNG, GDF Suez, Total, EDF, BP, Eni.

23 | S t r o n a Handel gazem w Europie jest skoncentrowany wokół kilku podmiotów. Na rysunku 7 został przedstawiony wolumen obrotu realizowany przez największe spółki obrotu. Dla porównania przedsiębiorstwo z największym zaangażowaniem handlowym dokonało obrotu w 2008 roku przy wolumenie ponad 6-krotnie większych aniżeli wynosi roczne zapotrzebowanie Polski na gaz ziemny.

Rysunek 7. Największe spółki obrotu gazem w Europie w 2014 roku (w mld m³)

Źródło: RWE Facts & Figures, grudzień 2014.

Jak zostało przedstawione wcześniej import z kierunku zachodniego możliwy jest poprzez cztery połączenia:

 Lasów,

 Cieszyn,

 Mallnow,

 Punkt Wspólny Połączony (PWP).

Import paliwa gazowego w przypadku Lasowa oraz Cieszyna odbywa się wyłącznie poprzez sieć przesyłową GAZ-SYSTEMU. W odniesieniu do Mallnowa oraz PWP konieczne jest posiadanie umowy na gazociąg SGT Jamał. Faktycznie opłatę przesyłową ponosi się podwójnie – wpierw na połączeniu z SGT, a następnie na sieci przesyłowej GAZ-SYSTEMU.

Do niedawna przepustowość po stronie polskiej i niemieckiej nabywano na dwóch oddzielnych aukcjach, jednak w ramach tworzenia jednolitego rynku gazu w Europie oferowane są aukcje na tzw. produkty „połączone”, czyli jednocześnie nabywa się przepustowość po stronie polskiej i niemieckiej. Zgodnie z IRiESPg w ramach aukcji oferowane są następujące produkty:

106

86 78

62 54

29 26

0 20 40 60 80 100 120

24 | S t r o n a

 roczne, na kolejne 4 lata gazowe, w pierwszy poniedziałek czerwca każdego roku,

 kwartalne, na 4 kolejne kwartały roku gazowego, w trzeci poniedziałek czerwca każdego roku,

 produkty kwartalne w bieżącym roku gazowym, w pierwszy poniedziałek miesiąca poprzedzającego kwartał, którego aukcja dotyczy,

 produkty miesięczne w bieżącym roku gazowym, w trzeci poniedziałek każdego miesiąca poprzedzającego miesiąc gazowy.

Dostępne są zarówno zdolności ciągłe, jak i przerywane. Warunki świadczenia przez OSP usług przesyłania paliwa gazowego na zasadach przerywanych są zróżnicowane w zależności od poziomu pewności przesyłania paliwa gazowego. Wyróżnia się cztery poziomy pewności (1 – najwyższy poziom, 4 – najniższy). Tabela 4 precyzuje stopnie pewności.

Tabela 4. Stopnie pewności przesyłania gazu ziemnego

Źródło: Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Przesyłowej gazu, listopad 2013

Z punktu widzenia strategii zakupu paliwa gazowego przez polskie przedsiębiorstwa energetyczne dla klientów końcowych, ważnym jest zabezpieczenie gwarancji dostaw. Stąd rekomendowanym jest zakup zdolności ciągłych. W przypadku zakupu przepustowości na zasadach przerywanych i wstrzymania przez Operatora Systemu Przesyłowego importu surowca, spółka energetyczna będzie kupowała gaz ziemny na rynku bilansującym gazu ziemnego, przez co będzie narażona na znaczne straty finansowe.

Ważnym w przypadku budowania strategii zakupowych gazu ziemnego jest rozumienie nomenklatury gazowniczej. Inaczej niż w przypadku energii elektrycznej zdefiniowana jest doba gazowa, miesiąc, kwartał oraz rok. I tak:

 Doba gazowa - okres od godziny 06:00 dnia bieżącego do godziny 06:00 dnia następnego.

Poziom pewności przesyłania paliwa gazowego

Maksymalna długość pojedynczego ograniczenia przepustowości przerywanej (w dobach gazowych)

Limit liczby dób gazowych w ciągu roku gazowego, w których

przepustowość może podlegać ograniczeniom (dni)

Poziom 1 15 30

Poziom 2 15 45

Poziom 3 30 60

Poziom 4 Liczba dób gazowych objętych umową

25 | S t r o n a

 Miesiąc gazowy - okres od godziny 06:00 pierwszego dnia bieżącego miesiąca do godziny 06:00 dnia miesiąca następnego.

 Kwartał gazowy - okres od godziny 06:00 pierwszego dnia bieżącego kwartału do godziny 06:00 dnia kwartału następnego.

 Rok gazowy - okres od godziny 6:00 dnia 1 października roku bieżącego do godziny 6:00 dnia 1 października roku następnego.

W przypadku zakupu paliwa gazowego w Europie Zachodniej na kolejny rok gazowy koniecznym jest zakup przepustowości odpowiednio wcześniej. Stąd kontrakty roczne są ważne w zarządzaniu portfelem zakupowym. Jak zostało wspomniane wcześniej jedną rzeczą jest zakup przepustowości, drugą natomiast zakontraktowanie paliwa po stronie niemieckiej lub czeskiej. W przypadku dostępności zdolności przesyłowych najbardziej korzystnym jest import poprzez interkonektor w Lasowie lub Cieszynie; w drugiej kolejności Mallnow lub PWP. Zakup paliwa gazowego po stronie niemieckiej wiąże się ze znalezieniem kontrahenta.

Jak zostało przedstawione wcześniej na rynku zachodnioeuropejskim większość kontraktów gazowych w horyzoncie do kilku lat w przód zawieranych jest na podstawie umów EFET.

Jedynie największe kontrakty gazowe zawierane są na zasadzie niestandardowych umów gazowych. Do największych spółek mogących dostarczyć gaz ziemny na granicy polsko- niemieckiej lub polsko-czeskiej należą między innymi: E.ON GLOBAL COMMODITIES, RWE SUPPLY & TRADING, STATOIL, SHELL, BP, ENI, ENOI, ENEL, TRIANEL, TOTAL POWER & GAS. Kontrakt może być oparty albo o formułę cenową albo o cenę stałą. Z punktu widzenia polskich przedsiębiorstw energetycznych najbardziej korzystnym jest zawieranie kontraktów w cenach stałych wyrażonych w polskich złotych. Wówczas nie powstaje ryzyko zmiany ceny oraz zabezpieczenia pozycji walutowej. Zakup realnie może odbyć się na trzech hubach - w Punkcie Wirtualnym w Czechach lub w Niemczech (NCG, Gaspool). Import z innych, dalej zlokalizowanych hubów teoretycznie również jest możliwy (TTF, Zeebruge, Baumgarten). Jednak import z tak odległych punktów będzie wiązał się z kosztami transportu co podniesie koszt nabycia.

Kolejną ważną sprawą jest wolumen. Przyjmuje się, że minimalna ilość kontraktowa wynosi ok. 10 mln m³. W rzeczywistości jeżeli spółka chciałaby negocjować cenę, musiałaby zamówić minimum 100 mln m³. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na omówione wcześniej obowiązki importowe przedsiębiorstwa energetycznego, dokonującego przywozu gazu ziemnego z zagranicy. Import powyżej 100 mln m³, oznacza konieczność utrzymywania minimalnych zapasów gazu ziemnego, co powoduje wzrost kosztów zakupu. Realnie przywóz

26 | S t r o n a w większych ilościach może okazać się nieopłacalny, jednak każdorazowo wymaga to kalkulacji. Powyższy obowiązek można wykonywać na terenie całej Unii Europejskiej.

Import z Zachodu może okazać się interesującą alternatywą dla zakupów z innych źródeł. Wszystko jednak zależy od kosztów paliwa gazowego w Niemczech. Na rynku niemieckim benchmarkiem dla spółek obrotu są notowania na European Energy Exchange (EEX). Przy nabyciu większych ilości (powyżej 500 mln m³) możliwe jest uzyskanie ceny poniżej notowań EEX.

27 | S t r o n a

2.2. Analiza alternatywnych źródeł pozyskania gazu ziemnego

Przygotowując strategię zakupu powinno się przeanalizować wszelkie dostępne możliwości pozyskania paliwa gazowego. Z punktu polskich przedsiębiorstw energetycznych, które dopiero wchodzą na rynek gazu ziemnego, potencjalną opcją jest zakup paliwa gazowego w postaci skroplonej LNG. Budowa portu regazyfikacyjnego w Świnoujściu umożliwi od bieżącego (2016) roku import LNG w wolumenie do 5 mld m³/rok.

Z powodu znacznej specyfiki handlu LNG oraz jego powiązania z gazem łupkowym, w przypadku importu z USA, dla potrzeb niniejszej pracy zakup gazu skroplonego został potraktowany jako alternatywne źródło zakupu gazu ziemnego. Zakup gazu skroplonego LNG wiąże się przede wszystkim z dużą skalą zakupu. W tym przypadku minimalny kontrakt zakupu odpowiada jednemu statkowi, którego pojemność może wynosić od 38 do 157 mln m³ paliwa. Jednak możliwym rozwiązaniem jest tworzenie grup zakupowych.

Import ze Wschodu - Rosja

W celu rozpatrzenia potencjalnych ścieżek zakupu gazu ziemnego należy również rozważyć Rosję oraz Azję Centralną. Na jej terytorium zlokalizowane są największe złoża gazu ziemnego na świecie. Tamtejsze rezerwy paliwa gazowego wynoszą 47,8 bln m³, co jest równe 19% znanych zasobów światowych [World Energy Outlook, 2015].

Największe złoża gazu ziemnego w Rosji położone są na Syberii Zachodniej, Chanty- Mansyjskim Okręgu Autonomicznym oraz Jamalsko-Nienieckim Okręgu Autonomicznym (10,4 bln m³). Na wspominanych obszarach znajduje się ponad 80% potwierdzonych zasobów oraz pochodzi stąd około 90% rosyjskiego wydobycia. Federacja Rosyjska jest jednym z największych globalnych producentów gazu i jego największym na świecie eksporterem.

Udział Rosji w globalnej produkcji gazu wyniósł w 2014 roku 16,7%. Na rynek europejski Gazprom eksportował 152,8 mld m³ w 2009 roku, 148 mld m³ w 2010 roku, 113 mld m³ w 2012 oraz 146,6 mld m³ w roku 2014.

Zgodnie z przepisami prawa Federacji Rosyjskiej, Gazprom jest jedyną spółką uprawnioną do eksportu gazu ziemnego poprzez gazociągi przesyłowe. Ceny oparte są o formuły indeksowane do ropy naftowej i produktów ropopochodnych. Coraz częściej mówi się o odejściu od linkowania cen paliwa gazowego do powyższych produktów, jednakże Gazprom nie jest chętny do zmiany podejścia wyceny surowca. Wartym podkreślenia jest fakt, że kwotowania dla klientów zewnętrznych są znaczenie wyższe od cen na rynku

lokalnym. Błękitne paliwo w Rosji sprzedawane jest po cenach sięgających 100$/1000 m³.

28 | S t r o n a W określaniu cen gazu przez GAZPROM, kluczowym jest to, jaki kraj jest końcowym krajem odbioru. I tak kwotowania dla krajów byłego dawnego ZSRR (Armenia, Białoruś) znajdują się w okolicach 200$/1000 m³, kiedy ceny w Europie Zachodniej sięgają blisko 400$/1000 m³.

Sektor gazowy w Rosji w większości zdominowany jest przez GAZPROM (posiada 70% rodzimych zasobów), jednak nie jest on jedynym producentem. Dodatkowo na rynku znajdują się NOVATEK, LUKOIL, ROSNEFT oraz GAZEKS. Powyższe firmy kontrolują 21% rosyjskich rezerw paliwa gazowego. W przypadku rozważania przez polskie firmy energetyczne potencjalnych kontrahentów na rynku rosyjskim można podjąć próbę nawiązania współpracy z alternatywnymi dostawcami. Warunkiem jest jednak import gazu ziemnego w formie LNG, ponieważ tylko w takiej formie mogą sprzedawać gaz ziemny poza granice kraju alternatywni dostawcy. Należy jednak pamiętać, że pomimo traktowania spółki NOVATEK, jako firmy prywatnej, poprzez swoje powiązania ekonomiczne i inne formalne związki polityczne, są one kontrolowane przez rząd i mogą stanowić narzędzie do wywoływania presji politycznych na kraje Europy zachodniej.

NOVATEK jest największym nie państwowym przedsiębiorstwem energetycznym na rosyjskim rynku gazu. Udziałowcami firmy są biznesmeni - Michelson (około 27% akcji) i Giennadij Timczenko (ponad 23%) jak również TOTAL (12%) i GAZPROM (10%) [TVN24, 2013]. Udział tego ostatniego wskazuje na powiązania z państwowym monopolem.

Poza NOVATEKIEM na rynku rosyjskim obecny jest ROSNIEFT. Spółka jest kontrolowana przez Rząd Federacji Rosyjskiej, który posiada 75,16% akcji, 15% akcji firmy znajduje się wolnym obrocie. Spółka posiada zasoby szacowane na 5,8 bln m³ gazu [ROSNEFT, 2015].

Zgodnie z przedstawionymi informacjami Polska posiada połączenia międzysystemowe z Wschodem. Są to między innymi Wysokoje, Drozdowicze oraz Hermanowice. Rosja jest również głównym dostawcą paliwa gazowego do Unii Europejskiej.

W 2007 roku import z Rosji wyniósł ponad 38% całkowitego zapotrzebowania [wikipedia, 2014]. Powstaje zatem uzasadnione pytanie czy jest szansa na zawarcie kontraktu z potencjalnymi dostawcami z Rosji.

Zgodnie z danymi przedstawionymi na stronie Ministerstwa Gospodarki z tego kierunku w 2011 roku Polska zaimportowała 9 mld m³ [Ministerstwo Gospodarki, 2013].

Podmiotem po stronie polskiej odpowiadającym za import gazu z Rosji jest PGNiG.

W ostatnim czasie na rosyjskim rynku gazu ziemnego zachodzi wiele pozytywnych zmian, jednak rynek ten jest daleki od transparentności i otwarcia się na proces liberalizacji. Zgodnie z prawem rosyjskim jedyną spółką uprawnioną do eksportu paliwa gazowego jest