Analiza formalna

[…] Na czym zasadza się możliwość wierności? Na tym, że dobrze chce. To jest fun­ dament – dobra wola. To tak jak ten facet, który rzucił na meczu flaszką w tłum, ale chciał dobrze, bo celował w sędziego (Karoń-Ostrowska 2003: 142).

Ostatnie zdanie nie należy do welleryzmów, ale jego budowa oddaje ogólny schemat myślowy cechujący te paremie. Pewne twierdzenie (Na czym zasadza się możliwość wierności? Na tym, że dobrze chce) jest punktem wyjścia dla opi-su analogicznej sytuacji (To tak jak ten facet…) zakończonej humorystycznym, zaskakującym twierdzeniem (…celował w sędziego). Odnajdujemy tu elementy znaczenia występujące we francuskim welleryzmie: Il croit bien faire, comme ce­ lui qui jeta son père par la fenêtre (Sądzi, że dobrze robi, jak ten, który wyrzucił własnego ojca przez okno).

Mechanizm komizmu przypomina priamele ze względu na obecność cechy wspólnej zjawisk. W priamelach analogia dotyczy zazwyczaj większej liczby przedmiotów, zjawisk, czynności, podczas gdy w welleryzmach są to zawsze tylko dwie sytuacje. Ogólnie rzecz biorąc, w welleryzmach, priamelach, a także

w pro-totypowych przysłowiach figuratywnych, mamy do czynienia z nakładaniem się, wzajemnym przenikaniem się dwóch konceptów, umotywowanym pewnym ter­ tium comparationis. Opis formalny dotyczy kolejności trzech części welleryzmu (cytat + jak mawiał (powiedział) X + komiczny kontekst) oraz natury cytatu, jego autora, rodzaju verbum dicendi i roli sytuacji.

Wśród welleryzmów anonimowych przeważają formy klasyczne, których konstrukcja oparta jest na schemacie: cytat + verbum dicendi + X + sytuacja uży-cia cytatu, np. Pourvu que ça dure, comme disait le couvreur en tombant du toit (Chwilo trwaj, jak powiedział dekarz spadając z dachu). Zdarza się, że cytat jest przerwany verbum dicendi i wskazaniem autora, którego opis jest zarazem przed-stawieniem sytuacji użycia cytatu, np. Le cheval se faitigue et pourtant il a quatre pieds – Et moi, je n’en ai que deux, disait celui qui était couché avec une femme de gros appétit, et encore je ne m’en sers guère ! (Koń męczy się, a ma przecież cztery nogi – A ja mam tylko dwie, powiadał ten, który spał z kobietą o dużym popędzie, i do tego w ogóle nie posługuję się nimi!)

Wśród welleryzmów oddalonych od prototypu odnotowujemy następujące warianty:

– pominięcie sytuacji i porządek części składowych: verbum dicendi + X + cy-tat, np. Car comme disait le duc d’Elbeuf c’est avec du vieux qu’on fait du neuf (Gdyż, jak mawiał książę d’Elbeuf, to właśnie ze starego robi się nowe); – pominięcie sytuacji i porządek: cytat + verbum dicendi + X, np. Un seul hêtre

vous manque et tout semble des peupliers, comme disait un ami garde forestier (Jednego buka wam brakuje i wszystkie drzewa wydają się topolami, jak mawiał mój przyjaciel gajowy);

– pominięcie sytuacji i porządek: X + verbum dicendi + cytat, np. L’homme savant disait : – Celui qui avale une noix de coco fait confiance à son anus (Mędrzec powiadał: ten, który połyka orzech palmy kokosowej, pokłada ufność w swoim odbycie).

Francuskie welleryzmy literackie równie często odbiegają od formy prototy-powej, zmieniając porządek części składowych i redukując je, jak ją zachowują – np. Comme disait Valentine qui n’a rien inventé A quoi sert l’aspirine quand on a la santé ? – Jak powiadała Walentyna, która nic nie zmyślała: Do czego służy aspiryna, kiedy jest się zdrowym? – verbum dicendi + X + cytat, bez sytuacji.

Cytaty mają zróżnicowany charakter. Oprócz prototypowch przysłów znajdu-jemy też zdania generyczne niebędące paremiami. Zdarza się, że to samo przysło-wie daje początek przysło-wielu wariantom welleryzmu z różnymi sytuacjami i autorami

cytatu, np. Chacun son goût (v. infra). Odnotowano również adagium łacińskie (v. infra), truizm (Tout le monde peut se tromper, comme disait le hérisson en des­ cendant d’une brosse à habits – Każdy może się pomylić, jak powiedział jeż, scho-dząc ze szczotki do ubrań3), zdania idiomatyczne (Nous verrons tout au bout ! di­ sait celui qui dégringolait l’escalier – Im dalej, tym gorzej, jak rzekła babka spadając ze schodów). W pewnych przykładach, formy paremijne lub idiomatyczne ulegają deprowerbializacji lub deleksykalizacji (Voyons voir, disait l’aveugle – Zobaczy-my, jak powiedział ślepiec; Mémé dit : chacun prend son persil où il le trouve et qui

vole un oeuf n’a vraiment pas gros appétit – Babcia mówi, że każdy bierze swoją

pietruszkę tam, gdzie ją znajdzie, a kto kradnie jajko, nie jest naprawdę bardzo głodny; fragment przysłowia francuskiego Qui vole un œuf, vole un boeuf – Kto kradnie jajko, ukradnie wołu – odpowiadającego polskiemu Od rzemyczka do

koziczka). Zdania specyficzne, nieidiomatyczne często falsyfikują rzeczywistość,

np. Evitons de léviter, comme disait le ver dans le fruit (Unikajmy lewitowania, jak mawiał robak w owocu). Welleryzmy prototypowe, z przysłowiami lub innymi zdaniami generycznymi w cytacie, łączą generyczność paremii lub cytatu z cha-rakterem specyficznym zdania wynikającym z opisu konkretnej sytuacji użycia zdania cytowanego.

Autor cytatu jest częściej osobą fikcyjną niż postacią historyczną (książę d’Elbeuf, Karol Wielki, król Dagobert, Joanna d’Arc). Wyróżniają się dwie gru-py welleryzmów odnoszące się do osób z przeszłości. W pierwszej z nich cytaty będące truizmami przypisywane są postaci historycznej, np. Monsieur de la Pa­ lice ([…] comme disait Monsieur de la Palice – van Gennep 1933: 703): La Palice (1470–1525) brał udział w wojnach włoskich za Karola VIII, Ludwika XII i Fran-ciszka I. Żołnierze, chcąc uwiecznić jego męstwo, skomponowali piosenkę zna-ną ze swej naiwności, którą to cechę później błędnie przypisywano samemu La Palice. Od jego nazwiska pochodzi nazwa figury stylistycznej – lapalissada, która polega na stwierdzeniu oczywistości w zdaniu i ma charakter komiczny (Ricalens Pourchot 1998: 57). Drugą zaś grupę stanowią zdania z « comme a dit Spinoza » (jak powiadał Spinoza) lub « Victor Hugo » albo po prostu « un grand philosop­ he de l’antiquité dont j’ai oublié le nom » (wielki filozof, którego nazwiska zapo-mniałem). Van Gennep (1933: 702) precyzuje, że używa się ich, wypowiadając jakąś myśl głębszą lub śmieszną albo też w celu zwrócenia na coś uwagi. Autorem cytatu bywają też personifikowane zwierzęta (Tu le sauras, dit le boeuf au thore

– Dowiesz się tego, powiedział wół do byka), rzeczy (La poêle dit au chaudron, retire­toi cul noir – Patelnia mówi do kotła, odsuń się czarny tyłku) lub symbole (diabeł, v. infra). W wielu zdaniach postać ta jest degradowana przez kontekst, co jest źródłem komizmu.

We francuskich welleryzmach spotykamy jeden rodzaj vebum dicendi, cza-sownik dire prototypowy dla tej kategorii. Bywa użyty w dwóch czasach: najczęś-ciej w imparfait wyrażającym opis sytuacji (Je le sens pas ce type, comme disait un SDF en parlant de Dior – Nie znoszę [czuję] tego typa, jak mawiał bezdomny o Diorze) lub w passé simple występującym w funkcji opisu przeszłej czynności punktowej (Si ce n’est pas l’un, c’est l’autre, comme dit la fille qui saignait du nez – Jak nie z jednej, to z drugiej, jak rzekła dziewczyna, której leciała krew z nosa).

W prototypowych welleryzmach opis sytuacji decyduje o ich komizmie, sta-nowiąc humorystyczną pointę. Jej cechą charakterystyczną jest nadanie cytato-wi nowego, innego znaczenia. Sytuacja użycia cytatu może być sprecyzowaniem czynności lub miejsca, lub tych dwóch informacji.