Autor, nadawca i odbiorca welleryzmu

Autor welleryzmu, którego należy odróżnić od nadawcy przekazu paremijnego, jest najczęściej anonimowy, przez co zdania te bliskie są przysłowiom nienace-chowanym formalnie. Francuskie welleryzmy znane były już w średniowieczu, np. Au diable tant de maîtres ! dit le crapaud à la herse [A diables tant de maistres, dist li crapos à la herse – Leroux de Lincy; Do diabła z tyloma panami, powiedziała ropucha do brony] lub Beaucoup de cris pour peu de laine, disait la bonne femme qui tondait le cochon (Dużo krzyku, mało wełny, mówił diabeł strzygąc świnie). Tworzono je w różnych epokach. W teatrze starofrancuskim znajdujemy np. zda-nie Finis coronat opus, comme dit le docteur, la fin couronne les taupes (N.N. 1884) – Koniec wieńczy dzieło, jak powiedział lekarz, koniec wieńczy pieprzyki). Praw-dopodobnie z lat 30. XX wieku pochodzi welleryzm: Voilà le danger des expérien­ ces, comme disait le chimiste en faisant sauter le quartier – Oto niebezpieczeństwo doświadczeń naukowych, jak powiedział chemik, wysadzając dzielnicę. Zdania te powstają też współcześnie, o czym świadczą odniesienia do konkretnych, mniej lub bardziej aktualnych wydarzeń lub postaci (np. Mettez­moi un petit glaçon dans mon long drink, comme disait le commandant un peu avant minuit le 14 avril

1912 au barman du Titanic – Proszę włożyć mi kawałek lodu do mojego długiego drinka, jak powiedział kapitan trochę przed północą 14 kwietnia 1912 roku do barmana Titanica).

Van Gennep (1934: 214) podkreśla pochodzenie regionalne, dialektalne nie-których paremii, np. z południa Francji (Chacun son goût ! comme disait le moine en pissant dans le potage – Co kto lubi, jak powiedział mnich, siusiając do zupy). Niektóre anonimowe zdania są modyfikacjami przysłów dickensowskich. Zacho-wują takie same cytaty, zmieniając jedynie kontekst ich użycia (Chacun son goût, comme disait celui qui suçait une corne (Co kto lubi, jak powiedział ten, który ssał róg) < Every one to his own taste, said the old woman as she kissed the cow, v. supra).

Francuskimi twórcami welleryzmów literackich są m.in. François Rabelais (L’appétit vient en mangeant, dit Eugest de Mans, et la soif en buvant – « Gargan­ tua » – Apetyt rośnie w miarę jedzenia, powiedział Eugest de Mans, a pragnie-nie, w miarę picia), Honoré de Balzac (Faut pas cracher sur la vendange, a dit le papa Noé – « Les Paysans » – Nie trzeba pluć na zbiory, powiedział tatuś Noe), Jules Girardin (On ne peut pas être et avoir été, comme disait mon grand père à moi – « Grand­père » – Nie można równocześnie być i być kiedyś, jak mawiał mój dziadek); Comme disait feu mon père, le monde est grand ; et quand on y cherche quelque chose qu’on ne trouve pas, on risque de faire bien du chemin – « La Toute Petite » – Jak mawiał mój śp. ojciec, świat jest duży; i kiedy się szuka czegoś, czego się nie znajduje, ryzykuje się przejściem długiej drogi) i Alphonse Allais (L’argent ne fait pas le bonheur, comme disait le pickpocket en débarrassant un jeune Brési­ lien d’un portefeuille abondamment garni – Pieniądze szczęścia nie dają, jak rzekł kieszonkowiec, pozbawiając młodego Brazylijczyka dobrze wypchanego portfela).

Ciekawostką francuską są welleryzmy pochodzące ze współczesnych piose-nek. Znajdujemy je np. w utrzymanej w żartobliwym tonie piosence Joe Das-sina Comme disait Valentine autorstwa Pierre’a Delanoë i Claude’a Lemesle’a  z 1976 roku, która zawiera kilka rozbudowanych welleryzmów:

Comme disait Valentine qui n’a rien inventé A quoi sert l’aspirine quand on a la santé ? A quoi sert d’être zouave sur le pont Mirabeau ? A quoi sert d’être brave quand on a pas de pot ? […] Comme disait Valentine qui n’a pas peur des mots A quoi sert la marine quand on fait du vélo ? A quoi sert la Guadeloupe quand on est du Soudan ?

A quoi sert d’être en groupe quand on a mal aux dents ? […] Comme disait Valentine qui n’est pas un cerveau

A quoi sert Lamartine sans son alter­Hugo ? Comme disait Charlemagne à son bon Saint­Éloi A quoi servent les dames quand on est Henri III ? […]4.

(Jak powiadała Walentyna, która nic nie zmyślała: Do czego służy aspiryna, kiedy jest się zdrowym? Po co być żuawem na moście Mirabeau? Po co być dziel-nym, gdy nie ma się szczęścia? Jak powiadała Walentyna, która nie boi się słów: Do czego służy marynarka, kiedy jeździ się na rowerze? Po co Gwadelupa, kiedy jest się z Sudanu? Po co być w towarzystwie, kiedy boli ząb? Jak powiadała Walen-tyna, która nie jest wielkim umysłem: Po co Lamartine bez swojego alter-Hugo? Jak powiadał Karol Wielki do swojego dobrego Saint­Éloi: Do czego służą damy, gdy jest się Henrykiem III?).

Innym utworem, w którym pojawiają się welleryzmy, są Les proverbes Pierre’a Perreta: Comme dit ma concierge Où y a Eugène y a pas de plaisir (Jak mówi moja dozorczyni: Tam, gdzie jest Eugenia, nie ma przyjemności); Comme dit l’autre on n’est jamais trahi que par ses seins (Jak powiadają, jest się zawsze zdradzonym jedynie przez swoje piersi). W drugim z nich zauważamy deprowe-bializację cytatu, polegającą na zastąpieniu jednego ze słów przez paronim (ses seins : les siens; swoje piersi: swoi).

Nadawca welleryzmu chce rozśmieszyć odbiorcę swoją wypowiedzią. Jest oso-bą dorosłą, posiadającą postawową wiedzę historyczną dotyczącą kultury fran-cuskiej. Zna przysłowia, idiomy, aforyzmy, umie rozpoznać i wykorzystywać do celów ludycznych zjawisko polisemii. Odbiorcę welleryzmu, dostrzegającego hu-mor zdania, można opisać podobnie, np. powinien znać łacinę (In medio [stat] virtus [= La vertu au milieu], comme disait le Diable en se mettant entre deux prostituées – Cnota pośrodku, jak mawiał diabeł, sadowiąc się między dwiema prostytutkami).

3.2. Akty mowy

Charakteryzując welleryzmy jako akty mowy, przyporządkujemy je istniejącym klasyfikacjom, a także podkreślimy specyfikę tych paremii poprzez porównanie ich z przysłowiami prototypowymi.

Konieczna obecność verbum dicendi przemawia za traktowaniem wellery-zmów, z punktu widzenia ich cech powierzchniowych, jako aktów asertywnych i informatywnych. Najbardziej typowymi przykładami byłyby tu welleryzmy, np. Jules’a Girardin i te z piosenek Dassina i Perreta, pozbawione części opisującej sytuację użycia cytatu. Przysłowia z cytatami będącymi wykrzyknieniami można zakwalifikować również jako akty mowy ekspresywne (v. infra). Ze względu na dużą rolę treści implikowanych i presuponowanych można zaliczyć welleryzmy do przemilczeń, które Pisarkowa umieszcza wśród aktów egzercytywnych (exer­ citive speech act według klasyfikacji Austina), ponieważ są one „[…] żądaniem, aby zwiększyć wysiłek interpretacyjny i starać się lepiej zrozumieć” (Pisarkowa 1994: 31). Przemilczanie wiadomego daje efekt bliskości nadawcy i odbiorcy (Pisarkowa 1994: 43), a ta z kolei wzmacnia efekt komiczny. Cechą definicyjną welleryzmów jest ich komizm. Rozśmieszanie i często zaskakiwanie, np. para-doksalnym stwierdzeniem, stanowi ich wspólny efekt illokucyjny. Na obrzeżach kategorii należałoby umieścić zdania, które można zaliczyć do aktów deklaratyw-nych, konstatujących prawdę oryginalną, zaskakującą, ale nie silnie komiczną, np. welleryzmy literackie Girardina (v. supra).