Analiza kanoniczna

Analiza kanoniczna jest metodą służącą badaniu związków zachodzących pomiędzy dwoma zbiorami zmiennych (OECD, 2008, s. 80). Celem analizy kanonicznej jest odnalezienie takich kombinacji liniowych zmiennych z pierwszego i drugiego zbioru, aby jak najsilniej były ze sobą skorelowane. Kolejno tworzone kombinacje charakteryzują się coraz słabszymi korelacjami. Co ważne, kryterium maksymalizacji korelacji ma znaczenie w zastosowaniu analizy kanonicznej jako podstawy selekcji zmiennych do dalszych analiz (Hardoon, Szedmak i Shawe-Taylor, 2004, s. 2641). Omawiane kombinacje określa się jako pary zmiennych kanonicznych. Co istotne, kolejne pary zmiennych kanonicznych nie są ze sobą wzajemnie skorelowane, gdyż wyjaśniają zależności pomiędzy oryginalnymi zbiorami w innych wymiarach (Panek i Zwierzchowski, 2013, s. 255-256, za: Hotelling, 1936).

W kontekście omawianej problematyki nierówności płci, analiza kanoniczna została wykorzystana w badaniach dotyczących zjawiska szklanego sufitu (Baron i Bielby, 1984, s. 34-40), gdzie zweryfikowano związek pomiędzy zbiorem zmiennych opisujących typ organizacji a miarami segregacji stanowiskowej według płci. Wyniki zwracają uwagę na silną korelację pomiędzy organizacjami działającymi w branżach usługowych, a wskaźnikiem zatrudnienia kobiet, również na stanowiskach kierowniczych. Za pomocą analizy kanonicznej została również zbadana zależność pomiędzy zawodami sfeminizowanymi oraz zmaskulinizowanymi a zbiorem charakteryzującym wynagrodzenia i świadczenia pozapłacowe (Solberg i Laughlin, 1995, s. 697-701). Wyniki badania wskazały na silną korelację zawodów sfeminizowanych i elastycznego czasu pracy jako udogodnień pozapłacowych, a także branż zmaskulinizowanych i świadczeń pieniężnych.

W rozprawie analiza kanoniczna pozwoli na zbadanie związku między grupami czynników wpływających na segregację zawodową według płci a jej różnymi miarami. Główną zaletą procedury jest możliwość identyfikacji silnie skorelowanych zmiennych wśród szerokiego zestawu badanych wskaźników. Ograniczone zostanie w ten sposób ryzyko arbitralnego doboru zmiennych do sformułowania końcowych wniosków z rozprawy.

Omówienie wyników przeprowadzonej analizy kanonicznej zostanie poprzedzone charakterystyką przebiegu jej poszczególnych etapów. Pierwszym krokiem był dobór zmiennych i obserwacji do analizy. Na podstawie rezultatów przeprowadzonej analizy czynnikowej dokonano selekcji danych dotyczących uwarunkowań i zakresu występowania segregacji zawodowej według płci. W pierwszym zestawie znalazły się 43 zmienne⁸⁶ mogące oddziaływać na omawiane zjawisko. W kontekście miar segregacji zawodowej przyjęto 20 zmiennych, wybranych na podstawie przeglądu literatury i baz danych organizacji międzynarodowych87. Ze względu na niedostatek danych statystycznych zakres przestrzenny został ograniczony do 30 państw OECD (z wyłączeniem: Islandii, Irlandii, Izreala i Turcji), natomiast zakres czasowy obejmował lata 1990-2016. Pojedyncze braki danych zastąpiono 5-letnimi średnimi krajowymi, czego efektem było uzyskanie 810 obserwacji każdej z analizowanych zmiennych. Dane przyjęte do analizy kanonicznej zostały poddane procedurze standaryzacji.

Początkowo analizę kanoniczną przeprowadzono dla wszystkich wymienionych zmiennych, jednak uzyskane wyniki okazały się być trudne do jednoznacznej interpretacji. Dlatego też, w celu zwiększenia przejrzystości przedstawianych wyników, w rozprawie zdecydowano o podzieleniu zebranych zmiennych na trzy grupy czynników (społeczno-kulturowe, ekonomiczne oraz związane z polityką państwa) zgodne z przyjętym modelem teoretycznym i przeprowadzeniu trzech odrębnych analiz kanonicznych⁸⁸.

Ostatnim etapem analizy jest określenie statystycznie istotnej liczby par zmiennych kanonicznych. Służy temu test lambda Wilksa, który umożliwia weryfikację hipotezy zerowej o braku istotnej zależności pomiędzy zmiennymi kanonicznymi. Warunkiem wykorzystania testu lambda Wilksa jest normalność rozkładu analizowanych zmiennych. W przedstawionych w dalszej części wynikach uwzględniono jedynie te zmienne kanoniczne, dla których nie było podstaw do odrzucenia hipotezy zerowej, co oznacza, iż ich współczynniki korelacji kanonicznej są istotne (Panek i Zwierzchowski, 2013, s. 259).

86 Zmienne te zostały scharakteryzowane w tabeli B1 w załączniku B. 87

Szczegółowa charakterystyka i źródła danych mierników segregacji zawodowej zostały opisane w w tabeli A1 w załączniku A.

88 Dodatkowo przeprowadzono analizę kanoniczną dla sześciu komponentów otrzymanych w toku analizy czynnikowej. Jej wyniki potwierdziły wnioski płynące z analizy kanonicznej przeprowadzonej na podstawie modelu teoretycznego.

Interpretacja wyników analizy kanonicznej jest zbliżona do wyjaśniania rezultatów analizy czynnikowej (Panek i Zwierzchowski, 2013, s. 262-272). Analizując pary istotnych zmiennych kanonicznych, należy wziąć pod uwagę te mierniki, których wartości współczynników korelacji są odpowiednio wysokie (przyjęto próg na poziomie |0,6|). Obowiązuje tu zasada: im wyższa wartość kanonicznego ładunku czynnikowego zmiennej, tym jest ona ważniejsza w danej parze zmiennych kanonicznych. Stanowi to główne kryterium interpretacji otrzymanych rezultatów.

5.2.2. Uzyskane wyniki

Pierwsza z trzech analiz kanonicznych miała na celu zbadanie zależności pomiędzy zbiorem czynników społeczno-kulturowych a miarami segregacji zawodowej według płci. W efekcie przeprowadzonej analizy otrzymano trzy pary zmiennych kanonicznych, które zwracają uwagę na różne wymiary omawianych zależności (zob. tabela 5.4). Pierwsza para zmiennych kanonicznych [ZK I] wskazuje na silną dodatnią korelację z poczuciem zadowolenia z życia, jego długością oraz decyzją o posiadaniu potomstwa w coraz późniejszym wieku, co jest charakterystyczne w krajach, których gospodarki oparte są przede wszystkim na działalności usługowej. Jednocześnie w państwach tych obserwuje się wysoki odsetek pracujących kobiet i mężczyzn w sektorze usług i stosunkowo niski w przemyśle, co jest wyrazem poziomej segregacji zawodowej.

Druga para zmiennych kanonicznych [ZK II] wykazała powiązania między strukturą demograficzną ludności a typem gospodarki. W krajach z rozwiniętą produkcją rolną obserwuje się wyższe współczynniki dzietności i zastępowalności pokoleń, co może prowadzić do niższego poziomu aktywności ekonomicznej kobiet. Wynika to ze specyfiki pracy kobiet w ramach rodzinnych gospodarstw rolnych jako pomagający członkowie rodzin.

W ramach trzeciej pary zmiennych kanonicznych [ZK III] podkreślić należy, iż w krajach opartych na systemie prawa precedensowego (kraje anglosaskie) obserwuje się zwiększony udział kobiet w sektorze pozarolniczym i na stanowiskach kierowniczych. W krajach tych można również zaobserwować mniejszy odsetek kobiet pracujących jako pomagający członkowie rodzin oraz w kategorii niepewnego zatrudnienia (np. w oparciu o umowę cywilno-prawną czy samozatrudnionych).

Tabela 5.4. Wyniki analizy kanonicznej – czynniki społeczno-kulturowe

Pary zmiennych kanonicznych: ZK I ZK II ZK III

Czy nn iki s po łecz no -ku lt uro we ^{Szczescie 0,816} Wiek_K_dz 0,803 Dlug_zyc_K 0,756 Populacja_K -0,612 Potomstwo_K -0,641 Dzietnosc 0,777 Zast_pok 0,685 Syst_prec 0,605 M ierni ki s eg re g a cj i z a wo do wej Uslugi_M 0,835 Uslugi_K 0,801 Parlament_K 0,637 Przemysl_M -0,630 Przemysl_RATIO -0,785 Przemysl_K -0,877 Rolnictwo_M 0,611 Kierownicze_K 0,746 Pozarolniczy_K 0,660 Niepewne_zatrudnienie_K -0,683 Pomagajacy_K -0,742

Współczynnik korelacji pomiędzy ZK: 0,936 0,871 0,838

Objaśnienia: zaprezentowano pary zmiennych kanonicznych [ZK], pomiędzy którymi wartości współczynników korelacji były większe niż 0,75. Istotność wybranych zmiennych kanonicznych potwierdzono testem lambda Wilksa. Jednak ze względu na brak normalności rozkładu zmiennych, jego wyniki należy traktować wyłącznie pomocniczo. Przyjęto również kryterium wartości korelacji na poziomie |0,6| co do istotności ładunków czynnikowych poszczególnych wskaźników (z obu zbiorów danych).

Źródło: opracowanie własne.

Celem kolejnej przeprowadzonej analizy kanonicznej (zob. tabela 5.5) było zbadanie związku między zbiorem zmiennych charakteryzujących ekonomiczne uwarunkowania segregacji zawodowej według płci a jej miarami. Pierwsza para zmiennych kanonicznych [ZK I] wskazuje na silną korelację aktywności ekonomicznej kobiet oraz ich zatrudnienia w sektorze pozarolniczym. Zależności tej towarzyszy krótszy wymiar czasu pracy oraz stosunkowo niski poziom bierności zawodowej osób młodych na rynku pracy (NEET). Jest to charakterystyczne dla krajów eliminujących niepewne formy zatrudnienia oraz z wysokim udziałem kobiet w sferze politycznej.

Druga para zmiennych kanonicznych [ZK II] jest dodatnio skorelowana z wydajnością pracy i jednocześnie negatywnie z udziałem kobiet zatrudnionych w sektorze pozarolniczym i na stanowiskach kierowniczych. Zależności tej sprzyja pozioma segregacja zawodowa, szczególnie w krajach, których gospodarki oparte są na produkcji rolnej. Trzecia zmienna kanoniczna [ZK III] jest negatywnie skorelowana z wydajnością pracy i dodatnio z zatrudnieniem kobiet i mężczyzn w sektorze przemysłowym, co może być związane ze specyfiką organizacji jego pracy.

Tabela 5.5. Wyniki analizy kanonicznej – czynniki ekonomiczne

Pary zmiennych kanonicznych: ZK I ZK II ZK III

Czy nn iki eko no mi cz ne Aktywnosc_K 0,729 Zatrudnienie_K 0,692 NEET -0,720 Czas_pracy -0,905 Wydajnosc 0,600 -0,612 M ierni ki s eg re g a cj i z a wo do wej Pozarolniczy_K 0,746 -0,599 Parlament_K 0,609 Przemysl_RATIO -0,611 Rolnictwo_M -0,775 Niepewne_zatrudnienie_K -0,834 Niepewne_zatrudnienie _M -0,852 Kierownicze_K -0,597 Przemysl_M 0,598 Przemysl_K 0,596

Współczynnik korelacji pomiędzy ZK: 0,952 0,843 0,759

Objaśnienia: patrz tabela 5.4. Źródło: opracowanie własne.

W ramach trzeciej przeprowadzonej analizy kanonicznej (por. tabela 5.6) zbadano zależności między czynnikami związanymi z polityką państwa a głównymi miarami segregacji zawodowej według płci. Pierwsza para zmiennych kanonicznych [ZK I] wskazuje na silną dodatnią korelację wskaźnika rozwoju społecznego, praworządności i efektywności państwa, przeciwdziałania korupcji oraz wydatków publicznych na opiekę zdrowotną i pomoc społeczną. Można wnioskować, iż są to tzw. państwa opiekuńcze, które w grupie OECD można utożsamiać przede wszystkim z krajami skandynawskimi. Cechują się one wysokim stopniem rozwoju, ale i przeciętnie niskim poziomej segregacji zawodowej – co może potwierdzać silna korelacja z zatrudnieniem zarówno

kobiet, jak i mężczyzn w sektorze usługowym, a także negatywna korelacja z wymiarami pionowej segregacji zawodowej. Druga para zmiennych kanonicznych [ZK II] zwraca uwagę na zależność zjawiska segregacji edukacyjnej z zatrudnieniem kobiet i mężczyzn na stanowiskach kierowniczych. Wynika z niej, iż segregacja edukacyjna ma zasadniczy wpływ na wielkość pionowej segregacji zawodowej według płci. Ostatnia z istotnych par zmiennych kanoniczych [ZK III] wskazuje na politykę rodzinną i jej oddziaływanie na poziomą segregację zawodową.

Tabela 5.6. Wyniki analizy kanonicznej – czynniki związane z polityką państwa

Pary zmiennych kanonicznych: ZK I ZK II ZK III

Czy nn iki zwią za ne z po lity k ą pa ńs twa HDI 0,861 Wladza_prawo 0,817 Wladza_efekt 0,785 Wyd_pub_zdr 0,773 Wladza_kor 0,742 Wyd_pub_socj 0,661 Segr_spol -0,759 Segr_med -0,596 Urlop 0,767 M ia ry s eg re g a cj i z a wo do wej Uslugi_M 0,725 Uslugi_K 0,716 Pozarolniczy_K 0,593 Pomagajacy_M -0,668 Niepewne_zatrudnienie_M -0,679 Przemysl_K -0,683 Niepewne_zatrudnienie_K -0,713 Rolnictwo_M -0,791 Przemysl_Ratio -0,819 Kierownicze_K 0,874 Kierownicze_Ratio 0,605 Przemysl_M 0,653

Współczynnik korelacji pomiędzy ZK: 0,946 0,892 0,872

Objaśnienia: patrz tabela 5.4. Źródło: opracowanie własne.

W analizie kanonicznej zdecydowano się na wykorzystanie modelu teoretycznego do podziału uwarunkowań segregacji zawodowej według płci. Co ciekawe, zmienne, które okazały się być silnie skorelowane z poszczególnymi parami zmiennych

kanonicznych grupowały się w podobny sposób, jak i komponenty uzyskane w toku analizy czynnikowej (por. tabela 5.3). Wśród czynników społeczno-kulturowych wyróżnić należy zmienne demograficzne. Aktywność ekonomiczna kobiet została potwierdzona jako istotny czynnik ekonomiczny wpływający na segregację zawodową według płci. Wśród czynników związanych z polityką państwa silna zależność została zaobserwowana dla zmiennych związanych z praworządnością, efektywnością państwa oraz poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego. Zapewniona przez model teoretyczny przejrzystość prezentowanych wyników oraz istotność interpretacji potwierdzona analizą kanoniczną skłaniają do jego przyjęcia w toku dalszych badań empirycznych.

Wyniki przeprowadzonej analizy kanonicznej dla trzech grup czynników podkreślają, iż jedynie wybrane czynniki społeczno-kulturowe, ekonomiczne oraz te związane z polityką państwa są istotnie statystycznie skorelowane z różnorodnymi wymiarami segregacji zawodowej według płci. Z pierwotnego zbioru 43 zmiennych charakteryzujących uwarunkowania segregacji zawodowej według płci oraz 20 jej mierników, istotność została empirycznie potwierdzona w przypadku 22 czynników oraz 14 miar. Tym samym został zrealizowany główny cel analizy kanonicznej, który zakładał selekcję zmiennych do dalszych badań ekonometrycznych.

5.3. Estymacja ekonometrycznych modeli danych panelowych