Zróżnicowanie norm kulturowych

Normy społeczno-kulturowe i nastawienie społeczeństw do pełnienia określonych ról przez kobiety i mężczyzn przyczyniają się do nierówności płci, w tym segregacji zawodowej. Pomimo dążeń do osiągania równości formalnej kobiet i mężczyzn, zakorzenione w kulturze zwyczaje oraz tradycje utrudniają zmianę podejścia do wyboru ścieżki edukacyjnej44

czy zawodowej. Według B. Kalantari (2012, s. 245) wybór, który nie jest zgodny ze stereotypami dotyczącymi płci, niesie ze sobą ryzyko wykluczenia. Jak wskazują R. Inglehart i P. Norris (2009, s. 17-18) kultura równości płci sprzyja wdrażaniu formalnych praw antydyskryminacyjnych, są one akceptowane i implementowane przez społeczeństwo. Podobne wnioski wysuwa N. M. Fortin (2005, s. 433-434) na podstawie analizy 25 krajów OECD w latach 1990-1999. Podkreśla, iż społeczeństwa o wartościach mniej egalitarnych cechują się niższym poziomem aktywności zawodowej kobiet oraz większymi nierównościami wynagrodzeń według płci. Jako główną przyczynę identyfikuje tradycyjny podział ról według płci, w którym kobieta występuje jako opiekunka ogniska domowego, natomiast mężczyzna – jako główny żywiciel rodziny. Podział ten jest kreowany i utrwalany przez wierzenia oraz religię45

.

Socjalizacja, jako proces adaptacji i uczenia się, a także czynnik wpływający na segregację zawodową to obszar badań M. Corcoran i P. Courant (1987, s. 332). Autorzy wskazują na różne traktowanie chłopców i dziewczynek, dające lepsze możliwości chłopcom i powodujące ich przewagę na rynku pracy w przyszłości. Kolejno analizują naśladowanie zachowań rodziców co do ich wyborów zawodowych oraz podziału

44 Badania P. Bordalo, K. Coffman, N. Gennaioli i A. Shleifer (2016, s. 2-6) wskazują na niedoreprezentowanie kobiet w naukach matematycznych, w efekcie ich braku pewności siebie (ang. self-confidence gender gap), wynikającej z funkcjonujących stereotypów płci.

45 Literatura przedmiotu określa to zjawisko mianem polaryzacji płci w tradycyjnym modelu kobiecości i męskości. Jest to sposób postrzegania kobiet i mężczyzn oraz ról uznawanych za kobiece i męskie w schemacie wspólnym dla wielu społeczeństw, tj. sfera prywatna/publiczna, natura/kultura, sfera reprodukcji/produkcji (Dzwonkowska-Godula, 2015, s. 50).

obowiązków domowych i rodzinnych. Wskazują również na niemierzalne elementy kapitału ludzkiego wywodzące się z socjalizacji, które przyczyniają się do utrwalania feminizacji oraz maskulinizacji określonych grup zawodów.

Według G. Hofstede i G. J. Hofstede (2000, s. 53-55) płeć to czynnik kształtujący wymiary kultury. Rozróżniają męskie (np. wysokie zarobki, uznanie za wykonywaną pracę, awans zawodowy, satysfakcja z pracy) oraz żeńskie (m.in.: dobre relacje z przełożonym, współpraca z ludźmi, gwarancja zatrudnienia) atrybuty sfery zawodowej, które implikują podział zawodów według płci. Te cechujące się konkurencją i współzawodnictwem stereotypowo są przypisywane mężczyznom, natomiast kobietom – te związane z nastawieniem na współpracę. Mechanizmy przyczyniające się do utrzymywania tych stereotypów mają kilka źródeł (Hofstede i Hofstede, 2000, s. 167-171). Autorzy wskazują na historię i tradycję jako najważniejsze uwarunkowania zróżnicowanych ról kobiet i mężczyzn, modyfikowane przez relacje na poziomie mikroekonomicznym (gospodarstwa domowe) i makroekonomicznym (polityka państwa). Zauważają koncentrację kultur kobiecych w północno-zachodniej Europie, cechujących się rozbudowaną polityką społeczną, obecnością kobiet w gremiach decyzyjnych oraz dobrobytem. Wśród męskich kultur⁴⁶ wyróżniają m.in.: Austrię, Japonię, Meksyk, Szwajcarię, Wielką Brytanię, Włochy oraz USA, charakteryzujące się polityką prowzrostową oraz dominacją mężczyzn w sferze politycznej, a w konsekwencji wyższym poziomem segregacji edukacyjnej i zawodowej według płci.

Badania Z. Kinias i H. Kim (2002, s. 89-91) wskazują, iż społeczeństwa zachodnie (Europa Kontynentalna i kraje anglosaskie) uznają nierówności płci za niesprawiedliwe oraz obniżające jakość życia. W krajach Azji Wschodniej bardziej ceniona jest hierarchia społeczna niż równość. W kulturach tych w męskość wpisane jest poczucie władzy i kontroli, natomiast w kobiecość poczucie zależności i podporządkowania się, co wpływa na system norm dotyczących małżeństwa oraz funkcjonowania rodzin.

Równość płci jest dodatnio skorelowana z poczuciem szczęścia w społeczeństwie, na co wskazuje w swoich badaniach R. Veenhoven (2012). W grupie 143 analizowanych państw w 2010 roku zaobserwował zależność, iż wraz ze wzrostem równości płci w danym kraju rośnie poziom satysfakcji z życia (współczynnik korelacji Pearsona: 0,51, p < 0,05). Natomiast V. Gash, A. Mertens i L. Romeu Gordo (2010, s.

46 Jak dodaje W. Rydzak (2011, s. 154-156), męskie kultury cechują się bardziej kategorycznym podziałem ról społecznych oraz zawodowych pełnionych przez kobiety i mężczyzn.

23-25), na przykładzie niemieckiego i brytyjskiego rynku pracy (w oparciu o modele danych panelowych z efektami stałymi) wskazują, iż przejście z pełnego na niepełny wymiar czasu pracy wywołało zwiększenie satysfakcji z życia w grupie kobiet. Praca w niepełnym wymiarze czasu pracy przyczynia się do zachowania równowagi pomiędzy życiem rodzinnym a pracą zawodową, co wynika z wartości i norm kulturowych.

Stereotypy dotyczące płci, utrwalające segregację zawodową, są również powiązane ze zróżnicowaniem etnicznym47

i religijnym. Jak twierdzi E. McWhirter (1997, s. 134-139), przynależność do określonej grupy etnicznej (bądź rasy) ma wpływ na postrzeganie możliwości kształcenia się do wykonywania określonych zawodów. Kobiety z mniejszości etnicznych są przeświadczone o występowaniu dyskryminacji ze względu na płeć i rasę, w kontekście pracy zawodowej, bardziej niż kobiety i mężczyźni z większości etnicznej. W. Xu i A. Leffler (1992) wskazują na następującą zależność: im większe zróżnicowanie etniczne zatrudnionych w danej grupie zawodowej, tym jej postrzegany prestiż jest niższy, a co za tym idzie, występuje większa koncentracja osób z grup defaworyzowanych na rynku pracy, w tym kobiet. W swoim studium przypadku Izraela S. Neuman (1998, s. 587) wskazuje na problem etniczności towarzyszący segregacji zawodowej według płci. Zauważa, iż w ramach segregacji zawodowej efekt etniczności jest silniejszy dla kobiet niż mężczyzn, co pogłębia ich mniej korzystną pozycję społeczno-zawodową. Autor postuluje łączenie polityki edukacyjnej i tej wobec rynku pracy w celu eliminowania podwójnego schematu segmentacji kobiet: ze względu na płeć i etniczność.

Odmienne wnioski proponuje L. Blackwell (2003, s. 725-727) wskazując, iż zróżnicowanie etniczne społeczeństwa nie powiela segregacji zawodowej według płci. Podkreśla, iż segregacja etniczna charakteryzuje się niższym poziomem niż zawodowa. Badając brytyjski rynek pracy, zauważa, iż dyskryminacja rasowa nie wpływa na

47 W literaturze można znaleźć wiele wyników badań nad wpływem zróżnicowania etnicznego na dysproporcje w rezultatach gospodarczych między krajami (Alesina, Devleeschauwer, Easterly, Kurlat i Wacziarg, 2003; Alesina i La Ferrara, 2005; Easterly i Levine, 1997). Wskazuje się na kilka zależności. W przypadku większego zróżnicowania etnicznego oraz językowego jakość instytucji i polityki państwa jest niższa, a co za tym idzie, istnieje mniejsze prawdopodobieństwo demokratycznych rządów. Jest to sytuacja charakterystyczna dla krajów rozwijających się. Im niższy poziom PKB w danym kraju, tym zróżnicowanie etniczne ma bardziej negatywny wpływ na dochody, co z kolei wpływa na niedorozwinięte szkolnictwo i system finansowy, utrudnioną wymianę handlową, a w konsekwencji jeszcze większe zadłużenie państwa.

wyższy poziom segregacji zawodowej wśród pracowników pochodzenia afroamerykańskiego niż rdzennych Brytyjczyków.

W analizie i ocenie wpływu religii oraz religijności na równość płci S. Seguino (2011, s. 1308-1309) stosuje metodę regresji wielorakiej z wykorzystaniem danych pochodzących z World Values Survey. Wskazuje, iż religie opierające się na silnie zorganizowanych instytucjach cechują się hierarchicznością, sztywnością norm i zasad, które są przypominane wierzącym podczas obrzędów. Podkreśla negatywny wpływ religijności, bez względu na obrządek, na równość szans oraz sytuacji kobiet i mężczyzn. Zauważa również istnienie transmisji pomiędzy wpływem religii na podział pracy w rodzinie, a w konsekwencji – na udział kobiet w edukacji, ich aktywność ekonomiczną czy stopień bierności zawodowej. Szczególnie w hinduizmie, islamie oraz katolicyzmie obserwowane są niższe współczynniki aktywności ekonomicznej kobiet niż w innych religiach oraz krajach ateistycznych.

Według analiz S. Norton i A. Tomal (2009 s. 967, 979-981) w krajach katolickich obserwuje się niższy poziom współczynnika aktywności ekonomicznej kobiet średnio o 15 p.p. niż w krajach protestanckich. Autorzy stawiają również hipotezę, iż mniejsze nierówności płci w sferze edukacji są obserwowane w krajach protestanckich niż w katolickich czy islamskich. Zgodnie z wynikami badań G. Racko i B. Burchell (2013, s. 594-596) religia chrześcijańska (katolicka i protestancka) tłumaczy 25% wariancji zjawiska segregacji zawodowej w 33 badanych krajach. Zróżnicowanie ról płci w sferze biologicznej jest powiązane z tradycjami i normami opartymi na religii, co przekłada się na sferę publiczną: prawo świeckie, rynek pracy oraz politykę społeczno-gospodarczą państwa.

Rozważania R. Barro i R. McCleary (2003, s. 35-38) dotyczące religijności prowadzą do konkluzji, iż wiara w określone wartości, np. sprawiedliwość czy egalitaryzm, ma pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy. Wskazują również, iż kraje o małym zróżnicowaniu religijnym (np. katolickie: Hiszpania, Włochy, Portugalia, Belgia, Irlandia oraz kraje Ameryki Łacińskiej – Meksyk i Chile; protestancka Skandynawia; prawosławna Grecja; islam w Turcji) mają silniejszy wpływ na sytuację kobiet na rynku pracy w porównaniu do państw pluralistycznych ze względu na wyznania (m.in. USA, Australii, Holandii, Niemiec, Szwajcarii). Studium przypadku dotyczące Irlandii Północnej, przeprowadzone przez N. Heaton, G. Robinson, C. Davies i M. McWilliams (1997, s. 253-256), dowodzi, iż grupa kobiet wyznania katolickiego cechuje się niższym poziomem aktywności ekonomicznej niż protestantki. Co więcej,

częściej zajmują one stanowiska niskopłatne, niskiego szczebla w sektorze usług, doświadczają przerw w pracy zawodowej oraz problemu bezrobocia długookresowego. Z drugiej strony, więcej katoliczek niż protestantek zajmuje stanowiska kierownicze w branżach związanych z edukacją oraz opieką przedszkolną. Przykład USA (Lehrer, 2004, s. 721-722) wskazuje, iż pluralizm religijny powoduje zarówno nierówności ze względu na płeć, jak i na wyznanie. Prowadzi to do pogłębiania niekorzystnej sytuacji określonych grup kobiet, np. zakładanie rodzin w bardzo młodym wieku wśród mormonów czy ludności z korzeniami arabskimi uniemożliwia kobietom pracę zawodową, powodując ich bierność zawodową.

W swoich pracach R. Inglehart i P. Norris (2009, s. 80-85) wskazują, iż rodzaj religii dominującej w danym społeczeństwie ma większy wpływ na równouprawnienie płci niż stopień religijności. Najbardziej egalitarne poglądy na podział ról płciowych zaobserwowano w krajach chrześcijańskich, w państwach postindustrialnych oraz społeczeństwach ateistycznych, a największą przeszkodą w kulturze równości płci okazał się islam. Przyznanie praw wyborczych kobietom nastąpiło w większości krajów protestanckich po zakończeniu I wojny światowej, natomiast w większości państw katolickich po zakończeniu II wojny światowej. Analiza wydarzeń historycznych powinna być zatem kolejnym etapem mającym na celu identyfikację uwarunkowań nierówności płci, w tym segregacji zawodowej.