Procesy demograficzne

Modele przejść demograficznych, czyli spadku współczynników śmiertelności i urodzeń, oraz ich konsekwencje dla sytuacji kobiet na rynku pracy opisuje w swoich badaniach D. Coleman (2006, s. 402-404). Autor wskazuje na trzy zasadnicze etapy. Pierwszy, który jest uniwersalny dla społeczeństw przemysłowych, cechuje się obniżeniem przyrostu naturalnego. Drugi etap jest związany z rewolucją w warunkach

55 Omówienie procesu wymiany międzynarodowej i jej wpływu na zjawisko segregacji zawodowej według płci przedstawiono w części niniejszego rozdziału dotyczącego czynników ekonomicznych.

życia społeczeństw (świadome planowanie potomstwa) w rozwiniętych krajach zachodnich. Trzeci etap został utożsamiony z problemem zastępowalności pokoleń i migracji, w większości krajów wysoko rozwiniętych. W swoich analizach M. Okólski (2014, s. 60-69) wskazuje na problem starzenia się społeczeństw, który objawia się m.in.: zapaścią rozrodczości oraz wydłużającą się przeciętną długością życia, szczególnie kobiet. Zjawisku towarzyszą również spadek przedwczesnej umieralności niemowląt i osób starszych. Znaczenie dla kobiet w kontekście ich aktywności ekonomicznej mają opóźniający się moment zawierania związków formalnych, a co się z tym częściowo wiąże, rodzicielstwa. Z jednej strony, wydłuża się okres dynamicznego rozwoju karier kobiet na jej początku, a z drugiej, wpływa to na mniejszą liczbę potomstwa w ciągu całego życia. W rezultacie, im niższy poziom dzietności, tym mniej przerw w karierze zawodowej kobiet, ale i większy problem społeczeństw z zastępowalnością pokoleń. Autor wskazuje również, iż starzenie się społeczeństw wpływa na wzrost znaczenia sektora usług medycznych oraz opieki długoterminowej. Podkreśla, że w tradycji społeczeństw patriarchalnych zawody medyczne i związane z opieką są przypisane kobietom. Tym samym starzenie się społeczeństw może wpływać na wzrost poziomu segregacji zawodowej według płci.

Wpływ dzietności56

na segregację zawodową według płci stanowi przedmiot rozważań m.in.: R. Holzmanna (2005), J. P. Vere (2011) oraz S. Kanji i S. Hupka-Brunner (2015). W swoich badaniach autorzy podkreślają znaczenie kosztu macierzyństwa przy podejmowanych wyborach edukacyjnych57

i zawodowych. R. Holzmann (2005, s. 17-18) jest zdania, iż wzrost liczby kobiet decydujących się na późne macierzyństwo, tj. powyżej 40 roku życia, sprzyja eliminowaniu pionowej segregacji zawodowej. Efekt ten obserwuje się w krajach o lepszej dostępności opieki instytucjonalnej, zarówno finansowanej przez wydatki rządowe (np. Szwecja), jak i w

56 W krajach wysoko rozwiniętych wraz z czasem, poprzez transmisję międzypokoleniową, upowszechnił się nowy wzorzec dzietności, a mianowicie preferencja co do jakości potomstwa (lepiej wykształcone, więcej zarabiające), a nie jego ilości. Może się to przyczyniać do eliminowania segregacji zawodowej według płci (Galor i Moav, 2002, s. 1180-1181).

57

W. Jarecki (2008, s. 152-153) wskazuje, iż wybory edukacyjne są podyktowane przede wszystkim chęcią rozwoju zainteresowań oraz zdobyciem dobrej pracy. Jednocześnie zaznacza, iż zwrot z inwestycji w wykształcenie wyższe jest zróżnicowany ze względu na kierunek studiów (Jarecki, 2006, s. 31-32). Najdłuższy jest obserwowany w zawodach związanych z administracją oraz edukacją, które to są silnie sfeminizowane i cechują się niskim poziomem wynagrodzeń.

formie usług rynkowych (np. USA). Jak zauważa J. P. Vere (2011, s. 211), pojawienie się kolejnego dziecka w rodzinie przyczynia się do dłuższych okresów bierności zawodowej kobiet i spadku poziomu ich kapitału ludzkiego58. Mężczyźni są skłonni przeznaczać więcej czasu na pracę zawodową w celu zwiększania poziomu swoich wynagrodzeń, traktując je jako rekompensatę utraconych zarobków kobiet w budżetach gospodarstw domowych. Według S. Kanji i S. Hupka-Brunner (2015, s. 136-137), im wcześniejszy wiek kobiety przy urodzeniu pierwszego dziecka, tym silniejszy wpływ na jej wybory edukacyjne oraz zawodowe. Za pomocą badań kohortowych zbadali grupę kobiet w wieku 16-17 lat, którą zróżnicowano ze względu na chęć szybkiego założenia rodziny i posiadania potomstwa. Następnie sondowano ich wybory edukacyjne, a w konsekwencji – zawodowe w wieku 23 lat. Za pomocą regresji liniowej dowiedziono, iż silna chęć posiadania potomstwa ma istotny wpływ na wybór zawodów sfeminizowanych, stereotypowo uważanych za bardziej przyjazne do łączenia obowiązków rodzinnych z zawodowymi.

Wpływ małżeństwa na segregację zawodową według płci określa G. S. Becker (1985, s. S33-S37), ustalając, iż czas poświęcany przez zamężną kobietę na obowiązki domowe i opiekę nad potomstwem jest dłuższy niż w przypadku mężczyzn59

. Skutkuje to mniejszym zasobem kapitału ludzkiego kobiet oraz jego deprecjacją, w konsekwencji ma wpływ na wybory edukacyjne i preferencje zawodowe. Jak postuluje w swoich rozważaniach P. N. Cohen (2004, s. 250-251), włączenie do grupy zawodów – pracowników domowych – mogłoby ograniczyć ten problem. Na przykładzie amerykańskiego rynku pracy ukazuje potencjalne zmniejszenie bierności zawodowej w grupie kobiet, przy jednoczesnym wzroście zakresu segregacji zawodowej w ujęciu makroekonomicznym – ze względu na silną feminizację grupy pracowników domowych.

58 Wyjątek stanowią kraje nordyckie, gdzie ilość potomstwa nie ma negatywnego wpływu na prawdopodobieństwo wykonywania pracy zawodowej (Baranowska-Rataj i Matysiak, 2016, s. 361).

59 Ciekawe podejście prezentuje w swoich badaniach C. Yodanis (2005, s. 651-655). Na podstawie analizy 22 krajów zwraca uwagę na to, że te państwa, w których rozwody są akceptowane i praktykowane, są bardziej równościowo nastawione do podziału obowiązków domowych, m.in.: USA, Kanada, Szwecja i Norwegia. Jednocześnie, w krajach tych obserwuje się późniejszy wiek zawierania małżeństw, mniej aktów przemocy domowej oraz kobiety są mniej zależne finansowo od mężczyzn ze względu na mniejsze nierówności wynagrodzeń.

Migracje jako proces demograficzny mają również istotny wpływ na sytuację na rynku pracy (Keely, 2009, s. 396). W krajach OECD większość migrantów stanowią kobiety, które są lepiej wykształcone niż mężczyźni, a także charakteryzują się wyższymi wskaźnikami zatrudnienia niż kobiety kraju przyjmującego. Ich obecność na rynku pracy zwiększa ogólny zasób siły roboczej, ale ma również negatywny wpływ na poziom segregacji zawodowej według płci. Ze względu na wspomniane starzenie się społeczeństw oraz rolę opieki instytucjonalnej w krajach wysoko rozwiniętych migrantki najczęściej znajdują zatrudnienie w branżach związanych z pomocą domową oraz opieką. Odmienny wpływ migracji na segregację zawodową kobiet w oparciu o model dualnego rynku pracy badali D. S. Massey i in. (1993, s. 443-446). Wskazują, iż migranci zastępują osoby z grup defaworyzowanych – przede wszystkim kobiety i osoby młode – w zawodach mało prestiżowych, nisko płatnych czy o niskich szansach na osiągnięcie awansu zawodowego. Tym samym dochodzi do zmniejszenia się wielkości pionowej segregacji zawodowej ze względu na płeć wśród ludności kraju przyjmującego.

P. Boyle, T. J. Cooke, K. Halfacree i D. Smith (2001, s. 209-211) poddają pod rozwagę wpływ migracji rodzin na poziom aktywności ekonomicznej kobiet na przykładzie USA i Wielkiej Brytanii. Wyjaśniają, że kobiety, które migrowały wraz z głównym żywicielem rodziny częściej pozostawały bezrobotne lub bierne zawodowo. Korzyść dla jednego partnera nie oznaczała korzyści dla drugiego, pomimo relatywnej poprawy sytuacji całej rodziny (ang. trailing spouse/tied migrant). Wnioski te potwierdzają badania M. P. Taylora (2007, s. 796-797). Za pomocą estymacji modeli danych panelowych z efektami losowymi dotyczących angielskiego rynku pracy w latach 1991-2003 dowodzi, iż migracje ekonomiczne rodzin mają negatywny, długofalowy wpływ na dobrobyt kobiet. Po pierwsze, ze względu na utratę statusu pracownika, po drugie – nawet jeśli kobiety znajdują zatrudnienie – obniża się jakość ich pracy np. poprzez dłuższe dojazdy z domu do pracy, wysokość wynagrodzenia i pozycję zawodową.