Analiza statystyczna

Duże zgromadzenia ludzi, w tym tłumy, pojawiają się często w nowoczesnym świecie. Wydarzenia sportowe są w stanie przyciągnąć 70000 fanów. Z największych terminali transportowych w ciągu jednego dnia korzysta 200000 osób. Ogromne kompleksy biurowe zatrudniają 50000 pracowników, a jeszcze więcej interesantów odwiedza je codziennie [97, 325].

Zazwyczaj wydarzenia te odbywają się bez większych problemów. Jednakże bywa, że złożenie niekorzystnych czynników doprowadza do sytuacji, w której działania tłumu przybierają ekstremalne formy. Powstają problemy zarówno fizyczne jak i psychologiczne, tłum wymyka się spod kontroli i skutkiem tego są obrażenia lub śmierć niektórych jego uczestników. Wypadki letalne zdarzają się w rozmaitych miejscach oraz warunkach.

Rysunek 3.1: Miejsca najczęstszego wybuchu paniki. Źródło: Opracowanie własne.

Jako Załącznik 1 do dysertacji sporządzone zostało szczegółowe zestawienie wszystkich wypadków śmiertelnych z udziałem tłumu w stanie paniki od 1881 roku, do jakich dotarł autor. Kompendium to zawiera informacje o dacie i miejscu zdarzenia, liczbie ofiar oraz

33% 26% 13% 10% 10% 8%

Stadion sportowy Obiekt zamknięty (świątynia, klub, teatr, kino, itp.) Most Dworzec, tunel, stacja metra

osób rannych, a także opisuje krótko przebieg wydarzeń i wskazuje prawdopodobne przyczyny wybuchu paniki oraz przedstawia obserwowane charakterystyczne zjawiska. Analizując zebrane wydarzenia pod względem ilościowym, można określić z punktu widzenia praktycznego najważniejsze elementy zachowania tłumu w sytuacji paniki w celu dekompozycji przedstawionego w dysertacji problemu na podproblemy składowe.

Rysunek 3.1 prezentuje charakter miejsc, w których najczęściej dochodzi do wybuchu paniki tłumu. Trzecia część wszystkich zdarzeń ma miejsce na terenie stadionów sportowych lub w ich bezpośrednim otoczeniu. Ponad ¼ z nich związana jest z typowymi obiektami zamkniętymi. Wśród nich niemal połowa przypadków to tragedie, które dotykały wyznawców różnych religii w obrębie świątyń. Znaczny udział należy również do różnego rodzaju klubów muzycznych. Uwagę zwraca duży odsetek spraw, z którymi związane są mosty. To szczególnie niebezpieczne obiekty, stanowiące najczęściej swoiste wąskie gardło procesu przemieszczania się tłumu. Podobnie rzecz ma się z terminalami kolejowymi, tunelami czy stacjami metra, przy czym w ich przypadku prócz problemu ograniczonej przestrzeni oraz liczby wyjść dochodzi również kwestia stromych przejść. Czynnik ten ma duże znacznie, co potwierdza istotny udział w statystyce miejsce wypadków stromych terenów górskich, a także nadrzecznych, przy czym w ich przypadku należy nadmienić, że we wszystkich przypadkach miały one związek z miejscami kultu religijnego. Inne miejsca, występujące incydentalnie, to ulice miast, centra handlowe i tereny otwarte.

Rysunek 3.2: Najczęstsze przyczyny zgromadzeń, w ramach których dochodziło do wypadków. Źródło: Opracowanie własne.

Na Rysunku 3.2 zebrano powody zgromadzeń, w ramach których dochodziło do wybuchów śmiertelnej paniki tłumu.

W tym przypadku najczęściej były to różnego rodzaju obrzędy religijne, gromadzące rzesze wiernych, które odbywały się w świątyniach, miejscach kultu (również

34% 21% 14% 8% 8% 4% 4% 7%

Obrzędy religijne Rozgrywki sportowe

Wydarzenia rozrywkowe w obiekcie zamkniętym Koncerty muzyczne

Otwarcia sklepów, promocje, pomoc charytatywna Wydarzenia rozrywkowe w plenerze Wiece, zgromadzenia polityczne Inne

w niebezpiecznym terenie górskim), a także na mostach (Mekka, Arabia Saudyjska) i stadionach sportowych. Nieco mniejszy odsetek, ale wciąż bardzo istotny, stanowią zlokalizowane na terenie stadionów rozgrywki sportowe i związane z nimi tłumy kibiców. Kolejny udział mają wypadki z udziałem tłumów w obiektach zamkniętych oraz rzesze fanów na koncertach muzycznych. Te ostatnie również odbywały się na stadionach. Warte zaznaczenia są też oferty promocyjne centrów handlowych czy akcje rozdawania pomocy charytatywnej, które zawsze wiążą się z długim oczekiwaniem tłumu w formie kolejki, często na wiele godzin przed rozpoczęciem wydarzenia.

Zestawienie kolejne, przedstawione na Rysunku 3.3 prezentuje przyczyny wybuchu paniki pogrupowane w kategorie okoliczności, jakie towarzyszyły temu wydarzeniu.

Rysunek 3.3: Typowe okoliczności, towarzyszące wybuchowi paniki. Źródło: Opracowanie własne.

W ponad połowie przypadków procesowi zwiększania się zagrożenia, skutkującemu w efekcie wybuchem paniki, towarzyszyła obecność wąskiego gardła na drodze ruchu tłumu. Najczęściej było to pojedyncze wejście lub wyjście odpowiednio do lub z obiektu. Występowało ono w formie jednostkowej albo z powodu niedostępności opcji alternatywnych (wejść lub wyjść), albo też w efekcie pojawienia się efektu kaskady informacyjnej zdecydowana większość uczestników tłumu wybierała jedną, konkretną opcję. W innych sytuacjach, jednak już rzadziej, wąskie gardło mógł stanowić most lub tunel.

W 39% sytuacji o wybuchu paniki decydowało wstrzymanie ruchu tłumu, w pojedynczym punkcie lub kilku niezależnych miejscach. Psychologowie wskazują, że

Wą^ski e g^ard ło Ws^trzy ma^nie ru^chu tłu^mu Plo^tka o ^nie bez^pie czn^ym zd^arz eni^u Nie^bez pie^czn e z^dar zen^ie Ru^ch kol^izy jny 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 51% 39% 14% 14% 7%

jedną z istotnych przyczyn wypadków z udziałem tłumu jest brak komunikacji na linii przód-tył [97]. Osoby idące w przedniej części tłumu znajdują się pod pewną presją. Jako że z tyłu tłum zawsze jest nieco rozrzedzony, jego uczestnicy z tego odcinka mogą poruszać się nieco szybciej. Jeśli tłum natrafi w części frontalnej na jakąś przeszkodę, tył nie wie o jej istnieniu i najczęściej bezwiednie wpada na pozostałą część tłumu powodując kolizję. W przypadku dużej skali tłumu sytuacja taka jest śmiertelnie niebezpieczna dla osób, które upadną, gdyż jak kostki domina może się na nich błyskawicznie znaleźć wiele innych. Analiza rzeczywistych wypadków wykazała, że wśród sytuacji wstrzymujących ruch tłumu, które w konsekwencji przerodziły się w panikę, ponad połowę stanowiły przypadki, w których wszystko zaczęło się od upadku pojedynczej osoby na śliskim lub stromym podłożu. Również bardzo często dochodzi do sytuacji, w których efekt domina powstaje na wyłamanych barierkach ochronnych. Liczne przypadki praktyczne opisane w literaturze, a także doświadczenia i obserwacje autora wskazują, że barierki powinny być stosowane jedynie do umiarkowanego porządkowania ruchu swobodnego tłumu, nigdy zaś do rozwiązań siłowych. Oddzielnym przypadkiem, który również powoduje wstrzymanie ruchu i często wywołuje panikę, jest utrzymywanie dużego tłumu pod wejściem lub wyjściem (kasy biletowe, wejścia na stadion czy koncert lub drzwi do sklepów, w których ma się odbyć sprzedaż promocyjna) i nagłe jego otwarcie. Osoby zlokalizowane na czole tłumu, przyciśnięte dotychczas do zamkniętego wejścia, natychmiast upadają pod siłą tłumu, a w ślad za nimi idą kolejne, gdyż osoby napierające z tyłu nie mają świadomości tego zjawiska.

Rysunek 3.4: Efekty obserwowane podczas wypadków z udziałem panikującego tłumu. Źródło: Opracowanie własne.

Nieco rzadziej wybuchowi paniki w tłumie towarzyszy plotka o niebezpiecznym zdarzeniu bądź też realne zagrożenie. Najczęściej plotka rozprzestrzeniana jest poprzez krzyk informujący o pożarze, podłożeniu bomby czy nie informujący o niczym, jednak zasiewający błyskawicznie w uczestnikach tłumu strach. W tłumie, kiedy człowiek nie ma pełnego przeglądu sytuacji, silniej działa wyobraźnia i nawet dziwny odgłos (folia upadająca z wysokości) może przerodzić się w przeświadczenie o niebezpieczeństwie (kamienna

Minimalizacja strefy zagrożenia Wzmożone nasladownictwo Kaskada informacyjna 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 82% 42% 27%

lawina) i wzbudzić panikę. Jak wynika z zestawienia (Rysunek 3.3), realne niebezpieczeństwo, przed którym ludzie mają prawo uciekać, występuje równie często, co jego złudzenie w postaci plotki. Jednakowoż należy podkreślić, że pożary czy bójki wywołujące panikę występują względnie rzadko. Najczęściej niestety winne są same służby porządkowe, które by utemperować tłum nie stronią przed użyciem gazu łzawiącego, przemocy, a nawet bez ostrzeżenia strzelają w powietrze. Tym samym można stwierdzić, że potwierdza się opisane w Rozdziale 1 spostrzeżenie, że panika wywoływana jest przez wyolbrzymianie negatywnych aspektów rzeczywistości, jako że dużo częściej tłum jest przez nią porywany w konsekwencji złudzenia niebezpieczeństwa, aniżeli jego realnej formy.

Ostatnią z istotnych okoliczności towarzyszących wybuchowi paniki w tłumie jest ruch kolizyjny. Wynika on ze złych oznaczeń czy dopuszczenia przez służby porządkowe do spotkania dużych, gęstych grup pieszych, idących w przeciwnych kierunkach. Znane również są przypadki, w których w momencie gdy tłum opuszczał obiekt, na jego teren z zewnątrz próbował dostać się inny.

Ostatnie zestawienie statystyczne przedstawia Rysunek 3.4, a zawiera ono trzy najczęściej obserwowane efekty, które pojawiają się w panikującym tłumie. I tak, w ponad 80% analizowanych przypadków jego uczestnicy wykazywali zachowanie samolubne, związane z minimalizacją swojej strefy zagrożenia. Proces ten objawiał się w postaci skupiania tłumu na mniejszym terenie po wystąpieniu zagrożenia. W konsekwencji gęstość tłumu wzrastała, a przekroczenie jej krytycznej wartości prowadziło wprost do wybuchu paniki. Podczas blisko połowy tych sytuacji w tłumie dochodziło do wzmożonego naśladownictwa. Wśród tych 42% znajdują się tylko przypadki, w których nie występowało realne zagrożenie, nie było więc konieczności podjęcia ucieczki, a mimo to tłum porwany przez wyolbrzymioną reakcję pojedynczych osób, plotkę czy niesiony po prostu skłonnością do naśladowania zachowań, wpadał w panikę. Niemal trzecia część badanych przypadków wiąże się ze zjawiskiem kaskady informacyjnej. Wśród nich znajdują się sytuacje, w których tłum, mając do wyboru wiele wyjść ewakuacyjnych, wiele wejść lub też inny most, w zdecydowanej większości wybiera tylko jedną z dostępnych opcji, przekształcając ją w wąskie gardło, które jak już wcześniej zauważono (Rysunek 3.3), bardzo często towarzyszy zjawisku paniki.