Mechanizmy paniki

Ciekawą pod względem psychologicznym interpretację źródła zjawiska panicznej ucieczki, na podstawie analizy zachowania stad ptaków, przedstawia Richard Dawkins. W sytuacji nadciągającego niebezpieczeństwa (na przykład nadlatującego drapieżnika) osobnik, który jako pierwszy uzna, że istnieje realne zagrożenie, musi poderwać do panicznej ucieczki całe stado, gdyż jest to jedyne rozsądne dla niego wyjście. Gdyby zdecydował się na samotny odlot, bez informowania towarzyszy o niebezpieczeństwie, zwróciłby na siebie uwagę (jak wiadomo, osobniki odizolowane od stada są atakowane najczęściej). Gdyby zaś zignorował zagrożenie, naraziłby zarówno siebie, jak i stado. Dopiero wywołanie masowej ucieczki zapewnia mu szybką ewakuację z niebezpiecznej strefy, a dodatkowo rozłożenie ryzyka na wszystkich członków stada [64]. W związku z tym można pokusić się o pytanie retoryczne, czy panika nie jest niedoskonałym tworem ewolucji, spełniającym rolę ochronną, swego rodzaju zaworem bezpieczeństwa. Wszak osobnik (człowiek czy zwierzę) wpadający w panikę jest osobiście przekonany, że grozi mu (a więc i jednostkom z jego otoczenia)

realne niebezpieczeństwo. Bywa, że przekonanie to jest mylące, jednak w gruncie rzeczy intencją panikującego osobnika jest ostrzeżenie współtowarzyszy przed katastrofą i podjęcie najlepszych dla wszystkich działań zapobiegawczych.

W świecie zwierząt zjawisko paniki w stadzie zaobserwowano u wielu gatunków. Między innymi u bydła rogatego, antylop gnu, koni morskich (morsów), dzikich koni, mrówek, myszy czy nosorożców [19, 161, 302]. Jej źródłem najczęściej, tak samo jak w przypadku tłumu ludzi, jest niespodziewane lub gwałtowne zdarzenie. Panikę w stadzie może spowodować uderzenie pioruna czy nawet zapalenie w nocy zapałki [302].

2.3.2.2. Dodatnie sprzężenie zwrotne

Jako mechanizm, który bezpośrednio o decyduje o wybuchu paniki, wskazuje się dodatnie sprzężenie zwrotne [211] (Rysunek 2.13).

Nagły wzrost poziomu emocji powoduje, że osobnik nie wytrzymuje i wpada w panikę, co podnosi ogólny poziom zdenerwowania u wszystkich uczestników stada. W ślad za pierwszym osobnikiem idą kolejne i panika błyskawicznie obejmuje całe stado. Mechanizm sprzężenia zwrotnego opisuje to samo zjawisko, co efekt zamkniętych kręgów wzrastającego podniecenia (Rysunek 1.10), tylko na mniejszym poziomie szczegółowości.

Rysunek 2.13: Panika w stadzie jako pętla dodatniego sprzężenia zwrotnego. Źródło: Opracowanie własne.

Wniosek z tego, że opinia, iż najlepszym sposobem radzenia sobie z paniką jest niedopuszczanie do niej, jest jak najbardziej słuszna. Obserwuje się, że w rozproszonym stadzie częściowo zahamowane zostają działania naśladowcze i przez to ma ono mniejszą tendencję do wpadania w panikę. Jako metodę uspokajającą stado bydła w nocy amerykańscy kowboje stosują na przykład gwizdanie [302]. Przyczyna jej skuteczności tkwi w tym, że gwizdanie kojarzy się zwierzętom z bezpiecznym funkcjonowaniem stada za dnia, kiedy to ich opiekunowie odruchowo sobie pogwizdują, a dodatkowo zajmuje ich uwagę. Podobnie pozytywne skojarzenia, łączące się ze stanem relaksu i uspokojenia, oddziałują na tłum ludzi. Panikę może powstrzymać nadawanie muzyki z głośników w trudnej sytuacji, co wywołuje wrażenie panowania nad sytuacją [35].

Panika w stadach zwierząt żyjących na wolności jest zjawiskiem zupełnie naturalnym, które nie wymaga interwencji, jak w przypadku ludzkiego tłumu, stąd możliwa jest obserwacja zjawisk jej towarzyszących. I tak, panikujące osobniki próbują poruszać się wyraźnie szybciej, niż w normalnych warunkach (jest to również efekt dodatniego sprzężenia zwrotnego), a interakcje między nimi nabierają w większej mierze charakteru

Liczba panikujących osobników Poziom emocji

+

fizycznego. Zdarza się, że w ich wyniku niektóre zwierzęta upadają, stając się przeszkodami, stado zwalnia, a jego ewakuacja z zagrożonej strefy przeciąga się w czasie [112].

2.3.2.3. Efekt kaskady informacyjnej

U uciekających osobników wyraźnie spotęgowany jest instynkt stadny [190], pod wpływem którego przejawiają one zwiększoną tendencję do masowego naśladownictwa. Stada będące w stanie paniki wykazują więc asymetryczne agregacje [112]. Typowy przypadek stanowi sytuacja, w której stado ma do dyspozycji dwa jednakowe, równoodległe wyjścia, co jest klasycznym przykładem paradoksu Buridana. Jak Baruch Spinoza8 napisał w Etyce, osobnik stający przed wyborem jednej z dwóch identycznych opcji, nie może zachować się w pełni racjonalnie [252]. W praktyce większość wybiera jedno z wyjść, podczas gdy z drugiego korzysta zdecydowanie mniej osobników [112, 114]. Przeprowadzono wiele eksperymentów potwierdzających ten fenomen. Karaczany, mając do dyspozycji dwie identyczne kryjówki, są w stanie podzielić stado na dwie równe części [296]. Podobnie jest u mrówek wypuszczonych na szalkę Petriego, w której symetrycznie rozmieszczono dwa wyjścia. We wszystkich przypadkach zwierzęta do oceny sytuacji i podjęcia decyzji wykorzystują sygnał feromonu (substancji zapachowej). Wobec ułomności aparatu wzrokowego to zapach informuje je o rozkładzie współtowarzyszy w otoczeniu. Bardziej intensywny sygnał to znak obecności większej grupy w danym kierunku, który należy sprawdzić. Jeśli u wyjścia tłoczy się zbyt wiele osobników (lub kryjówka jest przepełniona), zwierzę sprawdza mniej intensywne sygnały. Dzięki temu, że strategię tę stosują wszystkie jednostki, obciążenie wyjść (kryjówek) jest równoważone.

Gdy jednak we wspomnianych eksperymentach owady zostały wpierw potraktowane substancją odstraszającą insekty, która spowodowała u nich odruch panicznej ucieczki, jedno wyjście było preferowane przez mrówki czterokrotnie częściej w stosunku do drugiego [19] (Rysunek 2.14), a niemal wszystkie karaczany tłoczyły się pod tą samą kryjówką, w której nie mogły się pomieścić. Analogiczne procesy obserwowane są w tłumie podczas meczów piłkarskich. Tłum wybiera wyjścia powszechnie znane i często używane, podczas gdy alternatywne pozostają niezauważone [190].

Zjawisko to wyjaśnia efekt kaskady informacyjnej. Zachodzi ona, gdy osobniki obserwują zachowania innych i na tej podstawie dokonują identycznego wyboru, jak większość, niezależnie od tego, czy jest on właściwy lub czy pokrywa się z tym, jakiego same subiektywnie by dokonały [32, 37, 96, 121].

Przeprowadzono prosty eksperyment, polegający na wyborze przez ludzi jednego spośród dwóch wyjść, przy następujących założeniach:

– Osoby podejmują decyzje sekwencyjnie.

– Osoba podejmuje decyzję racjonalnie, bazując tylko na obserwacji. – Osoby nie znają zamierzeń osób podejmujących decyzję po nich. – Liczba opcji wyboru jest ograniczona [38].

Okazało się, że jeśli człowiek działa pod presją czasu lub presją socjalną (tłumu), może w swym wyborze postępować irracjonalnie. Pierwszych kilka osób wybiera różnie, jednak szybko któraś z opcji zyskuje widoczną przewagę (w eksperymencie była to różnica jedynie dwóch osób) i to wystarcza do wytworzenia się efektu kaskady [77] (Rysunek 2.15).

Rysunek 2.14: Mrówki wybierające wyjścia racjonalnie (a, b) oraz w stanie paniki (c, d). Źródło: [19].

Rysunek 2.15: Efekt kaskady informacyjnej. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [77].

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 Funkcja wyboru Linie graniczne kaskady informacyjnej

Dokonanie wyboru L ic zb a o só b p o d w yj śc ie m A L ic zb a o só b p o d w yj śc ie m B

N

-N

0

Analizując sytuację post factum, nie będąc już pod wpływem nacisku ani emocji, za optymalny osoby uznają dokładnie przeciwny wybór niż ten, którego dokonały [234].