Index of /rozprawy2/10622

Pełen tekst

(1)Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica Wydział Informatyki, Elektroniki i Telekomunikacji Katedra Informatyki. Rozprawa doktorska. KOMPUTEROWE MODELOWANIE ZACHOWAŃ ZBIOROWOŚCI LUDZKICH W STANACH PANIKI. Mirosław Zajdel. Promotor: Prof. zw. dr hab. inż. Bogusław Filipowicz. Kraków 2013.

(2) Spis treści Podziękowania.............................................................................................................5 Wstęp............................................................................................................................7 Wprowadzenie................................................................................................................................7 Dotychczasowe koncepcje i motywacja.....................................................................................9 Cel i teza dysertacji......................................................................................................................12 Metodyka badań..........................................................................................................................12 Streszczenie..................................................................................................................................15 1. Ludzki tłum i jego charakterystyka........................................................................16 1.1. Tłum psychologiczny...........................................................................................................16 1.2. Kategorie zbiorowości.........................................................................................................17 1.2.1. Zbiegowisko..................................................................................................................17 1.2.2. Publiczność zebrana.....................................................................................................18 1.2.3. Tłum...............................................................................................................................19 1.3. Rodzaje tłumu........................................................................................................................19 1.3.1. Tłum agresywny...........................................................................................................20 1.3.1.1. Tłum linczujący....................................................................................................20 1.3.1.2. Tłum terroryzujący..............................................................................................21 1.3.1.3. Tłum walczący......................................................................................................21 1.3.2. Tłum uciekający............................................................................................................21 1.3.2.1. Tłum niesformalizowany....................................................................................22 1.3.2.2. Tłum sformalizowany.........................................................................................22 1.3.3. Tłum nabywający..........................................................................................................22 1.3.4. Tłum demonstrujący....................................................................................................23 1.4. Psychologia tłumu.................................................................................................................23 1.4.1. Homogenizacja struktury............................................................................................23 1.4.2. Dusza tłumu..................................................................................................................24 1.4.3. Instynkt..........................................................................................................................25 1.4.4. Elementy organizacji....................................................................................................28 1.5. Panika......................................................................................................................................31 1.5.1. Istota zjawiska...............................................................................................................31 1.5.2. Czynniki katalizujące....................................................................................................32 1.5.3. Impuls strachu...............................................................................................................32 1.5.4. Zmiany wegetatywne...................................................................................................33 1.5.5. Zerwanie więzi społecznych.......................................................................................34 1.5.6. Przymglenie świadomości...........................................................................................34 1.6. Podsumowanie.......................................................................................................................35 2. Zachowania stadne zwierząt...................................................................................36 2.1. Rozszerzony fenotyp............................................................................................................36 2.1.1. Rola zbiorowości w życiu gatunku............................................................................36 1.

(3) 2.1.2. Dobór stadny................................................................................................................36 2.1.2.1. Koncepcja adaptacji satysfakcjonujących.........................................................37 2.1.2.2. Synergia współpracy............................................................................................37 2.1.3. Powstawanie adaptacji.................................................................................................38 2.1.3.1. Efekt opóźnienia..................................................................................................38 2.1.3.2. Efekt Baldwina.....................................................................................................39 2.2. Samolubny osobnik..............................................................................................................39 2.2.1. Zarys koncepcji.............................................................................................................39 2.2.2. Zachowania izolowane.................................................................................................40 2.2.2.1. Poszukiwanie stada..............................................................................................40 2.2.2.2. Formowanie stada................................................................................................41 2.2.3. Naśladownictwo...........................................................................................................42 2.2.3.1. Rola wielkości i gęstości stada...........................................................................43 2.2.3.2. Model naśladownictwa........................................................................................43 2.2.3.3. Percepcja najbliższego sąsiedztwa.....................................................................43 2.2.3.4. Kształt stada.........................................................................................................45 2.2.4. Reguły ruchu w stadzie................................................................................................46 2.2.4.1. Warunek kohezji...................................................................................................46 2.2.4.2. Warunek uśredniania kierunku ruchu...............................................................47 2.2.4.3. Algorytm naśladownictwa..................................................................................47 2.3. Stado w obliczu zagrożenia i paniki...................................................................................48 2.3.1. Koncepcja stref zagrożenia........................................................................................48 2.3.1.1. Strefa zagrożenia..................................................................................................48 2.3.1.2. Strategie minimalizacji strefy..............................................................................49 2.3.2. Mechanizmy paniki......................................................................................................51 2.3.2.1. Panika wśród zwierząt.........................................................................................51 2.3.2.2. Dodatnie sprzężenie zwrotne............................................................................52 2.3.2.3. Efekt kaskady informacyjnej..............................................................................53 2.4. Samoorganizacja stada..........................................................................................................55 2.4.1. Emergentne podejmowanie decyzji...........................................................................55 2.4.1.1. Wnioskowanie racjonalne...................................................................................55 2.4.1.2. Wnioskowanie irracjonalne................................................................................57 2.4.2. Rola liderów...................................................................................................................58 2.4.2.1. Decyzje niedemokratyczne.................................................................................58 2.4.2.2. Kontrolowanie stada...........................................................................................58 2.5. Stado a tłum – podsumowanie...........................................................................................59 3. Wypadki tłumu w stanie paniki..............................................................................63 3.1. Analiza statystyczna..............................................................................................................63 3.2. Dekompozycja problemu....................................................................................................67 3.2.1. Kaskada informacyjna.................................................................................................68 3.2.2. Wzmożone naśladownictwo.......................................................................................69 3.2.3. Minimalizacja strefy zagrożenia.................................................................................71 3.2.4. Proces paniki.................................................................................................................71 3.3. Podsumowanie.......................................................................................................................73. 2.

(4) 4. Komputerowy model zachowań tłumu...................................................................74 4.1. Model behawioralny jednostki............................................................................................74 4.1.1. Spojrzenie agentowe....................................................................................................74 4.1.2. Obliczenia równoległe i synchronizacja...................................................................75 4.1.3. Schemat blokowy..........................................................................................................76 4.1.4. Model dynamiki molekularnej....................................................................................78 4.2. Kaskada informacyjna..........................................................................................................80 4.2.1. Algorytm behawioralny...............................................................................................80 4.2.1.1. Założenia podstawowe.......................................................................................80 4.2.1.2. Teoretyczna przepustowość wyjścia.................................................................81 4.2.1.3. Pseudokod i schemat blokowy..........................................................................83 4.2.2. Badania eksperymentalne............................................................................................84 4.2.2.1. Przepustowość pomiarowa.................................................................................84 4.2.2.2. Konfiguracja wyjść...............................................................................................86 4.2.2.3. Masa krytyczna.....................................................................................................88 4.2.2.4. Behawior jednostki..............................................................................................89 4.2.3. Dyskusja i ocena wyników..........................................................................................90 4.3. Wzmożone naśladownictwo................................................................................................90 4.3.1. Algorytm behawioralny...............................................................................................90 4.3.1.1. Założenia podstawowe.......................................................................................90 4.3.1.2. Pseudokod i schemat blokowy..........................................................................92 4.3.2. Badania eksperymentalne............................................................................................92 4.3.2.1. Efekt kolejki..........................................................................................................92 4.3.2.2. Warunki ograniczonej widoczności..................................................................93 4.3.3. Dyskusja i ocena wyników..........................................................................................95 4.4. Propagacja paniki..................................................................................................................96 4.4.1. Algorytm behawioralny...............................................................................................96 4.4.1.1. Założenia podstawowe.......................................................................................96 4.4.1.2. Pseudokod i schemat blokowy..........................................................................97 4.4.2. Badania eksperymentalne............................................................................................98 4.4.2.1. Ogniska zapalne...................................................................................................98 4.4.2.2. Odporność emocjonalna....................................................................................99 4.4.2.3. Gęstość tłumu i strefy izolacji.........................................................................100 4.4.3. Dyskusja i ocena wyników........................................................................................101 4.5. Minimalizacja strefy zagrożenia........................................................................................102 4.5.1. Algorytm behawioralny.............................................................................................102 4.5.1.1. Założenia podstawowe.....................................................................................103 4.5.1.2. Pseudokod i schemat blokowy........................................................................103 4.5.2. Badania eksperymentalne..........................................................................................104 4.5.2.1. Algorytm Nearest Node...................................................................................104 4.5.2.2. Efekt fali stojącej i wyrzuty koronalne...........................................................105 4.5.3. Dyskusja i ocena wyników........................................................................................107 4.6. Aplikacja symulacyjna.........................................................................................................107 4.6.1. Informacje ogólne......................................................................................................107 4.6.2. Szczegóły implementacji...........................................................................................109 4.6.2.1. Przypadki użycia................................................................................................109 3.

(5) 4.6.2.2. Schemat architektury systemu.........................................................................111 4.6.2.3. Struktura klas......................................................................................................112 4.6.2.4. Narzędzia............................................................................................................115 4.6.3. Interfejs użytkownika................................................................................................115 4.6.3.1. Panel główny......................................................................................................115 4.6.3.2. Panel edycji.........................................................................................................120 4.6.4. Wizualizacja.................................................................................................................123 4.6.4.1. Hierarchia obiektów..........................................................................................125 4.6.5. Formaty plików...........................................................................................................126 4.6.5.1. Pliki tłumu .CR...................................................................................................126 4.6.5.2. Pliki otoczenia .TR............................................................................................127 4.6.6. Tryb zrzutów ekranu..................................................................................................129 4.6.7. Pomiary wydajności...................................................................................................131 4.6.8. Przykłady wykorzystania aplikacji...........................................................................133 Zakończenie..............................................................................................................135 Podsumowanie...........................................................................................................................135 Wkład w rozwój wiedzy...........................................................................................................137 Komentarz krytyczny...............................................................................................................138 Bibliografia...............................................................................................................140 Spis ilustracji.............................................................................................................162 Spis tabel...................................................................................................................164 Załącznik 1................................................................................................................165 Załącznik 2...............................................................................................................174. 4.

(6) Podziękowania Z pozycji doktoranta, który ukończył właśnie dysertację, przepustkę do dalszej kariery naukowej, a tym samym spełnia swoje marzenia i rozpoczyna być może żmudną i trudną, jednak z pewnością szalenie interesującą i ekscytującą ścieżkę życiową, chciałbym ukłonić się i serdecznie podziękować osobom, dzięki którym ta rozprawa doktorska powstała, a ja miałem i wciąż mam żądzę wiedzy oraz ambicję, by poszerzać granice nauki. Przede wszystkim pragnę wyrazić swoją głęboką wdzięczność dla mojego Promotora, Prof. zw. dr hab. inż. Bogusława Filipowicza. Profesor Filipowicz był moim wykładowcą na studiach magisterskich, następnie promotorem mojej pracy magisterskiej, w końcu zgodził się zostać moim opiekunem na studiach doktoranckich, a później promotorem mojej rozprawy doktorskiej. Zawsze wspierał mnie merytorycznie i duchowo, dawał cenne wskazówki, przekazywał wartościowe materiały oraz skutecznie motywował do pracy. Wierzył we mnie przez cały czas, dając mi tym samym wielki kredyt zaufania oraz wykazując mnóstwo cierpliwości. Bez niego ta rozprawa doktorska by nie powstała. Panie Profesorze, za wszystko gorąco i szczerze dziękuję! W następnej kolejności dziękuję osobom najbliższym, które na co dzień towarzyszyły mi przy powstawaniu tej rozprawy doktorskiej i były świadkami moich małych-wielkich odkryć, jak również sytuacji, w których nie wszystko szło po mojej myśli. Mamie, Babci i Misi dziękuję za motywację, wiarę we mnie, wsparcie i zrozumienie. Szczególne podziękowania należą się tym, którzy bezpośrednio przyczynili się do powstania tej dysertacji. Profesorowi Richardowi Dawkinsowi za ukazanie czaru nauki, przeogromną dawkę wiedzy i niewyczerpane źródło inspiracji, jakim są jego książki. Profesorowi Grzegorzowi Dobrowolskiemu, Profesorowi Edwardowi Nawareckiemu oraz Profesorowi Andrzejowi Kraśniewskiemu za wiele cennych wskazówek, dotyczących formalnej realizacji dysertacji. Profesorowi Henrykowi Góreckiemu za umożliwienie przeprowadzenia eksperymentów oraz Doktorowi Andrzejowi Szybistowi za udostępnienie swojego gabinetu i poświęcenie czasu dla celów badawczych. Zastępcy Komendanta Komendy Wojewódzkiej Państwowej Straży Pożarnej w Katowicach, Panu Jeremiemu Szczygłowskiemu, jak również Oli Wasilkowskiej z warszawskiej pracowni architektonicznej za inicjatywy współpracy. Misi za profesjonalne uwagi z zakresu oprawy edytorskiej oraz nieocenioną pomoc przy redagowaniu bibliografii. Wojciechowi Kowalikowi za zainteresowanie i okazanie bezinteresownej pomocy oraz książki Konrada Lorenza. Konradowi Nowakowiczowi za odstąpienie biletu na trening reprezentacji Holandii przed EURO 2012, co umożliwiło mi przeprowadzenie badań praktycznych i doprowadziło do cennych wniosków Wielu osobom za cenne uwagi techniczne, w tym przede wszystkim Doktor Joannie Kwiecień, Tomkowi Hachajowi i Michałowi Ganobisowi. Dysputantom na konferencjach i seminariach, reporterom i dziennikarzom oraz innym osobom, które zainteresowały się moimi badaniami, przekazywały inspirujące wskazówki (czasem nawet nieświadomie), a także zadawały ciekawe i trudne, pobudzające do myślenia pytania. 5.

(7) Wreszcie chciałbym podziękować też wszystkim osobom, które w znaczącym stopniu przyczyniły się do zdobywania przeze mnie wiedzy i ugruntowania mojego spojrzenia na naukę: Pani Reginie Kubal, Pani Ewie Jaklewicz, Panu Grzegorzowi Depczyńskiemu, Pani Barbarze Pruś, Panu Wiesławowi Niedobie i Sławkowi Wolfowi. Ludzka pamięć jest zawodna i z pewnością nie udało mi się wyczerpać listy tych, którzy powinni tutaj zostać wymienieni. Dlatego wszystkim, którzy kiedykolwiek w jakiś sposób przyczynili się do pogłębienia mojej wiedzy o wszechświecie, należy się oddzielne podziękowanie. Bez Was nie byłbym teraz w miejscu, w którym jestem. Dziękuję! Autor. 6.

(8) Wstęp Wprowadzenie Od kilku dekad coraz większego znaczenia nabiera stwierdzenie, że tłumy odgrywają ważną rolę w funkcjonowaniu społeczeństw, a nawet ludzkości w ujęciu holistycznym. Kwestia ta jest bowiem rozpatrywana nie tylko na szczeblu lokalnym czy narodowym, lecz także, wobec rosnącej globalizacji, staje się tematem podejmowanym w dyskusjach międzynarodowych. Rola tłumów stale się powiększa, bowiem liczba ludności na świecie rośnie i to we wręcz niepokojącym tempie (Rysunek W.1). Aż chce się zacytować Le Bona1, który już ponad sto lat temu pisał o gwałtownym wzroście potęgi tłumów [158]. W konsekwencji, dzisiaj tłum jest już rzeczą powszechną, spotykanym na co dzień, zjawiskiem, z którym wcześniej czy później trzeba się oswoić. Niestety również coraz częściej można usłyszeć o wypadkach z udziałem tłumu.. Ludność świata [mld]. Oszacowania 16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1000. 1100. 1200. 1300. 1400. Pomiary. 1500. 1600. Prognozy. 1700. 1800. 1900. 2000. 2100. Rok naszej ery. Rysunek W.1: Przyrost liczby ludności świata. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [293, 311].. Nie chodzi w tym przypadku o katastrofy, w których większa niż zazwyczaj liczba osób znalazła się w nieodpowiednim czasie i miejscu, ale o sytuacje, w których tłum daje się poznać jako personifikowana istota o psychice szaleńca, groźna dla otoczenia, a co jeszcze bardziej istotne – niebezpieczna też dla siebie samej. Tłum umyka psychologicznej 1. Gustave Le Bon (1841-1931), francuski lekarz, antropolog, socjolog, filozof i podróżnik. Uznawany za prekursora psychologii społecznej.. 7.

(9) klasyfikacji i często wymyka się spod kontroli, staje w obliczu zagrożenia, wpada w panikę. W ostatnich latach zwraca się szczególną uwagę właśnie na tłumy ogarnięte paniką. Zwłaszcza po doświadczeniach pochodzących z konfliktów zbrojnych, dotyczących zarówno zachowania ludności cywilnej jak i postępowania żołnierzy na polu walki, pojawiła się potrzeba opracowania technik zapobiegania i opanowywania paniki metodami psychologicznymi. Dalej, wzmożone fale napięć społecznych i zaburzeń, gwałtownych wystąpień i demonstracji, jakie przechodzą przez współczesny świat, powodują także konieczność wypracowania metod kontrolowania zachowań tłumów demonstrujących. Represja fizyczna, rozpędzanie tłumów siłą policji i wojska, daje tylko połowiczne efekty, gdyż nie rozwiązuje problemów, które leżą u podstaw zjawisk formowania się tłumów tego rodzaju. Wreszcie, nowoczesna rzeczywistość oferuje rzeszom ludzi grupową rozrywkę. Koncerty, wydarzenia kulturalne, rozgrywki sportowe czy handlowe dzielnice miast gromadzą codziennie niezliczonych amatorów, którym należy zapewnić bezpieczeństwo. W końcu, nie można też pominąć zjawiska masowych spotkań o charakterze religijnym, które są ściśle związane z ludzką kulturą i cywilizacją oraz generują tłumy w największej, spotykanej skali (na liście najliczniejszych w historii pokojowych tłumów pierwszych 10 miejsc zajmują zgromadzenia pielgrzymów i wiernych [163]).. 20 16 14 12 10 8 6 4 2 20 11 -2 01 5. 19 86 -1 99 0. 19 61 -1 96 5. 19 36 -1 94 0. 19 11 -1 91 5. 18 86 -1 89 0. 0 18 61 -1 86 5. Liczba wypadków z udziałem ofiar. 18. Przedział czasu Rysunek W.2: Liczba wypadków śmiertelnych z udziałem tłumu pod wpływem paniki. Źródło: Opracowanie własne.. Le Bon zwracał uwagę, że moc tłumów jest przede wszystkim niszcząca. Przestrzegał, że należy przygotować się na rządy tłumów i jak wieszcz pytał nieco retorycznie, czy istnieją środki, by świadomie ten proces kontrolować [158]? Pytał nie bezpodstawnie, a jego obawy, czy ludzkość będzie w stanie sobie poradzić, były uzasadnione. Od około 20 lat liczba wypadków spowodowanych przez niekontrolowany tłum drastycznie rośnie. Rysunek W.2 ujmuje jedynie te spośród nich, w których tłum znajdował się pod wpływem paniki, a jej konsekwencją były ofiary śmiertelne. 8.

(10) Należy zwrócić uwagę, iż tragedie zdarzają się wyraźnie coraz częściej, pomimo zainteresowania badaczy tematyką już od dłuższego czasu. Można zatem domniemywać, że odsetek wdrożonych rozwiązań jest niewielki, a te spośród pomysłów, które doczekały się praktycznej realizacji, cechują się niską skutecznością. Jako że przedstawiana domena wiąże się bezpośrednio z ochroną zdrowia i życia ludzkiego, tym bardziej istnieje zatem potrzeba dalszej eksploracji zagadnienia zachowań ludzkiego tłumu w sytuacjach zagrożenia i paniki oraz ukazania tej kwestii w nowym świetle innowacyjnego podejścia. Poszerzanie granic nauki odbywa się bowiem poprzez odkrywanie zjawisk i praw, które już istnieją w przyrodzie bez względu na ludzką wiedzę. Wkład naukowca zaś polega na jego pionierskim, nowatorskim podejściu do problemu, które pozwala dostrzec rzeczy dotąd słabo widoczne [194].. Dotychczasowe koncepcje i motywacja Niewątpliwie modelowanie ewakuacji tłumu w obliczu zagrożenia jest problemem ogólnoświatowym, tytułowe zagadnienie dotyka bowiem wszystkich społeczeństw bez wyjątku. Bardzo mocno rozwija się więc ten kierunek badań. Prowadzone są liczne projekty badawcze, na które przeznaczane są duże nakłady finansowe. Jednocześnie tego rodzaju tematyka pozostawia naukowcom bardzo szerokie pole manewru, jeśli chodzi o samo podejście stosowane do modelowania. Stąd wiele realizacji różnorodnych pomysłów, prezentujących tłum widziany na zróżnicowanych poziomach szczegółowości i w rozmaitych formach. Dobrze znane jest modelowanie dyskretne za pomocą automatów komórkowych (ang. cellular automata). Ich zastosowanie w domenie symulacji zachowań tłumu przedstawili między innymi Hamagami i Hirata [110]. Automaty komórkowe same w sobie nie oddają jednak uwarunkowań fizycznych rzeczywistego świata, które są niewątpliwie istotne z punktu widzenia interakcji zachodzących w tłumie. Mimo to, interesującą próbę konfrontacji wyników symulacji z eksperymentami praktycznymi przy zastosowaniu niehomogenicznych automatów komórkowych podjął Wąs [303]. W kwestii logiki zachowań model automatu jest dyskretny i limitowany jedynie do skończonej liczby zdefiniowanych stanów, co również jest istotnym ograniczeniem. Niewątpliwie korzystna jest natomiast reguła zmiany stanu komórki oparta na analizie aktualnych stanów komórek sąsiednich, gdyż idea ta odzwierciedla rzeczywiste zjawiska zależności i naśladownictwa. Wiele podejść polega na adaptacji już istniejących modeli dla potrzeb odzwierciedlenia zachowań tłumu poprzez doprecyzowanie szczegółów dotyczących oddziaływań. Tak jest choćby w przypadku modeli opartych na zasadach dynamiki płynów. Poprzez zastosowanie pewnych uproszczeń można odnaleźć w nich analogię pomiędzy zachowaniami ludzi oraz cząstek cieczy lub gazów. W pracy Hughesa zachowanie tłumu odwzorowane jest za pomocą ciągłego pola gęstości (ang. continuous density field), a funkcja potencjalna jest czynnikiem, który kieruje owo pole do celu [124]. Z kolei Chenney wykorzystał tak zwane kafelki przepływu (ang. flow tiles), na które podzielony jest obszar, po którym porusza się tłum. Każdemu punktowi wewnątrz kafelków przyporządkowana jest funkcja opisująca pole wektorowe prędkości [50]. Jeszcze inny, popularny model oparty na dynamice ciągłej (ang. continuum crowds) zaproponował Treuille. Również w tym przypadku również funkcja potencjalna kieruje cząstki do celu [289]. Wśród zalet tego podejścia 9.

(11) można wymienić prostotę i klarowność obliczeń oraz czytelne zobrazowanie procesów, jakie zachodzą w tłumie na niskim poziomie szczegółowości. Modele dynamiki płynów poprawnie odzwierciedlają przepływy strumieni ludzkich cząstek, jednakowoż zaniedbują jednostkę. Cząstka jest poddana rygorystycznym regułom dynamiki i nie może od nich odejść, podczas gdy rzeczywiste sytuacje zagrożenia sprawiają, że tłum zaczyna zachowywać się irracjonalnie. Ponadto tego rodzaju modele hołdują zasadzie top-down. Innymi słowy to zachowanie płynu determinuje zasady, do których stosują się cząstki. Tymczasem działania tłumu są emergentne, wynikające z indywidualnych zachowań jego uczestników, co wpisuje się w antagonistyczną regułę – bottom-up. Kolejną klasą opracowanych modeli tłumu są samobieżne cząstki (ang. self-propelled particles) zaproponowane przez Vicseka [295]. Idea systemów SPP opiera się na nierównowagowym układzie cząstek, z których każda posiada wewnętrzną siłę napędzającą i może działać zupełnie autonomicznie. Model ten, wzbogacony przez Helbinga o siły reakcji i tarcia, stał się niezwykle popularny, gdyż bardzo udanie oddaje fizyczne interakcje oraz samoorganizację tłumu poprzez proste reguły ruchu [114, 115]. Jako istotne uchybienie wskazać w jego przypadku można ograniczenie tylko i wyłącznie do oddziaływań fizycznych, z pominięciem kwestii psychologicznych oraz aspektu wnioskowania u jednostki. W ten sposób pojedyncza cząstka jest w swoich działaniach zupełnie oderwana od tłumu i wrażenie związku z nim jest w zasadzie jedynie wizualne. Nowoczesne podejście prezentują modele sztucznego życia (ang. artificial life). Systemy AL zostały zaprojektowane przede wszystkim z myślą o symulowaniu zachowań stad zwierząt oraz kolektywnych zjawisk biologicznych. Bodaj najbardziej znanym modelem stadnym jest Boids Craiga Reynoldsa, w którym zachowanie autonomicznych agentów uzależnione jest od kierunku ruchu całej grupy, a siły przyciągające i odpychające utrzymują jej spójność [222]. Jakkolwiek wizualizacja tego rodzaju modeli robi bardzo dobre wrażenie i znajduje zastosowanie w animacji oraz filmowych efektach specjalnych, to przyjęte reguły nie mają przełożenia na przymioty socjobiologiczne, co ogranicza praktyczną stosowalność. Wydaje się, że modele AL stanowią krok w dobrym kierunku, jednak z punktu widzenia nauki (a nie rozrywki) największą wadą tego rodzaju podejścia jest fakt, że nie sięgają do podstaw czysto behawioralnych i stąd zapewne sporadyczne próby ich zastosowania do modelowania tłumu. Pełne zestawienie porównawcze poszczególnych klas modeli zawiera Tabela W.1. Tabela W.1: Porównanie modeli zachowania tłumu. Klasa modeli. Zalety. Wady. Automaty komórkowe. Prosta realizacja. Zmiana stanu w oparciu o analizę sąsiedztwa. Dobry wybór do modelowania bardzo złożonych sytuacji i bardzo dużych tłumów (niska złożoność obliczeniowa).. Ograniczenie i zbytnie uproszczenie modelu poprzez dyskretyzację przestrzeni i skończony zbiór stanów. Słabe przełożenie oddziaływań fizycznych na model.. Dynamika płynów. Prostota obliczeń. Dobre zobrazowanie ogólnych zasad „przepływu” tłumu.. Podejście top-down negujące zjawisko emergencji. Brak autonomii jednostki i poddanie jej sztywnym regułom. Ograniczenie zastosowania do. 10.

(12) modelowania typowych, racjonalnych zachowań. Samobieżne cząstki (SPP). Proste reguły. Autonomia jednostek. Bardzo dobre odwzorowanie interakcji fizycznych.. Ograniczenie tylko do oddziaływań fizycznych. Jednostka nie ma powiązania z tłumem.. Sztuczne życie (AL). Reguły ruchu wiążące jednostkę z tłumem. Bardzo dobre zobrazowanie ogólnych zasad „przepływu” tłumu.. Ograniczona autonomia jednostek. Brak uzasadnienia behawioralnego stosowanych reguł. Modelowanie dość typowych, racjonalnych zachowań.. Źródło: Opracowanie własne.. Przedstawione podejścia pozostawiają w kwestii badania zachowań tłumu kilka problemów otwartych, wśród których należy zwrócić uwagę na poniższe zagadnienia: – Ograniczenie rozważań tylko do oddziaływań fizycznych stawia pod znakiem zapytania pełną użyteczność tego rodzaju modeli. Są one z pewnością przydatne w kontekście profilaktycznym, by ograniczyć skutki autodestrukcyjnych działań tłumu, na przykład poprzez zastosowanie odpowiednich rozwiązań architektonicznych. Pozwalają zbadać konsekwencje zaplanowanych działań. Nie dają natomiast możliwości prewencji i zapobiegnięcia sytuacjom niepożądanym. Tymczasem w kontekście nowoczesnego zapewnienia bezpieczeństwa tłumu istnieje potrzeba nie tylko przeanalizowania konkretnego scenariusza zdarzeń, lecz przede wszystkim jego przewidywania oraz (w razie gdyby okazał się ryzykowny) kreowania i modyfikowania sytuacji według potrzeb. Jest to potrzeba myślenia jak tłum, reagowania z wyprzedzeniem i kontrolowania go, a spełnić ją można tylko odwołując się do psychiki. Wszak prekursor badań nad tłumem, Gustave Le Bon, pisał o psychologii tłumu, nie o jego fizyce. Samo zaś pojęcie tłumu równie mocno uzależnione jest od bliskości fizycznej, co od psychologicznego powiązania jego uczestników. W literaturze fachowej jedność czasu i miejsca obecności wielu osób nie wystarcza do zastosowania tej nomenklatury. Pojęcie tłumu używane jest dopiero wówczas, gdy pojawia się również duchowy wymiar łączności [266]. Psychologia tłumu jest zatem co najmniej tak samo istotna, jak czysta cielesność, zaś dotychczasowe podejścia zupełnie jej nie uwzględniają. – Kolejnym pytaniem, na które opracowane dotychczas rozwiązania nie dają odpowiedzi, jest kwestia uzasadnienia reguł zachowania zastosowanych w modelu. W przypadku automatów komórkowych wizja jest zupełnie abstrakcyjna w stosunku do rzeczywistości. Algorytmy dynamiki płynów również prezentują pewien metaforyczny obraz, niekoniecznie przystający do realiów, z wyjątkiem pewnej dozy wizualnego podobieństwa. Modele samobieżnych cząstek wprawdzie nadają im autonomię zachowań, lecz ograniczona jest ona do bezrozumnych, siłowych rozwiązań. Najbliżej sedna znajdują się systemy stadne, w których jednostka żyje już własnym życiem zależnym od tłumu, jednak zaproponowane reguły są nieuzasadnione i wydaje się, że dobrane raczej dla celów wizualizacji i rozrywki, aniżeli mające swoje poparcie w obserwacjach i wynikach badań. Uzasadnienie reguł stosowanych we wszystkich podejściach opiera się na uzyskaniu poprawnego efektu wizualnego ruchu modelowanego tłumu, nie zaś na 11.

(13) determinantach behawioralnych, co stawia pod znakiem zapytania ich poprawność względem krytycznej sytuacji. – Nierozwiązanym zagadnieniem jest również problem braku w modelach motywu paniki tłumu. Panika jako stan psychiczny wiąże się bezpośrednio z czynnikami psychologicznymi i instynktem, które to elementy zostały w istniejących podejściach pominięte. Tymczasem to właśnie panika jest główną przyczyną wypadków z udziałem tłumu (Rysunek W.2), a silną potrzebę uwzględnienia jej w modelu sygnalizują służby zarządzania kryzysowego [228]. Naturalną konsekwencją powinno być zatem opracowanie modelu komputerowego, który poruszałby nierozwiązane dotąd zagadnienia i byłby znaczącym krokiem w kierunku rozwoju modeli dynamiki tłumu.. Cel i teza dysertacji Wobec faktu, iż dotychczasowe podejścia nie przyczyniły się do pełnej eksploatacji dziedziny badań nad zachowaniami tłumu, a opracowane modele wciąż pozostawiają istotne pytania otwarte, można sformułować następujący problem badawczy: Istnieje potrzeba zbudowania komputerowego modelu zachowań tłumu, który uwzględniałby czynniki behawioralne, w tym w szczególności panikę. Przy czym model ten winien być oparty na biologicznie uzasadnionych mechanizmach. Cel niniejszej dysertacji, jaki obrał sobie jej autor, by rozwiązać wyżej postawiony problem, można sformułować następująco: Wyspecyfikowanie mechanizmów zachowań ludzkiego tłumu uzasadnionych badaniami, eksperymentami lub obserwacjami, szczególnie w warunkach zagrożenia i paniki. Sformułowanie modelu komputerowego, opisującego zachowania tłumu z uwzględnieniem zdefiniowanych mechanizmów. Teza dysertacji brzmi: Wykorzystując mechanizmy behawioralne obserwowane u wybranych zwierząt stadnych, można zbudować model komputerowy zachowań zbiorowości ludzkich w stanach paniki.. Metodyka badań Ogólny zamysł niniejszej dysertacji opiera się na teorii ewolucji i doboru naturalnego Charlesa Darwina2 oraz podejściu do problemu z punktu widzenia biologii ewolucyjnej. Za pośrednictwem mutacji, która jest w przyrodzie źródłem zmienności, dobór naturalny od milionów lat wyposaża istoty żywe w cechy i umiejętności, które predysponują je do funkcjonowania w określonych warunkach, w tym także w środowisku tłumu czy stada. 2. Charles Darwin, 1809--1882, angielski przyrodnik, twórca teorii ewolucji i pojęcia doboru naturalnego.. 12.

(14) Jako że ewolucja równie mocno związana jest z osobnikiem, co ze środowiskiem, w którym ten osobnik funkcjonuje, należy przypuszczać, że u różnych gatunków przebywających permanentnie lub czasowo w zbiorowości, mogą pojawiać się podobne adaptacje stadne, promowane właśnie przez dobór naturalny. Przyjęta metodyka badawcza bazuje więc na wysnutej paraleli pomiędzy zachowaniami stadnymi ludzi i zwierząt, które łączy wspólny mianownik – ewolucja. Podejście takie jest oryginalne, jako że dotychczas nie wskazano na powiązania behawioralne tłumów i stad, ani też nie przedstawiono wynikających z nich modeli zachowań. Interdyscyplinarna perspektywa widzenia tematu łączy w sobie wiedzę z zakresu socjologii, psychologii oraz etologii, które spaja praktyczne zastosowanie dorobku informatyki.. Rysunek W.3: Założone etapy realizowanych prac badawczych. Źródło: Opracowanie własne.. W celu wykazania przedstawionej powyżej tezy dysertacji, obrano do realizacji następujące etapy badań (Rysunek W.3): – Analiza dotychczas opracowanych rozwiązań zagadnienia modelowania zachowań zbiorowości ludzkich w sytuacjach zagrożenia i paniki, w celu określenia ich zalet i słabości oraz wyspecyfikowania istotnych elementów tego rodzaju modeli. – Analiza wyników badań, eksperymentów, obserwacji i literatury, dotyczących behawioru ludzkich tłumów oraz zwierzęcych stad, zarówno w ujęciu globalnym 13.

(15) jak i z punktu widzenia jednostki, w celu wyznaczenia i opisania adaptacji powstałych równolegle u różnych gatunków w wyniku działania doboru naturalnego, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji zagrożenia i paniki. – Statystyczne zestawienie wypadków z udziałem panikującego tłumu i określenie elementów behawioralnych krytycznych dla bezpieczeństwa. – Sformułowanie algorytmów dla kluczowych względem bezpieczeństwa mechanizmów zachowań zgodnie z zasadą brzytwy Ockhama (algorytmy muszą być uzasadnione ewolucyjnie). – Sformułowanie oraz walidacja agentowego modelu zachowań jednostki w tłumie, łączącego w sobie interakcje fizyczne z procesami behawioralnymi. – Zaprojektowanie systemu komputerowego realizującego opracowany model zachowań tłumu. – Implementacja platformy pozwalającej na sprawne wykonywanie testów symulacyjnych oraz czytelną prezentację wyników. – Wykazanie poprawności rozwiązania problemu poprzez skonfrontowanie wyników przeprowadzonych symulacji z rzeczywistymi eksperymentami oraz wydarzeniami. Na tle dotychczasowych rozwiązań zagadnienia modelowania zachowań tłumu, proponowane podejście prezentuje się jak na Rysunku W.4.. Rysunek W.4: Miejsce omawianego podejścia na tle innych rozwiązań. Źródło: Opracowanie własne.. Wśród jego zalet w stosunku do innych konceptów należy niewątpliwie wymienić uwzględnienie czynnika psychologicznego w behawiorze jednostki, obok oddziaływań fizycznych. Ponadto, dzięki temu jednostka w odpowiednim stopniu zachowuje swoją autonomiczność, jednocześnie pozostając w ścisłym związku z tłumem. Wynikiem tego możliwe jest modelowanie sytuacji nietypowych, co stanowi istotny brak w innych rozwiązaniach. Wreszcie, zachowane zostaje również podejście bottom-up i zjawisko emergencji. Ograniczenie, jakie musi zostać nałożone na rozwiązanie problemu (stworzony model komputerowy) wobec przyjętego podejścia, to kwestia dowiedzenia, iż jest on 14.

(16) ewolucyjnie uzasadniony. Dobór naturalny obdarowuje bowiem organizmy prostymi mechanizmami adaptacyjnymi, lub też w nieskomplikowany sposób udoskonala te z nich, które już istnieją. Stąd opracowany model musi opierać się na regułach, którym żywy organizm jest w stanie podporządkować się w praktyce.. Streszczenie Dysertacja podzielona została na Wstęp, cztery rozdziały części głównej oraz Zakończenie. Wstęp zawiera wprowadzenie do tematyki dysertacji, omawia aktualny dorobek nauki w dziedzinie modelowania tłumu, określając pytania otwarte oraz motywację autora do przeprowadzenia badań. Zdefiniowany został problem badawczy, cel i teza rozprawy doktorskiej, a także zarysowano wybraną metodykę postępowania. Rozdział 1 poświęcony jest teorii zachowań tłumu. Przedstawiono w nim kategorie ludzkich zbiorowości oraz warunki w jakich przekształcają się one w tłum, a także zaprezentowano klasyfikację tłumów. Duża uwaga poświęcona została procesom psychologicznym i mechanizmom, które dotyczą ich uczestników. Szczególnie potraktowane i gruntownie omówione zostało zagadnienie paniki. W Rozdziale 2 przedstawiono mechanizmy stadne obserwowane u stad zwierząt, w nawiązaniu do analogicznych procesów występujących w ludzkim tłumie. Teoria behawioru opatrzona została licznymi przykładami, wynikami eksperymentów oraz nieformalnymi procedurami zachowań. Omówiona została koncepcja doboru stadnego i tworzenia się równoległych adaptacji. W dalszej kolejności zwierzęce stado przedstawione zostało z punktu widzenia samolubnej jednostki, z uwzględnieniem reguł jej ruchu oraz zachowania w obliczu zagrożenia. Kluczowa część rozdziału zawiera omówienie mechanizmów występujących w stadzie w stanie paniki oraz możliwości jego kontrolowania. Ta część dysertacji zakończona jest zbiorczym zestawieniem zachowań występujących w stadzie i tłumie. Rozdział 3 dotyczy największych światowych tragedii z udziałem tłumu w stanie paniki i zawiera ich wyczerpujące zestawienie statystyczne. Dogłębna analiza szczegółów wypadków prowadzi do określenia kluczowych z punktu widzenia zapewnienia bezpieczeństwa elementów panicznej ucieczki. Na ich bazie doprecyzowany został cel dysertacji, a problem badawczy zdekomponowany na podproblemy cząstkowe. Rozdział 4 stanowi główną część praktyczną rozprawy. Przedstawiono w nim formalnie podproblemy, definiując je za pomocą aparatu matematycznego oraz zestawiając w postaci modelu komputerowego, który został zweryfikowany pod kątem poprawności. Zaprezentowane zostały wyniki szeregu symulacji wykonanych na sformułowanym modelu. Dokonana została również walidacja proponowanego rozwiązania poprzez konfrontację rezultatów symulacji z wynikami przeprowadzonych eksperymentów oraz rzeczywistych wydarzeń z udziałem tłumu. Zakończenie podsumowuje przeprowadzone badania w odniesieniu do postawionej tezy. Uwzględniona w nim została ponadto krytyczna analiza przyszłych działań. Do dysertacji dołączone zostało również szczegółowe zestawienie chronologiczne wszystkich letalnych wypadków z udziałem tłumu, począwszy od końca XIX wieku (Załącznik 1), a także scenariusz modelowania i symulacji, oparty na rzeczywistych wydarzeniach (Załącznik 2).. 15.

(17) Rozdział 1 1. Ludzki tłum i jego charakterystyka 1.1. Tłum psychologiczny W pojęciu potocznym tłum to zbiorowość dowolnych jednostek, niezależnie od ich płci, rasy, narodowości, wyznania, przekonań czy innych cech, a także przypadku, który zgromadził je w tym samym miejscu. To forma czasowa i niezorganizowana, reagująca spontanicznie i działająca często w sposób chaotyczny. Jednostki w tłumie przebywają w bezpośredniej bliskości fizycznej, podlegają interakcjom i mają wspólny obiekt zainteresowania. Definicja tłumu nabiera jednak innego sensu w rozumieniu psychologii. Sens ten nie wynika wyłącznie ze znacznej liczby uczestników zjawiska (zachowania charakterystyczne dla tłumu mogą wystąpić już w grupie kilkudziesięciu osób). Tłumem nie są uliczni przechodnie w centrum miasta, nie są nim też widzowie wypełniający salę widowiskową czy stadion, ani też pogrupowane w oddziały wojsko. Nie są nim nawet liczni pasażerowie oczekujący na peronie na przyjazd pociągu. Większość członków tych struktur na własną rękę analizuje dostępne informacje, dokonuje oceny zaistniałej sytuacji i buduje własne, subiektywne wersje wydarzeń. Tego rodzaju procesy nie mają miejsca w psychologicznym tłumie. Wymienione formy więc nim nie są, jednak potencjalnie, w pewnych okolicznościach, mogą stać się tłumem. Decyduje o tym zjawisko okresowego zaniku cech indywidualnych i zmiany psychiczne, powodujące powstanie jedności umysłowej, co w dalszej kolejności prowadzi do efektu pojawienia się u jednostek osobliwych zachowań, dotychczas niejako uśpionych w ich umysłach i aktywowanych jedynie wewnątrz tłumu. Fenomeny te sprawiają, że zasadne staje się mówienie o tłumie w sensie psychologicznym. Znamienne jest stwierdzenie, że na indywidualne zachowanie ma wpływ już sama obecność w centrum zbiorowości [59]. Jednostki mimowolnie są manipulowane przez tłum, który wykorzystuje je na własny użytek i wymusza na nich wykonywanie działań, jakie są im obce w tradycyjnym świecie, zdominowanym przez postawy indywidualne. Tłum to inna rzeczywistość, do której muszą się przystosować, by móc w niej poprawnie funkcjonować. Rzeczywistość oparta na nowych, bezwzględnych regułach, potrafiąca działać w szalonym tempie. Tłum cechuje się ogromnym potencjałem do działania. Przy czym z reguły są to działania destruktywne, wzmacniane do niewyobrażalnych rozmiarów przez efekt synergii. Potęga tłumu często przeraża, budzi poczucie strachu i niemocy. Jego siła opiera się na wielkości, a kwestię postrzegania kształtuje przede wszystkim liczebność. Gdy bowiem określona liczba ludzi w specyficznych warunkach chwilowo się zespoli, całokształt tworzy krótkotrwałą lecz zbiorową i przez to potężną duszę tłumu [158].. 16.

(18) 1.2. Kategorie zbiorowości Wśród form zbiorowości ludzkich znajdujących się w tym samym miejscu i czasie wyróżniane są trzy zasadnicze postacie: zbiegowisko, publiczność zebrana (audytorium) i tłum [266]. Dwie pierwsze w pewnych warunkach mogą ostatecznie przekształcić się w tłum, jednakże ich pierwotne funkcjonowanie nieco się różni.. 1.2.1. Zbiegowisko Zbiegowisko jest przelotnym zgrupowaniem osób zainteresowanych tym samym zdarzeniem, najczęściej nagłym i nieoczekiwanym dla jego (zbiegowiska) uczestników. Zbiegowiska gromadzą się w miejscach wypadków drogowych, awantur, występów artystów ulicznych czy wokół handlarzy. Tworzą się w przypadku sytuacji niezwykłych, przyciągających uwagę przechodniów. Bezpośrednim przyczynkiem do ich powstania jest wystąpienie nagłego i silnie działającego bodźca, jakim może być krzyk lub hałas, który natychmiast wzbudza ciekawość. Ciekawość zaś kreuje u zainteresowanych głód informacji. Osoby w zbiegowisku rzeczywiście zachowują się tak, jakby miały prawo do uzyskania informacji, co się dzieje oraz wyjaśnienia całej sytuacji. Jednocześnie chętnie dzielą się uzyskaną wiedzą i spostrzeżeniami. Duża liczba podobnie zachowujących się osób tylko umacnia tę postawę. Zbiegowisko zaś niewątpliwie sprzyja nawiązywaniu kontaktów z nieznajomymi i ułatwia wymianę wiadomości. Jednocześnie dają się zauważyć symptomy łatwowierności oraz zniekształcania danych. Głód informacyjny jest jednocześnie przyczyną awersji do podporządkowywania się nakazom. Zbiegowisko niechętnie odbiera polecenia i nie podporządkowuje się komendom wzywającym do rozejścia się. Tymczasem nie są one wysuwane bezpodstawnie, gdyż zbiegowisko posiada liczne cechy upodabniające je do tłumu. Oprócz oczywistych elementów więzi, jak bliskość przestrzenna i interakcje oraz ten sam obiekt zainteresowania, występują w nim również zbliżone reakcje emocjonalne oraz skłonności do podobnego działania. Naturalne jest wzajemne udzielanie sobie informacji czy pomocy, a to stwarza więzi socjalne wystarczająco silne, by istniała obawa, że zbiegowisko nabierze skłonności do zbiorowego działania na większą skalę. Nagle zwyczajne zachowania jednostek mogą przekształcić się w aktywność całego zbiegowiska, podyktowaną niezwykłością zdarzenia, które je utworzyło. Dlatego też zbiegowiska zawsze muszą być brane pod uwagę jako potencjalne zagrożenia dla porządku. Przykłady częstokroć spotykanych zbiegowisk zebrane zostały w Tabeli 1.1. Tabela 1.1: Przykłady zbiegowisk. Sytuacja. Zbiegowisko. Wypadek drogowy. Przypadkowi gapie. Ustawiają się ciasno, w miarę możliwości wokół miejsca wypadku.. Awantura, bójka uliczna. Przypadkowi gapie. Ustawiają się wokół osób biorących udział w awanturze/bójce (jeśli osoby ten przynajmniej części gapiów są znane) lub w zwartej grupie, w pewnej odległości (jeśli osoby te są obce uczestnikom zbiegowiska).. Występ ulicznego artysty. Zainteresowani przechodnie. Ustawiają się w spójnym kręgu wokół artysty.. 17.

(19) Uliczny handlarz. Zainteresowani przechodnie. Ustawiają się w zwartym półkolu wokół stoiska kupieckiego.. Wybuch, pożar. Przypadkowi przechodnie i okoliczni mieszkańcy. Ustawiają się w umiarkowanie zwartej grupie, w pewnej odległości od miejsca zdarzenia.. Tłok. Przypadkowi przechodnie. Ze względu na zbieg okoliczności poruszający się w mniej lub bardziej spójnej grupie, w tym samym kierunku. Źródło: Opracowanie własne.. 1.2.2. Publiczność zebrana Zupełnie innego rodzaju zbiorowością jest publiczność zebrana, zwana inaczej audytorium. Ta forma publiczności nie zbiera się przypadkowo, lecz w sposób intencjonalny. Występuje ona zasadniczo w dwóch postaciach. Pierwszą z nich jest publiczność rekreacyjna, szukająca szeroko pojętej rozrywki. Ta występuje między innymi w kinie, na sali koncertowej, na zawodach sportowych lub w świątyniach. Druga postać to publiczność szukająca informacji, obecna choćby na zebraniach informacyjnych, wiecach politycznych czy pokazach. Zasadniczą cechą, jaka odróżnia publiczność od zbiegowiska jest postawa uczestników, którzy żywią podobne oczekiwania co do przeżywania wydarzenia lub odbierania bodźców. Ich uwaga i zainteresowania skupiają się wokół tego samego zdarzenia, sprawy lub obiektu. Analogicznie jak miało to miejsce w przypadku zbiegowiska, audytorium wykazuje elementy podobnego działania. Publiczność koncertowa czy kinowa nie składa się z jednostek odizolowanych, lecz treści przekazywane ze sceny lub ekranu są dyskutowane i reakcja na nie jest wyznaczana przez grupy, w których znajdują się widzowie [335]. Oklaski, gwizdy i skandowanie okrzyków to również bardzo charakterystyczne cechy dla publiczności. Z tych elementarnych skłonności wynika gotowość do zbiorowego działania, które może publiczność przekształcić w tłum. Sprzyja temu również atmosfera skupienia i odbieranie jednakowych bodźców, wskutek czego w publiczności wytwarzają się podobne reakcje i przeżycia. Jeszcze bardziej niż odbieranie sztuki formowaniu tłumu sprzyja słuchanie przemówień politycznych lub religijnych, które może powodować silne napięcie emocjonalne. Przykłady często spotykanych publiczności zebranych prezentuje Tabela 1.2. Tabela 1.2: Przykłady publiczności zebranych. Publiczność rekreacyjna. Publiczność szukająca informacji. Widownia w kinie, teatrze, operze, filharmonii. Zainteresowani informacyjnym. na. spotkaniu. lub. zebraniu. Publiczność na hali koncertowej. Wyborcy na wiecu politycznym. Kibice na stadionie lub zawodach sportowych. Zainteresowani na wcześniej zapowiedzianym pokazie. Wierni w miejscu kultu. Uczestnicy marszów, demonstracji, protestów Grupa zorganizowana, udająca się w to samo miejsce, w tym samym celu Źródło: Opracowanie własne.. 18.

(20) 1.2.3. Tłum Tłum jest formą zbiorowości, w której zjawiska zachodzące w zbiegowisku czy audytorium posunęły się jeszcze dalej. Pod wpływem silnego bodźca emocjonalnego, jakim może być gniew, poczucie krzywdy czy szukanie zemsty, dochodzi do zanikania refleksyjności i nasilenia się popędów, co prowadzi do formowania się tłumu. Rysunek 1.1 prezentuje prosty schemat tego procesu.. Rysunek 1.1: Schemat procesu tworzenia się tłumu. Źródło: Opracowanie własne.. Na więź spajającą ludzi w tłum składają się przede wszystkim elementy popędowe i emocjonalne. Prócz styczności przestrzennej jednostki integruje więc niezwykle silna łączność psychiczna, warunkująca daleko posuniętą identyfikację z tłumem. Osoby w tłumie reagują spontanicznie na te same podniety w podobny sposób. Przy czym nie istnieją w tłumie jakiekolwiek elementy organizacyjne. Popęd i instynkty nie są hamowane przez żadne normy etyczne. Dlatego też tłum jest zdolny do nieprzewidywalnych zachowań, a jego uczestnicy podejmują się działań, których nie dopuściliby się w normalnych warunkach. Tłum sensu stricto tworzy się dopiero wówczas, gdy pod wpływem pobudzenia emocjonalnego wszystkie jednostki wykazują to samo zachowanie oraz jednakowy stan psychiczny. Skutkuje to w dalszej kolejności podejmowaniem przez tłum emergentnych działań. Nierozróżnialność jednostek świadczy o tym, że zbiorowość posiadła jednolitą psychikę, zaczyna w niej rządzić instynkt, a zwykłe mechanizmy kontroli społecznej tracą swą skuteczność.. 1.3. Rodzaje tłumu Istnieje wiele odmian tej charakterystycznej zbiorowości, jaką jest tłum. Spowodowane jest to ogromną różnorodnością czynników, które decydują o jego utworzeniu. Brak jest przy tym jednolitej i ogólnie przyjętej klasyfikacji. W literaturze można znaleźć co najmniej kilka propozycji, przedstawiających różne punkty widzenia [40, 158, 177, 266]. Zaprezentowany 19.

(21) na Rysunku 1.2 podział, uwzględniający cztery najważniejsze kategorie, wydaje się najwłaściwszy z punktu widzenia psychologii i analizy zachowań.. 1.3.1. Tłum agresywny Charakterystyczną cechą tłumu agresywnego (atakującego) jest to, że atakuje on jednostkę, inną zbiorowość lub instytucję. Występuje przy tym w trzech formach, jako tłum linczujący, terroryzujący i walczący.. Rysunek 1.2: Rodzaje tłumu. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [266].. 1.3.1.1. Tłum linczujący Jak sama nazwa wskazuje, jest to rodzaj tłumu związany ze zjawiskiem samosądu. Powstaje w efekcie wykrycia jakiegoś haniebnego faktu, wywołującego powszechne potępienie i oburzenie, ale również w konsekwencji plotek, że taki fakt zaistniał. Zdarzeniem tym, potępianym przez ogół, może być na przykład gwałt, morderstwo, napad, spowodowanie wypadku, a obiektem zainteresowania tłumu sprawca bądź sprawcy. Powstawanie tłumu linczującego rozpoczyna się od małej grupy, ogłaszającej wezwanie do działań, mających na celu wzięcie odwetu za gorszący czyn. Z upływem czasu do grupy dołączają kolejni, coraz liczniejsi uczestnicy, a na sprawcę zaczyna „polować” duży tłum, opętany tylko i wyłącznie żądzą zemsty. Ten rodzaj tłumu jest potężny i wytwarza specyficzny klimat psychospołeczny, przez co zdolny jest do popełniania czynów równie lub jeszcze bardziej okrutnych, co rzeczywisty lub domniemany sprawca. W szale chęci zemsty ludzie są zdolni do rzeczy najgorszych. Nie zwracają uwagi na otoczenie, liczy się dla nich tylko osiągnięcie prymitywnego celu, jakim jest dokonanie samosądu. 20.

(22) Tłum linczujący może powstać na drodze przekształcenia się zbiegowiska związanego z wypadkiem drogowym lub zbiorowości biorącej udział w manifestacji zorganizowanej w ramach protestu przeciwko tragicznym wydarzeniom.. 1.3.1.2. Tłum terroryzujący Drugim rodzajem tłumu agresywnego jest tłum terroryzujący. Celem ataków tego rodzaju tłumu są najczęściej mniejszości narodowe, religijne, seksualne i inne, którym zarzuca się popełnianie czynów wywołujących oburzenie znacznej części społeczności, czy też ją obrażających. Znane są liczne przykłady tłumów terroryzujących na przestrzeni wieków. W średniowieczu dokonywały one mordów na innowiercach (Noc św. Bartłomieja w Paryżu), nieco później pogromów ludności (na przykład żydowskiej – Noc kryształowa czy Afroamerykanów – akcje Ku Klux Klanu), a także występowały przeciwko rywalom politycznym (Noc długich noży). Współcześnie taki rodzaj tłumu występuje niekiedy na stadionach piłkarskich. Rozwścieczone bandy kibiców, a raczej chuliganów, atakują się nawzajem. Rezultatem ich działań bywają ofiary śmiertelne. Tłum terroryzujący może łatwo utworzyć się w toku manifestacji zorganizowanej przeciwko jakiejś społeczności. W 1955 roku w Stambule (Turcja) demonstracja przeciwko Grekom zakończyła się pogromem ludności greckiej i splądrowaniem dzielnicy przez nią zamieszkałej [266]. W trakcie corocznego przemarszu mniejszości seksualnych w Krakowie pod hasłem Marsz Tolerancji środowiska konserwatywne od wielu lat organizują kontrmanifestację. W wyniku agresywnych ataków tej ostatniej (również z użyciem niebezpiecznych przedmiotów) część osób zostaje zazwyczaj ranna [154, 215, 261].. 1.3.1.3. Tłum walczący Tłum walczący to trzeci rodzaj tłumu agresywnego. Formuje się w czasie zaburzeń społecznych, strajków, manifestacji, kiedy rozpraszane przez służby porządkowe i policję zbiegowisko lub demonstracja w wyniku niechęci do wykonywania poleceń zaczyna się wpierw spontanicznie bronić w sposób niezorganizowany, a następnie przechodzi do ataku. Ataku agresywnego i żywiołowego, skierowanego przeciwko siłom porządkowym oraz ich zapleczu instytucjonalnemu. Jeśli tłum wymyka się spod kontroli, niszczone są gmachy urzędowe i obiekty użyteczności publicznej. Historycznie od występowania takich tłumów zaczynały się zazwyczaj rewolucje i przewroty polityczne. Ich pojawienie się może też być zwiastunem zmian społecznych. Jako przykłady można w tym miejscu wymienić krwawe starcia demonstrantów „Solidarności” z milicją podczas Stanu Wojennego w Polsce [150] czy też protesty francuskich studentów w 2006 roku przeciwko liberalizacji prawa pracy, których efektem były setki spalonych samochodów i zniszczonych budynków [166]. Z tego też względu technika wywoływania tłumów walczących oraz kierowania nimi stanowi istotny obiekt zainteresowań w sferach rządzących, względnie planujących przejęcie władzy.. 1.3.2. Tłum uciekający Wyróżniane są dwie odmiany tłumu uciekającego (ogarniętego paniką), które w literaturze 21.

(23) określane są w różny sposób. Wydaje się, że trafnymi określeniami w tym przypadku będą: tłum niesformalizowany i sformalizowany. Do ucieczki tłum pcha oczywiście efekt paniki, który ogarnia zbiegowisko lub publiczność zebraną w efekcie silnego impulsu emocjonalnego.. 1.3.2.1. Tłum niesformalizowany Niesformalizowany tłum uciekający to zbiegowisko lub audytorium znajdujące się na ograniczonej przestrzeni, które ogarnęła panika. Z reguła ma to miejsce w sytuacji, w której zbiorowość zostaje zagrożona niespodziewanym niebezpieczeństwem. Może nim być wybuch bomby, pożar czy niebezpieczny obiekt, lecz także znane są przypadki wywołania paniki krzykiem lub plotką o nieistniejącym zagrożeniu. W wyniku paniki ludzie przestają panować nad sobą, tracą zdolność rozeznania się w sytuacji, racjonalnego postępowania, a zamiast tego rzucają się do ucieczki z obszaru objętego ryzykiem. Charakterystyczne dla tłumu uciekającego, bez względu na jego odmianę, jest kierowanie się przez jednostki ogarnięte strachem instynktem samozachowawczym. Znanym przykładem niesformalizowanego tłumu uciekającego z ostatnich lat jest wydarzenie z 2010 roku, z niemieckiego Duisburga, gdzie podczas festiwalu muzycznego w następstwie wybuchu paniki zginęło 21 osób, a ponad 500 zostało rannych [332]. Nietypowym, lecz interesującym przykładem zjawiska tłumu ogarniętego paniką są również gonitwy byków urządzane corocznie w Pampelunie (Hiszpania), gdzie ludzie świadomie narażają się na niebezpieczeństwo uciekając przed szarżującymi zwierzętami, co choćby w 2009 roku zakończyło się dla kilkunastu osób poważnymi obrażeniami [316].. 1.3.2.2. Tłum sformalizowany Drugim typem tłumu ogarniętego paniką jest tłum sformalizowany. W jego przypadku zbiorowość stanowi formalna grupa o uporządkowanym charakterze, posiadająca określony cel oraz świadoma niebezpieczeństw i przynajmniej częściowo przygotowana do stawienia im czoła i na nie uodporniona. Tłum panikujący tworzy się wówczas w momencie, gdy grupa ta na swojej drodze napotyka coś, co powoduje rozpad formalnych więzi. Przykłady to przede wszystkim oddziały wojska lub podobnej, wysoce sformalizowanej i dobrze przygotowanej organizacji. Choć panikę w tego rodzaju tłumie wywołać jest trudniej, to jednak podczas działań militarnych może wystąpić sytuacja, w której przerażone jednostki przestaną respektować wszelkie nakazy organizacyjne, staną się głuche na rozkazy i tracąc świadomość swoich zadań oraz zrutynizowanego działania rzucą się do panicznej ucieczki.. 1.3.3. Tłum nabywający Ten rodzaj tłumu jest wyjątkowo specyficzny i występuje praktycznie tylko w czasie trwania katastrof, klęsk żywiołowych, kryzysów gospodarczych, niedostatku czy też w okresach ogólnej dezorganizacji społecznej. Tworzą się wówczas zbiegowiska, które atakują i zajmują się rabowaniem sklepów, banków, a także domów i mieszkań zamożniejszych obywateli. Stąd inne nazwy tego tłumu: rabujący, grabiący. Podobne, choć bardziej krótkotrwałe, 22.

(24) efekty można obserwować podczas chwilowego zamieszania wywołanego specyficzną katastrofą czy wypadkiem. Wykorzystując sytuację tłum bezkarnie plądruje miejsce zdarzenia. Warunki i okoliczności, w jakich tworzą się tłumy rabujące, bywają bardzo różne. Zdarza się również, że powstają z tłumów agresywnych (pogromy często łączone są z rabunkiem), a nawet demonstrujących.. 1.3.4. Tłum demonstrujący Jedynym przykładem tłumu o charakterze zorganizowanym jest tłum demonstrujący, zwany także ekspresywnym. Tłum taki powstaje po to, by dać wyraz uczuciom wdzięczności, uznania czy też potępienia i pogardy, pochwały lub protestu. Demonstracja jest tłumem zorganizowanym w celu dodania eksponowanym uczuciom większej powagi, by nie stwarzać szans na przekształcenie się tłumu w formę niebezpieczną. Tłum demonstrujący może bowiem łatwo przekształcić się w każdy inny rodzaj tłumu, agresywnego, nabywającego czy też ogarniętego paniką. Trzymanie tłumu demonstrującego w ryzach zapobiega jego wyzwoleniu się i przekształceniu w spontaniczną ekspresję nastrojów. Pamiętnymi demonstracjami były polskie protesty pielęgniarek oraz górników, z których ta ostatnia, z 2005 roku, wymknęła się organizatorom spod kontroli i przekształciła w agresywny tłum walczący, który przeprowadził pod budynkiem ówczesnego sejmu regularną bitwę z policją [265].. 1.4. Psychologia tłumu 1.4.1. Homogenizacja struktury Podstawę tworzenia się tłumu stanowi proces, który można określić mianem homogenizacji, czyli ujednolicania struktury. Jest on możliwy do zaistnienia jedynie w warunkach tłumu, poza nim byłoby to niemożliwe. Składa się na niego kilka elementów, przedstawionych na Rysunku 1.3. Zatracenie świadomości własnego ja, atrofia odrębności to zasadnicza cecha uczestników organizującego się tłumu [185]. W tłumie inność jest nietolerowana, więc częściowo zanikają cechy indywidualnej osobowości jednostki, co nosi miano dezindywiduacji. Przy czym nie jest to zanik trwały, lecz jakby uśpienie ich na czas przynależności do tłumu. Indywidualne myśli i uczucia są bowiem docelowo unifikowane pod kątem zbiorowej organizacji działań. W konsekwencji, z czasem następuje konwergencja cech. Wszystkie jednostki opanowuje identyczny nastrój, a każda z nich przyjmuje te same sposoby myślenia i reagowania na zewnętrzne podniety. Powstaje tak zwana psychika zbiorowa tłumu, który dzięki niej może jak gdyby myśleć, decydować i przeżywać uczucia. Choć obecność większej liczby osób w otoczeniu wpływa pobudzająco, to stymulowane są tylko te cechy i zdolności, które większość jednostek ma dobrze wykształcone. Z kolei rola atrybutów i umiejętności mocniej zróżnicowanych wśród uczestników jest w tłumie osłabiana [103]. Zacierają się zatem wszelkie różnice. Między innymi poprzez to zjawisko tłumaczyć można fakt, że tłum nie jest w stanie 23.

(25) podejmować działań wymagających zaawansowanych procesów myślowych. Jako że w zbiorowości najważniejszą rolę odgrywają cechy pospolite, które posiada każda jednostka, stwierdzić należy, że tłum charakteryzowany jest przez rachityczną przeciętność, a decyzje przezeń podejmowane cechuje wyjątkowa prostota.. Rysunek 1.3: Procesy składowe homogenizacji tłumu. Źródło: Opracowanie własne.. Proces myślenia i odczuwania u wszystkich jednostek w tłumie zaczyna wyglądać podobnie, przy czym reakcja na podniety zewnętrzne nie jest kierowana refleksją intelektualną. Tłum dezaktywuje procesy myślowe odpowiedzialne za logiczne myślenie i wnioskowanie. Większą rolę zaczyna natomiast odgrywać wewnętrzne przeżywanie zdarzeń, stąd reakcje tłumu kierowane są przede wszystkim impulsami emocjonalnymi.. 1.4.2. Dusza tłumu W wyniku wykształcenia w tłumie jednolitej struktury, jego uczestnicy zyskują środowisko, w którym zaczynają czuć się anonimowi. Mogą niejako wtopić się w tłum, który zapewnia im poczucie bezpieczeństwa. Przez to między jednostkami a tłumem zawiązuje się specyficzna więź emocjonalno-popędowa. Spośród wszelkich zbiorowości, to tłum stanowi tę, w której zależność socjalna jest najściślejsza, a uczestnictwo jednostki w działaniu i myśleniu zbiorowym najgłębsze [266]. Jest rzeczą interesującą, że właśnie w tłumie występuje najdalej posunięte poczucie identyfikacji jednostek ze zbiorowością. Poczucie jedności z innymi daje osobom uczestniczącym w tłumie głęboką satysfakcję. Wiele wywiadów pogłębionych z uczestnikami różnych rodzajów tłumu, zdolnymi do introspekcji, wskazuje na to, że wszyscy oni przeżywali uniesienie, głębokie zadowolenie z zespolenia się ze zbiorowością, działającą tak samo jak oni. Fakt ten jest również podkreślany przez psychologów społecznych dla potwierdzenia tezy, że tłum jest formą życia zbiorowego zaspokajającą istotne potrzeby ludzkiej natury [266]. Fizycznie skutkuje to tym, że tłum pozostaje w formie spójnej. Jednostki trzymają się razem, chcąc uniknąć odizolowania. Jeśli zaś już do takowego dojdzie, dążą do jak 24.

(26) najszybszego, ponownego zespolenia się z tłumem. W efekcie tłum stanowi spójną, monolityczną masę. Powyższe elementy sprawiają, że jednostki zaczynają przejściowo zachowywać się jak jeden, ogromny i potężny organizm. Organizm posiadający duszę. Dusza tłumu stanowi element ściśle grupujący i sprawia, że wirtualna istota, jaką staje się tłum, działa autonomicznie. Obiera sobie cel, a wszystkie jednostki bez wyjątku dążą do niego. Le Bon pisze malowniczo, że dusza tłumu to wiatr, który jednostkami jak ziarenkami piasku miota z miejsca na miejsce [158]. Rysunek 1.4 przedstawia najważniejsze czynniki, decydujące o wytworzeniu się duszy tłumu oraz tego konsekwencje. Specyfika tłumu oraz jego emocjonalne odbieranie przez jednostki sprawia, że te ostatnie rosną w siłę. Trzeba podkreślić, że w tłumie występuje poczucie własnej mocy i zdolności do wykonywania wielkich czynów. Zwłaszcza tłumy demonstrujące i walczące zapewniają wysoki poziom morale i są zdolne do czynów bezwzględnych, wręcz fanatycznych, do zachowań ponad normalną ludzką odwagę i ponad zwykłe siły. Chętnie podejmują większe ryzyko. Cechuje je przy tym najwyższy poziom konsekwencji w działaniach.. Rysunek 1.4: Elementy duszy tłumu. Źródło: Opracowanie własne.. Tłumy, zwłaszcza ich odmiany agresywne, czują obowiązek wypełnienia misji. Wytwarzają wrażenie wysokiej słuszności podejmowanych działań, poczucie wykonywania ważnego i koniecznego dzieła. W rezultacie wśród uczestników tłumu podnosi się poczucie solidarności i wzajemnej zależności.. 1.4.3. Instynkt Tłum ma wybuchowy charakter. Z reguły jego odpowiedź na bodziec jest bardzo gwałtowna. Potrafi też z olbrzymią zaciętością dążyć do obranego celu. 25.

(27) W zachowaniu jednostek dostrzec też można stan wyostrzonej uwagi, wzmożonej czujności, gotowy w każdej chwili, pod wpływem impulsu, przekazać władzę nad organizmem i sterowanie instynktowi [158]. Podejmowanie decyzji przez jednostki w tłumie odbywa się właśnie na poziomie instynktu (Rysunek 1.5). Postrzegane zjawiska są bowiem interpretowane w pośpiechu, gdyż sytuacja, w jakiej znajdują się uczestnicy tłumu, wymusza konieczność błyskawicznego podejmowania decyzji. Wybór zachowania jest więc bezzwłoczny i oparty na pierwszym wrażeniu [100]. Nie wpływa na to stopień rozwoju umysłowego, w tłumie nie ma jednostek wybitnych. O wszystkim decydują cechy charakteru, uczuciowość i niskopoziomowe instynkty, a cały proces decyzyjny rozgrywa się w podświadomości. To ona odpowiada między innymi za szybkie reagowanie i przechowywane są w niej dobrze wyuczone umiejętności. Antropologicznie podświadomość wiąże się bezpośrednio z najstarszą pod względem rozwojowym częścią mózgu [33].. Rysunek 1.5: Instynktowy proces decyzyjny. Źródło: Opracowanie własne.. Charakter instynktu decyduje również o tym, że tłum nie ma zdolności do nabywania i wykorzystywania doświadczenia. Nie potrafi ocenić krytycznie wydarzeń i powstrzymać się przed podjęciem po raz kolejny działania, które wcześniej przyniosło mu szkodę. W kwestii percepcji emocjonalnej i popędowej ważną rolę odgrywa zjawisko symbolizacji. Polega ono na nadawaniu elementom otoczenia określonego znaczenia. Dotyczy to zwłaszcza obiektów, z którymi związane są silne emocje, pozytywne lub negatywne. Przykładem symbolu pozytywnego może być wyjście ewakuacyjne, do którego tłum pragnie się jak najszybciej dostać. Z kolei negatywnym odpowiednikiem będzie domniemany sprawca wypadku, który staje się obiektem ataków. Tłum agresywny chce za wszelką cenę wyładować wewnętrzne napięcie na rzeczywistym lub urojonym wrogu, a jego negatywny symbol odgrywa bardzo ważną rolę. W czasie funkcjonowania tłumu symbole pozostają dla jego uczestników bardzo czytelne i w istotny sposób decydują o ich działaniach. 26.