Od starożytności aż do czasów współczesnych stałą cechą wspólno−
ty międzynarodowej był jej ekskluzywny charakter1. W średniowiecz−
nej Europie wspólnota ta obejmowała chrześcijan, wykluczając ze swe−
go grona pogan i innowierców. W myśl dominujących poglądów poga−
nom nie przysługiwało prawo do niezależności politycznej2. Autorami odmiennego, uniwersalistycznego podejścia do stosunków międzyna−
rodowych byli wykładowcy Uniwersytetu Jagiellońskiego – Stanisław ze Skarbimierza3 i jego uczeń Paweł Włodkowic4, który reprezentował polskiego króla w sporze z Zakonem Krzyżackim5 podczas soboru po−
wszechnego w Konstancji6. Podpierając się częściowo autorytetem pa−
pieża Innocentego IV7, sformułowali oni nowatorską zasadę równou−
prawnienia w stosunkach międzynarodowych.
Według Innocentego IV, „ziemia od początku była wspólna, aż prak−
tyka pierwszych przodków doprowadziła do tego, że niektórzy jedno, a inni drugie zawłaszczali dla siebie (...)”8. W związku z powyższym, prawo do terytorium miał ten naród, który pierwszy objął je w posia−
danie9. Głosząc pogląd, w myśl którego wspólnota międzynarodowa
Michał Missala
1Pozostałości formalnej nierówności między państwami istniały jeszcze w okresie międzywojennym, o czym świadczyła niezależna od uznania państwa instytucja „do−
puszczenia do społeczności międzypaństwowej”. Zob. L. Ehrlich, Prawo narodów, Lwów 1927.
2Analogiczne tendencje pojawiały się także w państwach muzułmańskich.
3Stanisław ze Skarbimierza (ok. 1360–1431) – prawnik, teoretyk prawa między−
narodowego, filozof, pierwszy rektor odnowionego w 1400 roku Uniwersytetu Jagiel−
lońskiego i kapelan królowej Jadwigi.
4 Paweł Włodkowic z Brudzenia (ok. 1370–1435) – wybitny pisarz i myśliciel po−
ruszający kwestie prawa międzynarodowego, tolerancji i organizacji państwa. Bronił interesów Polski w sporach z Krzyżakami, także podczas soboru w Konstancji (1414–1418).
5Właściwie: Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Je−
rozolimie.
6 Sobór powszechny w Konstancji (styczeń 1415 roku – maj 1418 roku) zwołano w celu usunięcia tzw. schizmy papieskiej (urząd sprawowało wówczas równocześnie trzech papieży). Przy okazji rozpatrywano również spór polsko−krzyżacki. Zakon Krzyżacki oskarżył Polskę o współpracę z poganami, co uznawał za herezję. E.A. We−
sołowska, Paweł Włodkowic – współczesne znaczenie poglądów i dokonań, Toruń 2001, s. 10.
7Innocenty IV (Sinibaldo Fieschi) był papieżem w latach 1243–1254.
8 M. Korolko (opr.), Stanisław ze Skarbimierza. Mowy wybrane o mądrości, Kra−
ków 2000, s. 107 (Sermo de bello iusto et iniusto).
9L. Ehrlich, Przedmowa, w: idem (red.), Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. I, Warszawa 1968, s. XLIX.
powinna opierać się na istnieniu niezależnych, zarówno chrześcijań−
skich, jak i pogańskich, państw narodowych, Stanisław ze Skarbimie−
rza sformułował zasadnicze tezy doktryny równości uczestników sto−
sunków międzynarodowych, którą w praktyce europejskiej zaczęto urzeczywistniać dopiero w połowie XIX wieku, dopuszczając na mocy postanowienia traktatu paryskiego z 1856 roku Turcję do „udziału w korzyściach prawa publicznego i koncertu europejskiego”10. Poglądy Pawła Włodkowica i Stanisława ze Skarbimierza były więc w dużym stopniu zbieżne z założeniami Karty Narodów Zjednoczonych, która ostatecznie zerwała z formalną nierównością uczestników stosunków międzynarodowych.
W średniowiecznej, a później w nowożytnej (absolutystycznej) Eu−
ropie lansowana była teza, że władza pochodzi od Boga, a więc nie podlega prawu ludzkiemu11. Tymczasem Paweł Włodkowic był bliski sformułowania idei suwerenności narodu i państwa prawa. Uważał, że władza monarchy nie jest nieograniczona. Jej zakres wyznacza pra−
wo. Państwo nie jest własnością panującego, nie może więc on nim ani częścią jego terytorium dysponować. Władca nie jest właścicielem pań−
stwa, ani terytorium, a jedynie jego administratorem. Może czerpać korzyści, ale nie może pozbyć się części państwa12. Mając na względzie powyższe, Paweł Włodkowic otwarcie krytykował traktat toruński z 1411 roku13. Skoro monarcha nie może bez zgody poddanych doko−
nać cesji fragmentu terytorium własnego państwa, to tym bardziej ce−
sarz lub papież nie mogą nikomu nadawać cudzej ziemi lub pań−
stwa14.
Zaprezentowany przez krakowskich prawników sposób rozumowa−
nia znalazł pewną kontynuację w rozwiązaniach ustrojowych I Rzecz−
pospolitej, która była państwem jak na swoje czasy tolerancyjnym i względnie pokojowym. Jednakże praktyka w zachodniej części Euro−
Geneza i współczesne dylematy samostanowienia narodów
10 L. Ehrlich, Paweł Włodkowic i Stanisław ze Skarbimierza, Warszawa 1954, s.
37. Idem, Prawo narodów..., s. 140.
11 E.A. Wesołowska, Paweł Włodkowic…, op. cit., s. 120–121.
12 L. Ehrlich, Przedmowa, op. cit., s. L−LI.
13 Traktat zawarty w Toruniu 1 lutego 1411 roku między królem polskim Włady−
sławem Jagiełłą i wielkim księciem litewskim Aleksandrem Witoldem a wielkim mi−
strzem krzyżackim Henrykiem von Plauen, stanowił, że wszystkie ziemie, zamki i grody zajęte podczas wojny przez obie strony zostaną zwrócone. Zdaniem Pawła Włodkowica polski król nie miał prawa zrzec się części terytorium, więc postanowie−
nia traktatu toruńskiego były nieważne.
14 Krzyżacy swoje prawa do Prus wywodzili z przywilejów papieża Aleksandra IV (1254–1261) i Klemensa IV (1265–1271). Ich autentyczność budziła zastrzeżenia, ale abstrahując od tego Paweł Włodkowic zakwestionował samą legalność ich wydania.
py, ale również i w Rosji poszła w odmiennym kierunku. Uznano pra−
wo chrześcijańskich władców do ziem niewiernych. Zamiar nawróce−
nia pogan stał się pierwszym uzasadnieniem dla podbojów kolonial−
nych. Znacznie później pojawiły się argumenty niereligijne, w rodzaju misji cywilizacyjnej białego człowieka, itp. Tak jak cesarz Fryderyk II podarował Krzyżakom „ziemie niewiernych, których sam nie miał i (które) nigdy nie były jego, mianowicie (ziemie) Prus, Litwy, Żmudzi−
nów oraz Inflant, Łotwy i Rusi”15, tak kilkadziesiąt lat po śmierci Pawła Włodkowica papież Aleksander VI podzielił między Hiszpanię i Portugalię znaczną część pozaeuropejskiego świata16.
W większości państw Europy ludność stanowiła grupę swego rodza−
ju przynależnych do terytorium i władca mógł dowolnie kształtować jej los. Od traktatu augsburskiego (1555 rok) panujący decydował o religii poddanych. Cuius regio, eius religio przez ponad dwa stulecia było jedną z naczelnych zasad porządku europejskiego. Niecałe sto lat później ostatecznie upadło Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckie−
go, pretendujące dotąd do roli zwierzchniej wobec innych państw chrześcijańskich. W systemie westfalskim17 podmiotem stosunków międzynarodowych i w konsekwencji rozwijającego się prawa między−
narodowego stało się suwerenne państwo. Dominującą formą ustrojo−
wą był absolutyzm, więc „samostanowienie”, o ile w ogóle można użyć tego terminu, odnosiło się jedynie do władców18.
Michał Missala
15 L. Ehrlich (red.), Pisma wybrane Pawła Włodkowica, t. III., Warszawa 1968, s.
203 (Do biskupa krakowskiego).
16 W 1493 roku Aleksander VI ogłosił bullę Inter caetera, mówiącą o podziale No−
wego Świata między Hiszpanię i Portugalię. Oba państwa rok później potwierdziły de−
cyzje papieża w traktacie z Tordesillas, w myśl którego Portugalii miały przypaść zie−
mie na półkuli zachodniej położone na wschód od linii północ−południe przebiegającej w odległości około 1700 km od Zielonego Przylądka, a Hiszpania miała przejąć pozo−
stałe. W efekcie Portugalia zajęła Brazylię pozostawiając Hiszpanii resztę ziem obu Ameryk. P. Johnson, From the evil empire to the empire for liberty, „The New Criterion” (June) 2003, No. 10 (http://www.newcriterion.com/archive/21/jun03/john−
son.htm).
17Mianem systemu westfalskiego określa się stan ukształtowany w Europie przez dwa traktaty pokojowe kończące wojnę trzydziestoletnią, zawarte między Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego i Francją w Münster (24 października 1648 roku) oraz między Szwecją i Brandenburgią w Osnabrück. Układ pokojowy przy−
pieczętował podział Niemiec. Złagodzono zasadę cuius regio, eius religio, dopuszcza−
jąc wyznawanie katolicyzmu w krajach protestanckich oraz luteranizmu i kalwini−
zmu w katolickich pod warunkiem zachowania przez poddanych lojalnej postawy wo−
bec władcy. Pokój westfalski zakończył okres wojen religijnych i ukształtował mapę wyznaniową objętych jego postanowieniami obszarów.
18 Ustrój Rzeczpospolitej opierał się na innych podstawach. Państwo było dobrem wspólnym obywateli, a monarcha był przez nich wybierany i odpowiedzialny przed,