Wprowadzenie
Kwestia cypryjska pozostaje nierozstrzygnięta od ponad trzydzie−
stu lat, mimo nieustannych starań podejmowanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych oraz przedstawicieli obu cypryjskich społecz−
ności. Cypr został faktycznie podzielony na dwie części w 1974 roku.
Od tego czasu Grecy cypryjscy mieszkają wyłącznie w południowej części wyspy, zaś Turcy cypryjscy – w północnej. W 1983 roku, w obli−
czu fiaska rokowań bezpośrednich, prowadzonych pod auspicjami ONZ, władze Turków cypryjskich zdecydowały się proklamować po−
wstanie własnego państwa, któremu nadano nazwę Turecka Republi−
ka Północnego Cypru (TRPC, tur. Kuzey Kibris Türk Cumhuriyeti).
Podstawowym celem tego studium jest próba odpowiedzi na pytanie, czy TRPC można określać mianem – powstałego w wyniku secesji – państwa czy też jest to terytorium okupowane przez Republikę Turcji.
Przedmiotem analizy są tu wybrane, obowiązujące dokumenty prawa międzynarodowego publicznego oraz praktyka międzynarodowa.
Tło historyczne
Cypr uzyskał niepodległość od Wielkiej Brytanii w 1960 roku. Oko−
ło 80% ówczesnej ludności wyspy stanowili Grecy cypryjscy, natomiast 20% Turcy cypryjscy. Formalnie, na podstawie Konstytucji z 1960 ro−
ku, obie społeczności posiadały równorzędny status i współdzieliły
wpływy we władzach państwowych. Wprowadzone rozwiązania kon−
stytucyjne nie sprawdziły się jednak w praktyce. Już w latach 1963–64 doszło do walk między obiema społecznościami. Kolejne star−
cia miały miejsce w 1967 roku.
W 1974 roku północna część wyspy została zajęta przez wojska turec−
kie w ramach operacji o kryptonimie Attyla1. Desant turecki był odpo−
wiedzią władz w Ankarze na próbę zamachu stanu ze strony nacjonali−
stów greckich na Cyprze, popieranych przez ówczesny reżim czarnych pułkowników w Atenach oraz CIA2. Choć władze tureckie obawiały się realizacji idei enosis – przyłączenia Cypru do Republiki Grecji, nie zre−
zygnowały z własnej koncepcji, określanej mianem taksim – podziału wyspy. W walkach w 1974 roku zginęło kilka tysięcy osób, a blisko 180 tys. Greków cypryjskich zmuszonych było opuścić swe domy i wyjechać na południe wyspy. Podobnie, kilkadziesiąt tysięcy Turków cypryjskich, w trosce o własne bezpieczeństwo, uciekło na północ wyspy3.
Ofensywa turecka na Cyprze stała się od razu przedmiotem zainte−
resowania społeczności międzynarodowej. Rada Bezpieczeństwa ONZ, jeszcze w dniu rozpoczęcia desantu armii tureckiej 20 lipca 1974 roku, przyjęła rezolucję nr 353 (1974). W rezolucji wezwano walczące stro−
ny do natychmiastowego przerwania działań wojennych oraz respekto−
wania suwerenności, niezawisłości i integralności terytorialnej Cy−
pru4. Politycy tureccy słusznie jednak przewidywali, że ani ZSRR, ani
Przemysław Osiewicz
1Od kryptonimu tej operacji pochodzi nazwa linii zawieszenia ognia, na której za−
trzymała się turecka ofensywa i która rozgranicza do chwili obecnej Republikę Cypru oraz terytorium zajmowane przez Turków cypryjskich – „linia Attyli”. Linia Attyli by−
wa błędnie utożsamiana z tzw. „zieloną linią”, w rzeczywistości dzielącą jedynie Niko−
zję. „Zielona linia” zawdzięcza swą nazwę dyplomacie brytyjskiemu, który wyrysował ją na mapie miasta po zamieszkach między Grekami cypryjskimi a Turkami cypryjskimi w 1963 roku. Według świadków zdarzenia, pod ręką miał jedynie zieloną kredkę. Zob.
O. Stanisławska, Cienka zielona linia, „Gazeta Wyborcza” z 18 stycznia 2001 roku.
2Cypr był przedmiotem zainteresowania amerykańskich sił specjalnych ze wzglę−
du na swe położenie geostrategiczne. Gdyby w wyniku udanego zamachu stanu uda−
ło się nakłonić nowe władze cypryjskie do przystąpienia do NATO, siły Sojuszu mo−
głyby wówczas stacjonować na wyspie i szybciej reagować na rozwój wydarzeń w re−
gionie Bliskiego Wschodu. Zob. szerzej B. O’Malley, I. Craig, The Cyprus Conspiracy:
America, Espionage and the Turkish Invasion, London – New York 2002.
3Zob. szerzej A. Bernard, Republika Cypru, Warszawa 1976, s. 100–124; D. Hannay, Cyprus: the Search for a Solution, London – New York 2005, s. 2–6; B. O’Malley, I. Craig, The Cyprus Conspiracy..., op. cit.; Z. Stavrinides, The Cyprus Conflict:
National Identity and Statehood, Nicosia 1999, s. 88–138; S. Ismail, Cyprus Peace Operation: Reasons – Development – Consequences, Lefkosa 2000.
4Rezolucja Rady Bezpieczeństwa numer 353 z 20 lipca 1974 roku, Załącznik nr 8, w: A. Adamczyk, Cypr – dzieje polityczne, Warszawa 2002, s. 408.
państwa zachodnie nie zdecydują się interweniować zbrojnie w kon−
flikcie cypryjskim. Taka operacja, z punktu widzenia Zachodu, grozi−
łaby rozpadem południowej flanki Organizacji Paktu Północnoatlan−
tyckiego oraz utratą kluczowego sojusznika w rejonie wschodniego Morza Śródziemnego. W rezultacie, armia turecka oraz bojówki Tur−
ków cypryjskich zajęły północną część wyspy (razem około 37% jej te−
rytorium). 13 lutego 1975 roku władze Turków cypryjskich proklamo−
wały utworzenie Federalnego Państwa Tureckiej Republiki Cypru.
Chociaż decyzja władz Turków cypryjskich spotkała się z krytyką ze strony Rady Bezpieczeństwa w rezolucji nr 367 z 12 marca 1975 roku, podział Cypru stał się faktem.
W obliczu fiaska rokowań między obiema społecznościami, Zgroma−
dzenie Turków cypryjskich przyjęło 15 listopada 1983 roku deklarację niepodległości. Dokument zawierał 24 punkty, w których przedstawio−
no przyczyny podjęcia decyzji o secesji i utworzeniu niepodległego państwa – Tureckiej Republiki Północnego Cypru5. W Preambule za−
pisano: Wydarzenia, które miały miejsce na Cyprze przez ostatnich dwadzieścia lat oraz obecny kryzys, zmuszają nas do przedstawienia pewnych faktów światowej opinii publicznej6. W dalszej części dekla−
racji reprezentanci społeczności Turków cypryjskich wymienili argu−
menty przemawiające za proklamowaniem własnego państwa. Do naj−
ważniejszych z nich należały:
• działania na szkodę społeczności tureckiej ze strony Greków cy−
pryjskich;
• zmonopolizowanie całej władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej oraz służby cywilnej przez Greków cypryjskich od grudnia 1963 roku7;
Turecka Republika Północnego Cypru – państwo czy terytorium okupowane?
5TRPC określana jest często w rozmaitych publikacjach mianem „quasi−państwa”,
„terytorium administrowanego przez Turków cypryjskich” lub „samozwańczej Turec−
kiej Republiki Północnego Cypru”. Rezygnacja ze stosowania powyższych określeń przez autora tego studium wynika z woli nie opowiadania się po którejkolwiek ze stron zaangażowanych w kwestię cypryjską oraz troski o przejrzystość tekstu. Podob−
nie rzecz się ma w przypadku nazwy „Republika Cypru”, której stosowanie jest kwe−
stionowane przez Republikę Turcji oraz Turków cypryjskich. Jednakże należy podkre−
ślić, iż stosowanie nazw: Prezydent TRPC, Rada Ministrów TRPC lub Turecka Repu−
blika Północnego Cypru jest niedopuszczalne w przypadku oficjalnych dokumentów państwowych, ponieważ mogłoby to zostać zinterpretowane jako uznanie de facto TRPC, z pominięciem postanowień zawartych w rezolucjach Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 541 (1983) oraz nr 550 (1984).
6 Declaration of Independence by Turkish Cypriot Parliament on 15 November 1983 (http://www.trncpresidency.org/ documents/independence_declaration _1983.doc).
7W grudniu 1963 roku w Nikozji wybuchły zamieszki, które szybko przekształci−
ły się w otwarty konflikt między obiema społecznościami. W konflikt zaangażowały
• bezprawne reprezentowanie obu społeczności na arenie między−
narodowej przez władze Republiki Cypru;
• dyskryminacja członków społeczności Turków cypryjskich na wyspie;
• posiadanie własnych, odrębnych od Republiki Cypru instytucji politycznych;
• brak dobrej woli ze strony greckiej podczas prowadzonych roko−
wań dwustronnych8.
Władze nowego państwa zadeklarowały zarazem swoje pokojowe zamiary w stosunku do społeczności Greków cypryjskich oraz wolę współtworzenia przyszłej federacji cypryjskiej. Utworzenie odrębnej administracji państwowej przedstawiały zaś jako działanie na rzecz pojednania obu społeczności oraz pierwszy krok w kierunku urzeczy−
wistnienia koncepcji federacyjnej. Ponadto, w deklaracji znalazło się zapewnienie, iż Turecka Republika Północnego Cypru nie zjednoczy się z żadnym państwem trzecim. Postanowienie to należy interpreto−
wać jako gwarancję wykluczającą jakąkolwiek możliwość unii TRPC z Republiką Turcji. Groźbę takiego posunięcia władz w Ankarze do−
strzegali liderzy Greków cypryjskich, jednakże współczesne prawo międzynarodowe wyklucza możliwość nabycia terytorium na drodze zawojowania. Prócz tego, jak podkreślił Janusz Symonides, nie jest równoznaczna z utratą terytorium przejściowa niemożność wykonywa−
nia kompetencji państwowych, w wyniku okupacji wojskowej lub po−
kojowej9. Jeśli zatem uznać interwencję Turcji na Cyprze w 1974 roku za zawojowanie, jak ów fakt interpretują przedstawiciele Greków cy−
pryjskich, deklaracja powstania TRPC nie mogła wywołać pozytywnych skutków prawnych. Należy jednocześnie zaznaczyć, iż w opinii władz tureckich, skorzystały one z prawa do interwencji, przysługującego im na podstawie Traktatu gwarancyjnego (Treaty of Guarantee) z 1960 ro−
ku10. Gwarantami porządku konstytucyjnego na Cyprze, w myśl tej umowy, są Grecja, Turcja oraz Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
Przemysław Osiewicz
się władze Grecji oraz Turcji. Na znak protestu przeciwko polityce rządu oraz prezy−
denta Makariosa, przedstawiciele Turków cypryjskich, z wiceprezydentem Fazilem Kuczukiem na czele, zrezygnowali z pełnionych funkcji.
8Ibidem.
9R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1998, s. 213.
10 Nazwa Traktat gwarancyjny jest powszechnie stosowana w literaturze przedmiotu na określenie Traktatu gwarancyjnego zawartego pomiędzy Republiką Cypru a Republiką Grecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Pół−
nocnej oraz Republiką Turcji.
i Irlandii Północnej. Art. IV Traktatu stanowi: Jeżeli wspólna i zgod−
na akcja (celem przywrócenia porządku konstytucyjnego – przyp. au−
tora) okaże się niemożliwa, każde z trzech państw−gwarantów zastrze−
ga sobie prawo do działania wyłącznie w celu przywrócenia ustano−
wionego tym traktatem stanu prawnego11.
W dniu ogłoszenia deklaracji niepodległości przedstawiony został projekt konstytucji Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Jej osta−
teczny tekst został zatwierdzony w drodze referendum 5 maja 1985 roku (70,16% głosów za)12. Dokument ten składał się z ośmiu części oraz 164 artykułów. W jego Preambule zostało umieszczone podzięko−
wanie Turków cypryjskich za przeprowadzenie operacji pokojowej przez bohaterskie siły zbrojne Turcji13. Pierwszym prezydentem TRPC został wybrany Rauf Denktasz14.
Na mocy Konstytucji, w TRPC występuje trójpodział władzy, zakaza−
na jest dyskryminacja rasowa, zagwarantowany jest świecki charakter państwa oraz równość wszystkich obywateli wobec prawa. Reżim poli−
tyczny należy określić jako parlamentarno−gabinetowy, gdyż władza rządu pochodzi od parlamentu i jest on przed nim odpowiedzialny15. Konstytucja ta, choć nadal stosowana, pozostaje jednak nieważna w świetle obowiązujących norm prawa międzynarodowego, gdyż TRPC została dotychczas uznana de iure jedynie przez Republikę Turcji16.
Turecka Republika Północnego Cypru – państwo czy terytorium okupowane?
11 Traktat gwarancyjny, Załącznik nr 5, w: A. Adamczyk, Cypr…, op. cit., s. 404.
12The Constitution of the Turkish Republic of Northern Cyprus, „Journal of Cyprus Studies” 1999, Vol. 14/15, s. 119.
13 The Constitution of the Turkish Republic of Northern Cyprus (http://www.trnc−
presidency.org/constitution.html).
14Ze względu na powszechny brak uznania Tureckiej Republiki Północnego Cypru na arenie międzynarodowej, głowa tego państwa bywa często określana w oficjalnych dokumentach, literaturze naukowej oraz prasie mianem „tak zwanego prezydenta”
(ang. so−called President) lub „lidera Turków cypryjskich”. Drugie określenie, jako neutralne, jest stosowane przez autora tego studium, poza przypadkami, gdy powołu−
je się on na oficjalne dokumenty tureckie.
15 Władza wykonawcza spoczywa w rękach prezydenta oraz rady ministrów. Pre−
zydent jest wybierany w wyborach powszechnych na pięcioletnią kadencję. Członko−
wie Zgromadzenia wybierają spośród własnego grona premiera, którego zadaniem jest sformowanie rządu. Parlament jest jednoizbowy, a w skład Zgromadzenia wcho−
dzi 50 deputowanych, wybieranych w wyborach powszechnych na pięcioletnią kaden−
cję. Najważniejszą instytucją sądowniczą w państwie jest Sąd Najwyższy, który posia−
da kompetencje sądu konstytucyjnego, najwyższego sądu odwoławczego oraz sądu ad−
ministracyjnego. Zob. Facts About Turkish Republic of Northern Cyprus, Lefkosa 2005, s. 14–17.
16 Praktyka międzynarodowa przyczyniła się do utrwalenia dwóch podstawowych rodzajów uznania państwa. W opinii Alfonsa Klafkowskiego (Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1981, s. 153) „należy rozróżnić dwa rodzaje uznania: uznanie