Czym jest zatem TRPC, skoro nie została ona uznana jako niepod−
ległe państwo przez społeczność międzynarodową? W literaturze przedmiotu najczęściej pojawiają się określenia: „terytorium okupowa−
ne Cypru” lub „terytorium kontrolowane [administrowane] przez Tur−
ków cypryjskich”. W przeciwieństwie do tej drugiej nazwy, która ma wydźwięk neutralny, pojęcie „terytorium okupowane” jest używane przeważnie przez przedstawicieli władz Republiki Cypru. Czy zatem jego stosowanie przez badaczy kwestii cypryjskiej jest uprawnione?
Według Włodzimierza Malendowskiego, okupacja oznacza czasowe zajęcie obcego terytorium. Wyróżnia się: okupację pokojową i okupację wojenną. Okupacja pokojowa polega na wprowadzeniu w czasie poko−
ju obcych sił zbrojnych na terytorium innego państwa i ustanowieniu na nim administracji wojskowej lub cywilnej. Podstawą okupacji mo−
że być umowa międzynarodowa. Z kolei okupacja wojenna oznacza za−
bór części lub całości terytorium w wyniku działań wojennych28. Współczesne prawo międzynarodowe wyklucza okupację wojenną jako legalny sposób nabycia terytorium. Przykładowo, w Akcie Końcowym KBWE z 1975 roku znalazło się postanowienie, na podstawie którego państwa uczestniczące przyjęły zobowiązanie, że będą się powstrzymy−
wać od czynienia terytorium któregokolwiek z nich przedmiotem oku−
pacji wojskowej. (…) Żadna taka okupacja lub nabycie nie będą uzna−
ne za legalne29.
Jak już wcześniej wspomniano, władze Republiki Cypru konse−
kwentnie określają północny Cypr mianem terytorium okupowanego.
Przykładowo, prezydent Republiki Cypru Tassos Papadopoulos powie−
dział (podczas konferencji prasowej 25 kwietnia 2004 roku), iż acquis communautaire nie znajduje zastosowania na terytorium okupowa−
nym przez Turków30. Z kolei w liście przesłanym 23 sierpnia 2005 ro−
ku przez pełniącego obowiązki Chargé d’affaires Republiki Cypru przy
Przemysław Osiewicz
28 W. Malendowski, Okupacja, w: Cz. Mojsiewicz (red.), Leksykon współczesnych międzynarodowych stosunków politycznych, Wrocław 2004, s. 252.
29 Akt Końcowy Helsinek 1975, w: E.J. Osmańczyk, Encyklopedia ONZ i stosun−
ków międzynarodowych, Warszawa 1986, s. 20.
30Replies by the President of the Republic Mr Tassos Papadopoulos at today’s press conference to the foreign media, 25 IV 2004 (http://www.mfa.gov.cy).
ONZ Andreasa Hadjichrysanthou do Sekretarza Generalnego ONZ, termin „terytorium okupowane” został użyty kilkakrotnie. Cypryjski dyplomata, zgodnie z instrukcjami rządu, posłużył się, między innymi, określeniami: nielegalna jednostka administracyjna utworzona na te−
rytoriach okupowanych oraz turecka okupacja wojskowa w północnej części Cypru31. Podobne sformułowanie znalazło się w raporcie doty−
czącym łamania prawa własności w okupowanej części Cypru32. Auto−
rzy tego dokumentu wspominają, między innymi, o procesie koloniza−
cji, zorganizowanym przez Turcję w okupowanej części Cypru po 1974 roku33.
Biorąc pod uwagę, iż władze Republiki Cypru są stroną w sporze, jest to zjawisko zrozumiałe. W ten sposób promują własne stanowisko w kwestii cypryjskiej. W ich opinii okupantem jest Republika Turcji, która najpierw dokonała inwazji wojskowej latem 1974 roku, a później odmówiła wycofania swych wojsk, które nadal nielegalnie stacjonują na wyspie. Należy jednak podkreślić, iż terminy: „terytorium okupo−
wane” czy „okupacja” na określenie statusu północnego Cypru nie są używane w oficjalnych dokumentach ONZ oraz w orzeczeniach Euro−
pejskiego Trybunału Praw Człowieka, natomiast występują spora−
dycznie w rezolucjach Parlamentu Europejskiego.
W dokumentach ONZ stosowane jest określenie „władze na pół−
nocy” (ang. the authorities in the north)34. Równie często spotkać można wyrażenie „północna część wyspy” (ang. the northern part of the island)35. Termin „okupacja” nie jest używany, gdyż ONZ jako mediator w sporze, nie wspiera stanowiska żadnej ze stron. Gdyby termin ów pojawił się w jakiejkolwiek rezolucji Rady Bezpieczeń−
stwa ONZ lub raporcie Sekretarza Generalnego ONZ, zostałby z pewnością natychmiast oprotestowany przez stronę turecką. Moż−
na zatem w tym przypadku mówić o politycznej poprawności ze stro−
ny ONZ.
Podobnie, w orzeczeniu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie Cyprus v. Turkey z 10 maja 2001 roku, nie użyto terminu
Turecka Republika Północnego Cypru – państwo czy terytorium okupowane?
31 Letter dated 19 August 2005 from Chargé d’affaires a.i. of the Permanent Mission of Cyprus to the United Nations addressed to the Secretary General, A/59/899 – S/2005/537 (http://www.un.org).
32Unlawful Property Exploitation in Occupied Cyprus, 18 May 2005 (http://www.mfa.
gov.cy).
33 Ibidem.
34Report of the Secretary−General on the United Nations Operation in Cyprus of 5 June 1997, S/1997/437, „Journal of Cyprus Studies” 2001, Vol. 18/19, s. 353.
35 Resolution 1092 (1996) of 23 December, „Journal of Cyprus Studies” 2001, Vol.
18/19, s. 259.
„terytorium okupowane”, lecz posłużono się pełną nazwą państwa Turków cypryjskich zapisaną w cudzysłowie (ang. „Turkish Republic of Northern Cyprus”)36. W tym samym dokumencie podkreślono jed−
nak, iż władze Republiki Cypru są jedynymi legalnymi władzami na Cyprze37. Co ważniejsze, zarzuty związane z łamaniem praw człowie−
ka na północnym Cyprze zostały postawione Republice Turcji, a nie Turkom cypryjskim. Tym samym Trybunał obarczył odpowiedzialno−
ścią za łamanie praw człowieka na obszarze TRPC nie administrację Turków cypryjskich, której nie uznaje, lecz władze tureckie.
W odróżnieniu od rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz orze−
czeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, termin „okupacja”
jest sporadycznie stosowany w rezolucjach Parlamentu Europejskie−
go. W rezolucji z 17 kwietnia 1984 roku występuje sformułowanie pół−
nocny Cypr okupowany przez Turcję38. Rezolucja z 13 września 1985 roku została z kolei poświęcona rozwojowi wydarzeń w okupowanej przez Turcję północnej części Cypru39. Inne określenie, zdecydowanie częściej stosowane przez Parlament Europejski, brzmi: sektor Turków cypryjskich (ang. the Turkish Cypriot sector of Cyprus). Należy pod−
kreślić, iż instytucje wspólnotowe nie mogły pozostać bezstronne w sprawie sporu cypryjskiego po przystąpieniu Republiki Grecji do EWG w 1981 roku. Przeciwnie, zaangażowały się w kwestię cypryjską, wydatnie wspierając stanowisko nowego państwa członkowskiego.
Można wymienić również i inne argumenty, które nie pozwalają określać północnego Cypru mianem terytorium okupowanego, a których źródłem jest praktyka międzynarodowa. Jednym z nich jest fakt przyznania Turkom cypryjskim środków finansowych przez Unię Europejską. Po zaakceptowaniu przez społeczność Turków cypryjskich planu Annana w referendum 24 kwietnia 2004 roku, Komisja Euro−
pejska podjęła decyzję o wyasygnowaniu około 259 milionów euro na wsparcie jej rozwoju gospodarczego, jednakże środki te nie zostały do−
tąd przekazane administracji północnego Cypru40. Miejscowe władze
Przemysław Osiewicz
36Judgment in the Case of Cyprus v. Turkey of 10 May 2001, w: European Stand on the Cyprus Problem…, op. cit., s. 257–268.
37 Ibidem, s. 263.
38 Resolution of 17 April 1984, w: European Stand on the Cyprus Problem…, op. cit., s. 38.
39Resolution of 13 September 1985 on developments in the Turkish−occupied section of northern Cyprus, w: European Stand on the Cyprus Problem…, op. cit., s. 41.
40 Część środków przeznaczonych dla Turków cypryjskich, w ramach strategii przedakcesyjnej, została uwzględniona w budżecie ogólnym Unii Europejskiej na 2005 rok. Pomoc ta miała wynieść 120 milionów euro. Zob. Budżet ogólny Unii Euro−
pejskiej na rok finansowy 2005. Dane, Bruksela – Luksemburg 2005, s. 9.
odmawiają ich przyjęcia bez wydania przez Komisję zalecenia doty−
czącego handlu bezpośredniego między TRPC a państwami Unii Eu−
ropejskiej. Decyzja w tej sprawie jest z kolei konsekwentnie blokowa−
na przez Republikę Cypru na forum Rady Unii Europejskiej41. Nie−
mniej należy podkreślić, iż stanowisko Komisji Europejskiej w spra−
wie sytuacji społeczności Turków cypryjskich uległo zmianie w porów−
naniu z okresem przed referendum. Nie brakuje opinii, iż przyznane środki mają wynagrodzić społeczność Turków cypryjskich, która, w odróżnieniu od Greków cypryjskich, poparła uregulowanie sporu na podstawie planu wynegocjowanego pod auspicjami Sekretarza Gene−
ralnego ONZ. Niemniej, przekazanie wspomnianych środków admini−
stracji Turków cypryjskich byłoby niemożliwe, gdyby, w opinii Komisji Europejskiej, Republika Turcji okupowała część terytorium państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Trudno stwierdzić, komu i z jakie−
go tytułu należałoby je wówczas przekazać.
Kolejny argument związany jest z aktywnością Turków cypryj−
skich na forum międzynarodowym. Ich przedstawiciele spotykają się regularnie z przedstawicielami wielu państw świata (nierzadko wy−
sokiego szczebla) oraz organizacji międzynarodowych. Począwszy od 1963 roku liderzy Turków cypryjskich spotykają się przy różnych okazjach z kolejnymi sekretarzami generalnymi ONZ. Naturalnie, fakt ten nie może mieć żadnego wpływu na kwestię uznania, bądź braku uznania TRPC oraz jej władz. Należy jednak zauważyć, iż wszelkie sprawy poruszane przez ONZ i dotyczące Cypru konsulto−
wane są w pierwszym rzędzie z reprezentantami Turków cypryj−
skich, a nie z władzami tureckimi. Gdyby w opinii ONZ Turcja oku−
powała północny Cypr, wówczas wszelkie rokowania winny być pro−
wadzone z nią, a nie z liderami Turków cypryjskich. Tymczasem tu−
recka społeczność na Cyprze jest równorzędnym partnerem dla Gre−
ków cypryjskich, co znajduje potwierdzenie w dokumentach ONZ, i winna dysponować tymi samymi prawami42. Z pewnością Turcy cy−
pryjscy nie mogą być uznani za okupantów, skoro są obecni na wy−
spie od setek lat.
Reprezentanci Turków cypryjskich spotykają się regularnie z dele−
gacjami państw członkowskich Organizacji Konferencji Islamskiej.
Turecka Republika Północnego Cypru – państwo czy terytorium okupowane?
41 Report of the Secretary General on the United Nations operation in Cyprus of 27 May 2005 (http://www.daccessdds.un.org/doc/UNDOC/GEN/N05/364/26/PDF/
n0536426.pdf).
42Zasada równorzędnego statusu obu społeczności stała się podstawą Konstytucji Republiki Cypru z 1960 roku. Została ona również wielokrotnie potwierdzona w wie−
lu późniejszych dokumentach, na przykład we wszystkich wersjach planu Annana.
Szczególnie silne, aczkolwiek nieformalne więzi łączą TRPC z Paki−
stanem oraz Azerbejdżanem. W jednym z wywiadów prezydent Azer−
bejdżanu Ilham Aliyev stwierdził: Współczujemy naszym braciom, Turkom cypryjskim, że muszą żyć w izolacji. Nadszedł czas, by uwol−
nić od niej Cypr. W porozumieniu z Turcją, Azerbejdżan jest gotowy uczynić wszystko, co konieczne, by znieść izolację43. Pierwszym wy−
miernym efektem polityki Azerbejdżanu względem Cypru stało się uznanie paszportów TRPC.
Ponadto, mają również miejsce spotkania z przedstawicielami państw Zachodu. 12 maja 2005 roku lider Turków cypryjskich Mehmet Ali Talat spotkał się z komisarzem ds. rozszerzenia UE Olli Rehnem oraz ministrem spraw zagranicznych Luksemburga Nicholasem Schmitem, natomiast 27 października 2005 roku w Waszyngtonie – z amerykańską sekretarz stanu Condoleezzą Rice. Chociaż nie otrzy−
mał on amerykańskiego poparcia dla swego stanowiska, już samo spo−
tkanie należy ocenić jako sukces dyplomatyczny. Mehmet Ali Talat zo−
stał przyjęty przez Condoleezzę Rice jako przedstawiciel społeczności Turków cypryjskich, a nie administracji narzuconej północnemu Cy−
prowi przez państwo−okupanta. W 2006 roku planowane jest spotkanie Mehmeta Ali Talata z premierem Wielkiej Brytanii Tonym Blairem.
Ostatni argument dotyczy efektywnej kontroli nad terytorium zaj−
mowanym przez Turków cypryjskich. Społeczność turecka na Cyprze dysponuje własnymi instytucjami politycznymi, które służą potrze−
bom miejscowej ludności. Z pewnością wpływ Turcji na rozwój wyda−
rzeń na wyspie jest nadal znaczący, ale począwszy od grudnia 2003 roku można zaobserwować proces stopniowego uniezależniania się Nikozji44 od Ankary45. Wyróżnić można co najmniej dwie jego przy−
czyny. Pierwszą stanowią proeuropejskie aspiracje Republiki Turcji.
W obliczu rozpoczętych w październiku 2005 roku negocjacji akcesyj−
nych, nieuregulowana kwestia cypryjska może stać się główną prze−
szkodą w przyjęciu Turcji do Unii Europejskiej. Z tego powodu wła−
dze tureckie próbują ograniczać swoje polityczne zaangażowanie na Cyprze. Drugą przyczynę stanowią zmiany na scenie politycznej
Przemysław Osiewicz
43 Azerbaijan Ready to Help TRNC, „Kibris” (July) 2005, s. 7.
44Nikozja jest stolicą Republiki Cypru, ale zarazem (północna, tzw. turecka, część miasta) ośrodkiem administracyjnym TRPC.
45W grudniu 2003 roku w wyborach parlamentarnych na Północnym Cyprze zwy−
cięstwo odniosły partie opowiadające się za możliwie najszybszym uregulowaniem kwestii cypryjskiej oraz przystąpieniem federalnego państwa cypryjskiego do Unii Europejskiej. Na czele koalicyjnego rządu stanął Mehmet Ali Talat, reprezentujący Turecką Partię Republikańską.
TRPC. Wyniki kolejnych wyborów parlamentarnych w grudniu 2003 roku oraz w lutym 2005 roku dowiodły, że największym poparciem społecznym cieszą się zwolennicy uregulowania kwestii cypryjskiej oraz stopniowego uniezależniania się od Ankary. Z pewnością decydu−
jący wpływ na zdynamizowanie tego procesu miałoby wprowadzenie lotów bezpośrednich oraz wymiany handlowej z państwami Unii Eu−
ropejskiej, co mogłoby prowadzić do gospodarczego uniezależniania się północnego Cypru od Turcji.
Wnioski
Jeśli uzależnić istnienie państwa od faktu jego uznania ze stro−
ny innych państw, przedstawione dokumenty prawa międzynarodo−
wego dowodzą, iż Turecka Republika Północnego Cypru nie jest państwem i nie powinna być przedstawiana jako państwo w publi−
kacjach naukowych oraz prasie. Uznanie ze strony tylko jednego państwa nie jest wystarczające. Zdaniem Malcolma N. Shawa, w świetle przyjętych przez Radę Bezpieczeństwa ONZ rezolucji, sta−
nowiska wszystkich, poza Turcją, państw świata oraz ze względu na dużą zależność tego terytorium od Turcji nie może ono być uznawa−
ne za niepodległe państwo, lecz pozostaje de facto jednostką teryto−
rialną administrowaną w granicach republiki Cypru i zależną od tureckiej pomocy46. Nie sposób jednak pominąć argumentów Turków cypryjskich, które, choć nie mogą przesądzić o uznaniu TRPC za państwo, uniemożliwiają jednocześnie określenie jej mianem teryto−
rium okupowanego. Wystarczy przypomnieć, iż administracja Tur−
ków cypryjskich kontroluje zajmowane terytorium, posiada zorgani−
zowaną strukturę i własne instytucje polityczne, zaspokaja rozmai−
te potrzeby miejscowej ludności, jej przedstawiciele spotykają się z przedstawicielami wielu państw świata, a Komisja Europejska przyznała Turkom cypryjskim środki finansowe z przeznaczeniem na rozwój gospodarczy.
Stosowanie terminu „okupacja” na określenie sytuacji politycznej na północy Cypru jest, jak już wcześniej wspomniano, zrozumiałe w przypadku władz Republiki Cypru, ponieważ odzwierciedla stano−
wisko, jakie zajmują one w opisywanym sporze. Istnieje jednak po−
ważna wątpliwość czy termin ten powinien być rozpowszechniany przez badaczy kwestii cypryjskiej, skoro nie pojawia się on w oficjal−
nych dokumentach ONZ, natomiast jego stosowanie w rezolucjach
Turecka Republika Północnego Cypru – państwo czy terytorium okupowane?
46 M.N. Shaw, Prawo międzynarodowe, Warszawa 2000, s. 147.
Parlamentu Europejskiego można tłumaczyć progreckim stanowi−
skiem EWG/UE. Użycie terminu okupacja, na określenie terytorium północnego Cypru, świadczyć może o świadomym lub nieświadomym opowiedzeniu się po jednej ze stron sporu.
Przemysław Osiewicz