W 1761 roku ówczesny profesor retoryki i poezji Gottlieb Wernsdorf (1717–1774) w programie zajęć dla klasy przedostatniej informował – zgodnie z konwencją – w trze-ciej osobie, że:
…constituit hoc etiam anno in tramite coepto pergere.
[…] In secunda classe publice Ovidianis Metamorpho-sibus et Caesaris Bello civili explanando insistet ac Romanas antiquitates tradet, ut hucdum fecit63.
…zdecydował się również w tym roku podążać obraną ścieżką. […]
W drugiej klasie na zajęciach ogólnodostępnych będzie się zajmo-wał wyjaśnianiem Owidiuszowych Metamorfoz i Wojny domowej Cezara, a także przedstawi starożytności rzymskie, jak [to] czynił dotąd..
Pięć lat później pojawia się podobny anons; tym razem – już z wyraźnym wskazaniem na podręcznik Willema
Hendrika Nieupoorta:
Hucdum publice in primano auditorio ternas horas Horatio interpretando impendit [sc. Wernsdorf]; iam vero divisurus operas, Horatianis Odis explanandis relinquet horas binas, nempe nonam et secundam diei Iovis, sed nona diei Veneris exponet antiquitates Romanas ad Nieupoorti compendium64.
Dotychczas na zajęciach bezpłatnych dla wszystkich w sali uczniów klasy pierwszej po trzy godziny przeznaczał na wyjaśnia-nie [utworów poetyckich] Horacego; teraz nosi się z zamiarem
63 (1761): k. X4 recto.
64 (1766): k. (4) recto.
podzielenia zajęć: na objaśnianie ód Horacjańskich pozostawi dwie godziny, mianowicie – dziewiątą i czternastą w czwartek;
o dziewiątej zaś w piątek przedstawi Starożytności rzymskie [Antiquitates Romanas] według podręcznika Nieupoorta.
Z początkiem roku 1761 Gottlieb Wernsdorf rozpoczynał lekcje z retoryki i poezji po raz dwunasty. Nie zachowały się co prawda wcześniejsze programy zajęć jego autorstwa, już jednak sformułowanie ut hucdum fecit („jak czynił dotąd”) sugeruje, że to nie pierwszy raz, gdy uczniowie klasy drugiej mieli okazję z ust Wernsdorfa poznać „ekspli-kacje” z historii kultury starożytnego Rzymu, które niegdyś opracował Nieupoort. Czy słyszeli oni jedynie zagadnienia podawane bezpośrednio z książki, czy też słynący wśród kolegów z pracowitości i ogólnej erudycji profesor Werns-dorf modyfikował prezentowane treści – nie sposób określić na podstawie dostępnych materiałów źródłowych, chociaż oficjalnie przyjmuje się, że prowadzone w klasach akade-mickich zajęcia miewały autorski charakter65. Wiedząc jednak skądinąd nieco więcej o doskonałym przygotowaniu filologicznym Gottlieba Wernsdorfa – wydawcy pierwszej, niemal pełnej, edycji mów późnoantycznego retora Hime-riosa z Prusias (ok. 305 – po 380)66 – możemy zakła-dać, że prowadzenie wykładu z antiquitates na zajęciach tego profesora retoryki i poezji niekoniecznie równało się odtwórczemu cytowaniu. Można raczej wyobrażać sobie Wernsdorfa jako nauczyciela, który zagląda do towarzyszą-cych wywodowi głównemu przypisów i stara się je wyko-rzystywać, by w zależności od potrzeby urozmaicić wykład bezpośrednim odwołaniem do tekstów starożytnych. Już sama obecność w sylabusach takich autorów, jak
Kwin-65 Mokrzecki (2012): 42.
66 Na temat gdańskiej edycji Himeriosa np. Otto et al. (2016): 246–
249.
tus Horacjusz Flakkus czy Gajusz Juliusz Cezar, czyni ten sposób nauczania bardziej prawdopodobnym: skoro z tekstów obu – jak starałem się pokazać nieco wcześniej – korzystał niejednokrotnie Willem Hendrik Nieupoort, to i Gottlieb Wernsdorf, jako nauczyciel retoryki i poezji, mógł na zajęciach z kultury starożytnego Rzymu odwoły-wać się do autorów, których dokładnie omawiał również na innych lekcjach. Tego rodzaju dydaktyczna taktyka sprzyjałaby integracji nauczanych treści albo też, ujmując rzecz szczegółowo, pokazywaniu wiedzy na temat ewident-nych powiązań utworów literackich z szeroko pojmowaną obyczajowością starożytnych Rzymian, do czego zresztą zachęca, jak wynika z poprzednich fragmentów, sam autor Rituum….
Mówienie o swobodzie dydaktycznej w tym kontekście wydaje się bardziej usankcjonowane również dzięki pew-nym inpew-nym śladom, jakie dotrwały do naszych czasów w kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej, a mianowicie – zapi-skom ze stylistyki łacińskiej, prowadzonej przez Gottfrie-da Lengnicha (1689–1774), poprzednika Wernsdorfa na stanowisku profesora retoryki i poezji. Sporządzone w latach trzydziestych XVIII stulecia przez nieznanego ucznia Gimnazjum Akademickiego, zapełniają końcowe niezadrukowane karty drugiego ważnego w tamtym czasie kompendium do zajęć z retoryki i poezji – Podstaw bardziej eleganckiego stylu łacińskiego… (Fundamenta stili cul-tioris…)67 Johanna Gottlieba Heineckego (1681–1741)68. Anonimowe notatki zajęciowe dowodnie wskazują, że pro-fesor Lengnich korzystał nie tylko z podręcznika Heinecke-go, ale że sam miał również zwyczaj wychodzić poza ramy określone przez tegoż autora; przy tym nie zmieniał metody
67 Heinecke (1736).
68 Lieberwirth (1957a).
podawania informacji wypracowanej przez Heineckego w Podstawach… Dlaczego zatem w podobny sposób nie mógłby postępować Gottlieb Wernsdorf, wykazując się pewną osobistą inicjatywą? Casus zajęć ze stylistyki u Len-gnicha pozwala sądzić, że taka samodzielność wydaje się całkiem prawdopodobna.
Poszukując informacji o sposobie pracy z interesującą nas książką, winniśmy także przypomnieć słowa wspomina-nego już Johanna Matthiasa Gesnera, który rekomendu-jąc podręcznik Nieupoorta, zastanawiał się, jak efektyw-nie wykorzystywać to kompendium kultury starożytnego Rzymu zarówno w procesie nauczania, jak i podczas samodzielnej nauki. Wiemy już, że Gesnerowska Prolu-sio ukazała się po raz pierwszy w 1740 roku, a więc po dwudziestu ośmiu latach od daty pierwszego wydania Rituum… Obecna zaś przez ten czas niemal nieustannie na rynku wydawniczym książka Nieupoorta bardzo się rozrosła, tracąc pożądaną zwięzłość – konieczną według Gesnera, by w ciągu jednego semestru przepracować wszystkie zamieszczone w niej tematy. Dlatego w dalszej partii wstępu Gesner pisał:
…expecto ab auditoribus nobilissimis, uti domi diligen-ter legant ipsi librum et testimonia, ad quae provoca-tur, quantum potest, ipsi cosiderent, adferantque adeo ad praelectiones nostras iam aliquam eorum, quae hic traduntur, notitiam. […] Loca studiose indicabo tum auctorum veterum, quae velut classica videbun-tur, tum recentiorum hominum, a quibus putamus unamquamque partem feliciter tractatam. […] Quae deesse videbuntur, necessaria cognitu, supplebimus69.
69 Nieupoort (1743b): XXIX.
…oczekuję od szlachetnych słuchaczy, żeby w domu pilnie sami czytali książkę; świadectwa [teksty], do których się ona odwołu-je, w miarę możliwości studiowali samodzielnie i przychodzili na moje wykłady z pewną wiedzą o zagadnieniach, jakie tu się prze-kazuje. Wówczas ja, jeśli wiedza [któregoś ze słuchaczy] okaże się w jakimś stopniu niepełna, będę poufale i łagodnie, co przystoi człowiekowi z wykształceniem takim jak moje, pouczał. Wskażę dokładnie fragmenty czy to dzieł autorów starożytnych, które posiadają status klasycznych, czy to prac ludzi żyjących w nieod-ległym czasie, które w jakiejś części, jak uważamy, dobrze by było omówić. […] Jeśli jakieś brakujące informacje wydają się niezbęd-ne [w procesie zdobywania wiedzy], uzupełnimy je.
W latach czterdziestych XVIII stulecia Johann Matthias Gesner piastował stanowisko profesora retoryki i poezji na uniwersytecie w Getyndze, a zatem niewątpliwie miał prawo sformułować prośbę do studentów, by w warunkach domowych samodzielne poznawali starożytną kulturę rzymską, czytając tekst Rituum… Czy jednak w podobnym trybie mogła się odbywać praca z podręcznikiem Nieupo-orta w Gimnazjum w Gdańsku? Według znawcy dziejów gdańskiego Athenaeum Lecha Mokrzeckiego w klasach akademickich stosowano zbliżony do uniwersyteckiego system nauki, w którego ramach jedynie zajęcia przedpołu-dniowe były obowiązkowe. Popołudniami nauka odbywała się w ramach lekcji fakultatywnych, a w sobotę wolny od zajęć wykładowych kilkugodzinny blok poobiedni wpro-wadzono po to, aby uczniowie mieli czas na samodzielne przygotowanie do zajęć w bibliotece Rady Miasta Gdań-ska70. Opierając się na tym schemacie, możemy przyjąć, że i w Gdańsku mógł być stosowany system podobny do „Gesnerowskiego”, zakładający pracę z podręcznikiem zarówno samodzielną, jak i pod kierunkiem nauczyciela.
Zresztą dodać należy, że w ramowym cyklu pracy
zajęcio-70 Mokrzecki (2012): 42; por też. Kizik (2012): 56.
wej gdańskiego Athenaeum przewidziano więcej czasu na wykładanie starożytności rzymskich niż jeden semestr.
Zdaje się o tym świadczyć nie tylko przywołany wcześniej zapis z planu Retoryki i poezji na rok 1766, ale także wskazują na to kolejne dwa sylabusowe roczniki dla lat 1767 i 1768, w których czytamy między innymi:
In primano auditorio partim Horatium explanare per-get, cuius librum Epodon brevi ante ferias absolvit sta-timque Satyras interpretari cepit, partim antiquitates Romanas, in quibus nuper locum de iudiciis tractavit, ductu Nieupoorti porro enarrabit, ad locum de sacris Romanorum mox transiturus71.
W sali prymanów częściowo będzie nadal objaśniał Horacego, któ-rego księgę epod nieco przed wakacjami zakończył i zaczął księgę satyr; częściowo nadal będzie nauczał – idąc za Nieupoortem – starożytności rzymskie, w którym [to kompendium] objaśniał
niedawno fragment dotyczący sądownictwa, a wkrótce zamierza przejść do omawiania praktyk religijnych Rzymian.
…superiore anno primanis civibus Horatii Satyras binis horis diei Iovis interpretatus, easdem hoc anno interpretari perget; teria hora, nempe diei Veneris nona, antiquitates Romanas explanavit in iisque nuper in capite de militia substitit: nunc ceptum pensum continuabit ad finem et si ante finem anni fuerit trac-tatio antiquitatum absoluta, earum loco Plinii Minoris Panegyricum Traiano imperatori devotum illustrare institute72.
…w ubiegłym roku [profesor Wernsdorf] objaśniał prymanom w czwartki przez dwie godziny satyry Horacego; zamierza
71 (1767): k. X4 recto.
72 (1768): k. X4 recto.
je również objaśniać w tym roku. Na trzeciej godzinie, tj. w piąt-ki o dziewiątej, wykładał starożytności rzymsw piąt-kie i zatrzymał się na rozdziale piątym o służbie wojskowej. Teraz podjęte zadanie będzie realizował do końca i jeśli temat zostanie zamknięty przed końcem roku, zamiast starożytności zdecyduje się wyjaśniać poświęcony cesarzowi Trajanowi Panegiryk Pliniusza Młodszego.
Z cytowanych zapisów sylabusowych wynika wprost, że kil-kusetstronicowy „Nieupoort” bywał wykładany w Gimna-zjum Akademickim w Gdańsku w całości. Przy tym co roku na lekcję ze starożytności rzymskiej rezerwował profesor Wernsdorf godzinę tygodniowo. Prowadzony w takim tem-pie wykład trwał zasadniczo trzy lata. Z zapisów na rok 1770 wiemy natomiast, że zakończenie objaśniania anti-quitates w cyklu 1766–1768 w rzeczywistości nastąpiło dopiero wiosną roku 1769, a więc sugerowane przez Catalogi lectionum ramy roczne dla układu programowego były traktowane umownie73.
Pisząc o kompendium Willema Hendrika Nieupoorta w kontekście zajęć w gdańskim Athenaeum, nie bez powo-du skupiłem się przede wszystkim na osobie profesora Gottlieba Wernsdorfa. Z zachowanych sylabusów wyni-ka bowiem, że w osiemnastowiecznym Gdańsku nazwi-sko Nieupoorta należy wiązać przede wszystkim z osobą pochodzącego z Wittenbergi wydawcy Himeriosa. Zaję-cia poświęcone kulturze starożytnego Rzymu oczywiście odbywały się zarówno przed rokiem 1749, jak i po 1773 (profesor Wernsdorf zmarł w styczniu 1774 roku), ale nigdzie wprost nie pojawia się nazwisko Nieupoorta. O ile u profesora Johanna Sartoriusa (zm. 1729) zagadnienie starożytności rzymskich zupełnie nie zostało wyodrębnione w anonsach sylabusowych, o tyle u Gottfrieda Lengnicha, przejmującego katedrę retoryczno-poetycką po zmarłym
73 (1770): k. *3 verso.
poprzedniku, widzimy pod rokiem 1733 zapis sugerujący, że historyk ten, jako nauczyciel, wykładał starożytno-ści rzymskie, ale na podstawie podręcznika Christopha Cellariusa vel Kellera (1638–1707)74, zatytułowanego pierwotnie Antiquitates Romanae ex veterum monu-mentis ac legibus Romanis digestae. Quibus appendix de re Romanorum nummaria et inscriptionibus accessit, a następnie dziesięć lat późniejszej wersji kontynentalnej, publikowanej w Halle: Breviarium antiquitatum Romana-rum…75. Z kolei następcy Lengnicha i Wernsdorfa – Carol Benedict Cosack (nauczyciel retoryki i poezji w Gdańsku między 1775/1776 a 1797) oraz Carl Morgenstern (na stanowisku profesorskim w latach 1799–180276) – roz-wiązywali kwestię nauczania kultury starożytnego Rzymu jeszcze inaczej: pierwszy z nich wykorzystywał – opisany w sekcji poświęconej katalogowi PAN Biblioteki Gdańskiej – niewielkich rozmiarów podręcznik Gottloba Benedicta von Schiracha77, a drugi z wymienionych profesorów nauczał, podając wiadomości z historii starożytnej Grecji i Rzymu, geografii rejonu śródziemnomorskiego, wiedzy o kulturze antycznej, mitologii i literatury czy nawet – archeologii.
Wszystkie zagadnienia zaś wykładał, opierając się na wybranej samodzielnie literaturze78.
Można by zaryzykować stwierdzenie, że działania Carla Morgensterna, realizującego niespotykany dotąd w murach Gdańskiego Gimnazjum, a inspirowany niewątpliwie przez Friedricha Augusta Wolfa, projekt filologicznej encyklo-pedii (tak bowiem nazywało się połączone wykładanie
74 Leuschner (1957).
75 Por. Keller (1711); Keller (1722).
76 Zob. Amburger − Krusenstjern (1970).
77 Catalogus lectionum (1778): k. X3 verso.
78 Catalogus lectionum (1799): k. „ster” verso.
pomocnych w uprawianiu filologii dyscyplin), są w jakimś stopniu symptomatyczne dla kwestii obecności Rituum…
Nieupoorta na rynku wydawniczym. Samo kompendium w ostatniej wersji znacznie odbiega od pierwszych edy-cji (co w rzeczy samej nie powinno dziwić: przez całe XVIII stulecie pojawiło się kilku autorów uzupełnień, kilka odrębnych partii wstępnych czy nawet pracę nad wyda-niem zaczął nowy redaktor – żyjący w latach 1763–1825 Carel Ferdinand Nagel79), ale ważniejsze wydaje się to, że słuchacze halleńskich wykładów Wolfa, zainspirowani rozwijaną przez niego koncepcją Altertumswissenschaft, poszerzającą znacznie spektrum badawcze filologii klasycz-nej, próbowali na nowo i odmiennie niż dotąd przybliżać swoim uczniom starożytność grecko-rzymską. Znalezienie nowej narracji, która odpowiadałaby proponowanym przez zwolenników Wolfa metodom uprawiania badań filologicz-nych, wymagało nowych książek zwierających nowe treści.
Operacja ta była konieczna choćby dla zaznaczenia tej szczególnej cezury w myśleniu o filologii, która – postrze-gana dotąd w wyraźnej korelacji ze studiami teologicznym czy biblistycznymi – stała się na przełomie XVIII i XIX wie-ku samodzielną dyscypliną naukową. Wyrosła z tradycji humanistycznych badań nad antiquitates, książka Wil-lema Hendrika Nieupoorta, mimo że doceniana (również w Gdańsku), musiała – by tak rzec – ustąpić pod naporem nowych trendów w nauce o antyku. Swoje zadanie – jak się wydaje – spełniła, gdyż to na jej podstawie kształcili się, na pewno na etapie szkolnym, przyszli uczniowie Frie-dricha Augusta Wolfa. W osiemnastowiecznym Gdańsku do jej popularności przyczynił się jeden z wybitniejszych filologów – Gottlieb Wernsdorf. Natomiast następne poko-lenia – również uczniowie jego uczniów – podczas swojej
79 Zuidema (1918).
drogi uniwersyteckiej zapewne niejednokrotnie stykały się z nowymi koncepcjami uprawiania studiów filologicznych i przyjmowały je ze zrozumieniem – o czym świadczy cho-ciażby spora grupa rękopiśmiennych notatek z wykładów Wolfa w kolekcji PAN Biblioteki Gdańskiej80.
Bibliografia
1596–1782: Index librorum, qui ex donatione munificentia et libera-litate philomusorum bibliothecae magnifici et amplissimi Senatus inserti sunt, [Gdańsk].
1634: Typus, sive designatio lectionum ac operarum in gymnasio Dan-tiscano, benedicente Altissimo, proponendarum incluti magistratus arbitratu publice exposita ad diem XXVIII Maii MDCXXXIV: Partitio laborum, Gedani.
1689–1778: Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissen-schafften und Künste, Welche bißhero durch menschlichen Ver-stand und Witz erfunden und verbessert worden: Darinnen so wohl die Geographisch-Politische Beschreibung des Erd-Kreyses, nach allen Monarchien, Kayserthümern, Königreichen, Fürstenthümern, Republiquen, freyen Herrschafften, Ländern, Städten, See-Häfen, Vestungen, Schlössern, Flecken, Aemtern, Klöstern, Gebürgen, Pässen, Wäldern, Meeren, Seen, Inseln, Flüssen, und Canälen;
samt der natürlichen Abhandlung von dem Reich der Natur […]
Als auch eine ausführliche Historisch-Genealogische Nachricht von den Durchlauchten und berühmtesten Geschlechtern in der Welt, Dem Leben und Thaten der Kayser, Könige, Churfürsten und Fürsten, grosser Helden, Staats-Minister, Kriegs-Obersten […] Ingleichen von allen Staats-Kriegs-Rechts-Policey und Hau-ßhaltungs-Geschäfften des Adelichen und bürgerlichen Standes […] Wie nicht weniger die völlige Vorstellung aller in der Kirchen--Geschichten berühmten Alt-Väter, Propheten, Apostel, Päbste,
Cardinäle, Bischöffe, Prälaten und Gottes-Gelehrten […] Endlich auch ein vollkommener Inbegriff der allergelehrtesten Männer,
80 Zob. hasło Wolf, Friedrich August, w: Günther (1909): 419, w tym np. Ms. 2365: Bärreysen (1801); Ms. 2360: Kniewel (1801–1802).
berühmter Universitäten, Academien, Societäten…, Zedler J.H., Halle, Leipzig.
1689–1778: Broeckhuizen oder Broukhusen, Janus van, w: Grosses vollständiges Universal-Lexicon Aller Wissenschafften und Kün-ste…, Vol. 4, Zedler J.H., Halle, Leipzig, s. 743.
1731: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu annuo expediendarum propositus Ianuario ineun-te…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Ma 3927, t. 27.
1733: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu annuo expediendarum propositus Ianuario ineun-te…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Ma 3927, t. 27.
1761: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu anuuo expediendarum propositus Ianuario ineunte anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1766: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu annuo expediendarum propositus Ianuario ineunte anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1767: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu annuo expediendarum propositus Ianuario ineunte anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1768: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu annuo expediendarum propositus Ianuario ineunte anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1770: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi cursu anuuo expediendarum propositus Ianuario ineunte anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1778: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi propositus feriis nundinalibus anno…, Schreiber T.J., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1799: Catalogus lectionum et operarum publicarum in Athenaeo Gedanensi propositus feriis nundinalibus anno…, Wedel D.L., Danzig, sygn. PAN BG: Od 17760 8º.
1922–1932: The Scriptores Historiae Augustae, with an English translation by D. Magie, Vol. 1–3, Heinemann W., Putnam’s Sons G.P., London, New York.
2009: Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, Wyd. 5, Wydawnictwo Pallottinum, Poznań.
amburgere., krusenstjerng. von 1970: Morgenstern, Karl Simon, w: Deutschbaltisches biographisches Lexikon 1710–1960, ed.
O. Welding, W. Lenz, Böhlau Verlag, Köln, s. 528.
annaeus m.l. 1835: Pharsaliae libri X…, Bass G., Quedlinburg, Leipzig.
bärreysenj.w.l. 1801: Philologische Vorlesungen Friedrch August Wolfs, nachgeschrieben von Johann Wilhelm Ludwig Bärreysen, Bl. 3: Philologische Encyklopädie gelesen von Prof. Wolf im Som-merhalbjahr 1801, Bl. 150: Lateinische Grammatik oeffentlich gelesen 1801 von Ostern bis Michael, Bl. 174: De inscriptionibus.
Oeffentliche Vorlesung 1801, [Halle].
bayeriscHe akademieder wissenscHaFten. HistoriscHe kommission (hrsg.) 2016: Neue Deutsche Biographie, Bd. 26: Tecklenburg – Vocke, (Für die Historische Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften hrsg. von M. Lanzinner, H.-Ch. Kraus), 1. Aufl., Duncker & Humblot, Berlin.
bouilletm.-n. 1878: Dictionnaire universel d’histoire et de géogra-phie…, 26 éd., Hachette, Paris.
brissonb. 1583: De formulis et solemnibus populi Romani verbis libri VIII, Nivell S., Paris.
callimacHus 1921: Callimachus and Lycophron, Aratus: With an English translation, Heinemann W., G.P. Putnam’s Sons, London, New York.
carstene. 1875–1912: Schirach, Gottlob Benedict von, w: Allgeme-ine deutsche Biographie, Auf Veranlassung und mit Unterstützung seiner Majestaet des Königs von Bayern Maximilian II, hrsg. durch die Historische Commission bei der königl. Akademie der Wissen-schaften, hrsg. R. Freiherr von Liliencron, F.X. von Wegele, A. Bet-telheim, F. Gerlich et al., Vol. 31, Duncker und Humblot, Leipzig, s. 307–308.
dempstert. (ed.) 1613: Antiquitatum Romanarum corpus absolutissi-mum, in quo praeter ea, quae Iohannes Rosinus delineaverat, infi-nita supplentur, mutantur, adduntur: Ex criticis et omnibus utriu-sque linguae auctoribus collectum – poetis, oratoribus, historicis, iurisconsultis, qui laudati, explicati, correcti, Jean Le Bouc, Paris.
dempstert. 1694: Kalendarium Romanum, in quo praeter ortum et occasum signorum caelestium, quae in sexto libro „Fasto-rum” notantur, ludi item et dedicationes templorum Romanorum et Graecorum per seriem integri anni habentur, w: Thesaurus
antiquitatum Romanarum, in quo continentur lectissimi quique scriptores, qui superiori aut nostro saeculo Romanae reipublicae rationem, disciplinam, leges, instituta, sacra artesque togatas ac sagatas explicarunt et illustrant […]. Accesserunt variae et accu-ratae tabulae aeneae, ed. J.G. Gräve, Vol. 8, 1 ed., Franz Halmam, Peter van der Aa, Utrecht, Leiden, col. 115–124.
ecksteinF.a. 1875–1912: Gesner, Johann Matthias, w: Allgemeine deutsche Biographie. Auf Veranlassung und mit Unterstützung seiner Majestaet des Königs von Bayern Maximilian II. hrsg. durch die Historische Commission bei der königl. Akademie der Wissenscha-ften, hrsg. R. Freiherr von Liliencron, F.X. von Wegele, A. Bettelheim, F. Gerlich et al., Vol. 9, Duncker und Humblot, Leipzig, s. 97–103.
gHisalbertia.m. (ed.) 1960–1982: Dizionario biografico degli Italiani, Istituto della Enciclopedia Italiana, Roma.
gimma g. 1723: Idea della storia dell’Italia letterata, esposta col-l’ordine cronologico dal suo principio fino all’ultimo secolo, colla notizia delle storie particolari di ciascheduna scienza e delle arti nobili; di molte invenzioni; degli scrittori più celebri e de’ loro libri;
e di alcune memorie della storia civile e dell’ecclesiastica; delle religioni, delle academie e delle controversie in vari tempi acca-dute, e colla difesa delle censure, con cui oscuraria hanno alcuni stranieri creduto: Divisa in due tomi, colle tavole de’capitoli e delle controversie nel primo; degli autori o lodati, o impugnati; e delle cose notabili nel secondo, Napoli.
goulbourne r. 2009: Appropriating Horace in eighteenth-century France, w: Perceptions of Horace: A Roman poet and his readers, ed. L.B.T. Houghton, M. Wyke, Cambridge University Press, Cam-bridge, New York, s. 256–270.
grävej.g. (ed.) 1694: Thesaurus antiquitatum Romanarum, in quo continentur lectissimi quique scriptores, qui superiori aut nostro saeculo Romanae reipublicae rationem, disciplinam, leges, institu-ta, sacra artesque togatas ac sagatas explicarunt et illustrant […].
Accesserunt variae et accuratae tabulae aeneae, 1 ed., Franz Halma, Peter van der Aa, Utrecht, Leiden.
Accesserunt variae et accuratae tabulae aeneae, 1 ed., Franz Halma, Peter van der Aa, Utrecht, Leiden.