Dla gdańskiego przedstawienia podstawowe będzie zna-czenie Proteusza jako symbolu alchemicznej transformacji sprzężonej z obrazem kosmosu (il. 5: Kunrath, Amphi-theatrum sapientiae aeternae). Od schyłku starożytności uznawano, że Proteusz reprezentuje pierwotną (protogonos) materię filozofów, jest rezerwuarem, receptularzem form;
przy czym nie jest żadną z form ukazywanych w akcie, lecz wszystkimi w ich potencjalnej mocy. Homer, zestawiając wcielenia Proteusza, czyni aluzje do czterech żywiołów:
wody, ognia, ziemi (bo po niej porusza się, w którego się zamienia) i w pewien sposób powietrza, które jest niezbęd-ne, by wzrastało drzewo, którego postać przybiera; inne metamorfozy Proteusza, szczególnie te zwierzęce, ukazują uniwersalne oblicze jego transfiguracji.
Luteranin Heinrich Khunrath, lekarz, alchemik, kabalista, uznał Proteusza – z racji jego związków z żywiołem morza – za obraz zarówno nieświadomości, jak i doskonałości sztuki; za natchnienie czerpane ze światła natury i symbol duszy świata. Pisał o nim:
Und ist unser [Mercurius] Catholicus (aus Krafft seines Allgemeinen Fewerfunckens des Lichts der Natur) zweiffels ohne Proteus, der uhralten Heidni-schen Weisen Meer Abgott, der die Schlüssel zu Meer, und […] Gewalt uber alles hat…
I jest nasz Mercurius Catholicus [rtęć metaliczna – M.K.] (mocą swej Powszechnej Iskierki Światła Natury) zaiste Proteuszem prastarych Pogańskich Mędrców, Morza Bożkiem […], który ma klucze do głębin morskich […]. I władzę ma nad wszystkim…16
16 Khunrath (1597): 220–221 (pisownia oryginalna); przekład Roberta Reszke, zob. też Jung et al. (2002): 82.
3. Proteusz według Andrei Alciatiego, Public Domain
4. Achille Bocchi, Symbolicarum quaestionum…, 1574
5. Kunrath, ...Amphitheatrum sapientiae aeternae..., Hamburg 1595, Public Domain
Claude Germain w dziele Icon philosophiae occultae w 1678 roku przedstawiał go w następujący sposób:
Denique haec admiranda substantia, Prothei cuius-dam instar, varios idnuit vultus, figuras et colores : quasi vero natura in ea prima iecisset fundamenta vel delineasset stamina totius regni mineralis atque forsan vegetabilis; vegetabilia enim ex mineralium resolu-tione nutriuntur. Longum esset et inutile recensere varia nomina huic admirabili materiae a philosophis imposita.
Ta godna podziwu substancja, którą jest Proteusz, przybiera różnorodne twarze, figury i kolory; tak jak natura miesza w sobie pierwotne zasady lub zarysowuje więzi łączące królestwo minera-łów i – być może – roślin, zważywszy na fakt, iż rośliny żywią się roztworem soli mineralnych. Trwałoby zbyt długo i byłoby zbędne wymienianie rozlicznych cech, jakie filozofowie dostrzegają w tej zachwycającej materii17.
Thomas Vaughan w dziele Magia Adamica (1650) pisał:
…Niech ten, kto nie jest obeznany z Proteuszem, odwoła się do Pana: Pan jest Chaosem lub Merkurym [wszyst-kich elementów], co tłumaczy [naturę] Proteusza, a więc poszczególnych istot powszechnie zwanych indywiduami;
ponieważ Pan przemienia się w Proteusza, to znaczy w róż-ne gatunki – zwierzęta, rośliny i miw róż-nerały…18
Antoine-Joseph Pernety w Dictionnaire mytho-hermétique (1758) tak definiuje naszego bohatera:
Prothée n’est autre que l’esprit universel de la natu-re, esprit igné répandu dans l’air; l’eau le reçoit de
17 Germain (1678): 16.
18 Vaughan (1650): 124.
l’air, et le communique à la terre. Il se spécifie dans chaque regne de la nature, et s’y corporifie en prenant diverses formes, suivant les matrices où il est déposé.
Quand on sait le lier et le garrotter, disent les Philo-sophes, c’est-à-dire, le corporifier et le fixer, on n’en fait se qu’on en veut […]. Les Chymistes hermétiques en font la pierre et l’élixir, tant pour la transmutation des métaux, que pour conserver la santé à ceux qui se portent bien, et la rendre à ceux qui sont malades.
Proteusz nie jest niczym innym jak uniwersalnym duchem natury, duchem ognistym rozprzestrzeniającym się w powietrzu; woda przejmuje go z powietrza i przekazuje ziemi. Ów duch występuje w każdym z królestw natury, wciela się w nie, przybierając różne formy. Jeśli się go uchwyci i spęta, jak mówią filozofowie, uczyni wszystko, czego od niego chcemy […]. Alchemicy uczynili z niego kamień i eliksir zarówno dla transmutacji metali, jak i dla podtrzy-mania zdrowia – zarówno tych, którzy mają się dobrze, jak i dla tych, którzy są chorzy19.
W kontekście gdańskiego cyklu planetarnego w Sali Czer-wonej szczególnie interesujący wydaje się fragment utworu wierszowanego Benedictusa Figulusa, Pandora magnalium naturalium... (1608):
Duch ożywiony rozpuszcza ciało, ciało koaguluje ducha.
To sam Merkury
-fundament kamienia mędrców.
Sam staje się czarny, zielony, biały i czerwony;
jest nawet Proteuszem, bóstwem morskim, które – schwytane – cudownie
przekształca się w tysiące form,
19 Zob. Pernety (1758): 409 [s.v. Prothée] (w cytacie pisownia orygi-nalna).
a więc: rozpuszcza się i koaguluje […]
obumiera i ożywia się, […]
oczyszcza się i w ogniu utrwala.
We wszystkich tych rzeczach poruszać się będą Niebo i Ziemia, a Słońce i Księżyc stają się też przeto czarne jak kruk;
ziemia i niebo całkowicie stapiają się.
Zaprawdę w materii i chaosie toczy się osobliwa walka żywiołów ze wszech stron:
woda pokrywa całą ziemię, aby jednak wilgoć stała się sucha.
Pozwala nieustannie i niestrudzenie w konkury stawać tym potężnym gigantom
z naszym nadzwyczaj małym karłem, który w końcu za sprawą boskiego cudu triumfuje i zwycięża,
wszystkich olbrzymów pochwyca, unicestwia i wiąże.
Z bezwartościowych odprysków Bóg stwarza nowe Niebo i Ziemię, Nowa Jerozolima zaiste zbudowana jest z przezroczyście jasnego złota
i czystych kamieni szlachetnych.
To tu właśnie jest ów wsławiony kamień mędrców.20 Jean d’Espagnet w Enchiridion physicae restitutae...
(1623) twierdził, że Proteusz wpływa na geniusz planet w ich opozycji, koniunkcji i aspekcie21.
20 Figulus (1608): 266–267.
21 Zob. Espagnet (1623): 32.
Jeśli obecność Proteusza w ratuszowym cyklu planet impli-kowałaby te rozważania alchemiczne, to domniemanym pomysłodawcą cyklu mógłby być Bartholomäus Schach-mann, nadzorujący z ramienia Rady Miejskiej w latach 1593–1596 przebudowę Sali Czerwonej22. Dwukrotnie podejmował on w swoim domu Gerolama Scotta, sztuk-mistrza, iluzjonistę i maga (1584, 1588); w czasie jed-nej z wizyt Scotto okazał przyszłemu burmistrzowi swe magiczne lustro, w którym obaj mieli ponoć ujrzeć Adama i Ewę, mocno już zestarzałych. Sędziwój w 1611 roku przesłał Schachmannowi przez Jeana de Blanque, francu-skiego konsula w Gdańsku, sztabkę żelaza zamienionego w złoto (relacja Adriana Pauliego).
Proteusz gdański, ukazany jako egzotyczny mąż ze skrzy-dłami zamiast rąk, siedzący okrakiem na głowie smoka o dwóch pokrytych łuskami ogonach, to przedstawie-nie unikatowe w sztuce w granicach Rzeczypospolitej.
Być może Schachmann, domniemany inwentor cyklu
22 Na temat Schachmanna zob. Majda — Mielnik (2012).
6. Proteusz-Glaukos, fot. ze zbioru Marcina Kalecińskiego
i samej figury Proteusza, inspirował się rzeźbą Proteusza--Glaukosa (il. 6: Proteusz-Glaukos) z ogrodu w Bomarzo (Schachmann znał Italię, studiował w Sienie). Tak czy inaczej, bohater naszych rozważań zasługuje na dalsze badania, zgłębiające jego miejsce w cyklu planetarnym.
Zasygnalizowany trop alchemiczny to jakby łyżka dziegciu w – dotychczas postrzeganej jako klarownej – teologicz-no-politycznej wykładni dekoracji Sali Czerwonej Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku.
Bibliografia
alciatia., mignaultc. 1584: Emblemata […] cum facili et com-pendiosa explicatione, qua obscura illustrantur dubiaque omnia solvuntur […], excerpta […] in eadem Alciati emblemata maio-rum vigiliamaio-rum commentariis, ad calcem Alciati vita…, Christoph Plantin, Antwerpen.
boccHia. 1574: …Symbolicarum quaestionum de universo genere […] libri quinque, Società dei Tipografi Bolognesi, Bologna.
conti n. 1567: …Mythologiae, sive explicationum fabularum libri decem, in quibus omnia prope naturalis et moralis philosophiae dogmata sub antiquorum fabulis contenta fuisse demonstratur…, [s.n.], Venezia.
della pico mirandolag. 2010: Oratio de hominis dignitate. Mowa o godności człowieka, przeł. i przypisami opatrzyli Z. Nerczuk i M. Olszewski, wstępem poprzedził D. Facca, Wydawnictwo Insty-tutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa.
deramaixm. 2009: Poétique et théologie de Protée dans l’oevre de Sannazar lecteur de Virgile, w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon, éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 383–402.
espagnetj. 1623: Enchiridion physicae restitutae […]. Tractatus alter inscriptus Arcanum Hermeticae philosophiae opus…, Nicolaus Buon, Paris.
Figulusb. 1608: Pandora magnalium naturalium aurea et benedicta, de benedicto lapidis philosophici mysterio: Darinnen Apocalypsis
Des Hocherleuchten Aegyptischen Königs und Philosophi, Hermetis Trismegisti; von unserm Teutschen Hermete, dem Edlen, Hochthew-ren Monarchen und Philosopho Trismegisto, A. Ph. Theophrasto Paracelso &c. Verdolmetschet: wie auch Tinctura Physicorum Paracelsica, mit einer Schönen Erklerung, Zetzener, Straßburg.
Fordp. 2009: Protée à la Renaissance: interprétations allégoriques, w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon, éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 365–382.
FuHrert. 2009: Protée: Lecture et interpétations chez les pères de l’Église, w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon, éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 283–291.
germain c. 1678: Icon philosophiæ occultae, sive vera methodus componendi magnum antiquorum philosophorum lapidem, Arnout Leers (vid.), Rotterdam.
giraldi g.g. 1548: De deis gentium varia et multiplex historia, in qua simul de eorum imaginibus et cognominibus agitur, vbi plu-rima etiam hactenus multis ignota explicantur et pleraque clarius tractantur […] syntagmatum decem et septem huius operis ac rerum quae singulis tractantur feriem, proxima post praefationem pagella indicabit […] accessit quoque omnium quae toto opere continentur, nominum acrerum locuples index, Oporinus [Herbst], Johannes, Basel.
Homerus 1919: The Odyssey. With an English Translation by A.T. Mur-ray, Harvard University Press, William Heinemann Ltd., Cambridge MA, London.
Homerus 2003: Odyseja, przeł. L. Siemieński, wstępem poprzedziła Z. Abramowiczówna, oprac. i objaśnieniami opatrzył J. Łanowski, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Kraków.
icard n. 2009: Protée ou iconographie impossible, w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bou-chardon, éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 167–185.
iwanoykoe. 1986: Sala Czerwona ratusza gdańskiego, Zakład Naro-dowy im. Ossolińskich, Wrocław, Gdańsk etc.
jungc.g., Franzm.-l.v., reszker. 2002: Mysterium coniunctionis:
Studia o dzieleniu i łączeniu przeciwieństw psychicznych w alche-mii, KR, Warszawa.
kaleCińskim. 2011: Mity Gdańska: Antyk w publicznej sztuce prote-stanckiej res publiki, słowo/obraz terytoria, Gdańsk.
kHunratH H. 1595: Yehovah elohim tseva’ot, totique caelestis exer-citus spiritualis, militiae; proximo suo fideli, et sibimet ipsi, natu-rae atque arti, amphitheatrum sapientiae aeternae, solius venatu-rae, [Hamburg?].
kHunratHH. 1597: Von hylealischen Das ist pri-materialischen catho-lischen oder Algemeinem natürlichen Chaos der Naturgemessen Alchymiae und Alchymisten, Wiederholete, vernewerte und wolver-mehrte Naturgemeß alchymisch und Rechtlehrende Philosophische Confessio oder Bekentnus Henrici Khunrath Lipsiensis, Genen.
kHunratHH. 1608: Amphitheatrum sapientiae aeternae solius verae:
Christiano-kabalisticum, divino-magicum, nec non, physico-chy-micum, ter unum, catholicon, Levi Braun, Magdeburg.
majdat., mielnikm. (red.) 2012: Bartholomäus Schachman 1559–
1614 – sztuka podróży. Katalog wystawy. Gdańsk 2012, tłum.
P. Łuba, Muzeum Narodowe, Gdańsk.
marécHauxp. 2009: La réception de Protée dans les mythographies et les commentaires d’Ovide entre 1350 et 1550: L’histoire d’une dissociation w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon, éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 347–364.
pernetya.-j. 1758: Dictionnaire mytho-hermétique, dans lequel on trouvre les allégories fabuleuses des poètes, les métaphores, les
énigmes et les termes barbares des philosophes hermétiques…, Bauche, Jean-Baptiste-Claude.
rolet a. 2009a: Le Protée d’André Alciat et les Protée d’Achille Bocchi (dans «le Symbolum» à Renée de France et les manuscrits):
Variations emblématiques. Entre philologie et théologie, w: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon éd. A. Rolet, Presses Universitaires de Rennes, Rennes, s. 429–499.
roleta. (red.) 2009b: Protée en trompe-l’œil: Genèse et survivances d’un mythe, d’Homère à Bouchardon, Presses Universitaires de Rennes, Rennes.
vaugHan t. 1650: Magia adamica: or the antiquitie of magic, and the descent thereof from Adam downwards, proved. Whereunto is added a perfect, and full discoverie of the true cœlum terræ, or the magician’s heavenly chaos, and first matter of all things, printed by T.W. for H. Blunden, London.
vergilius maro P. 1900: Bucolics, Aeneid, and Georgics […], ed, J. Bradstreet Greenough, Ginn & Co., Boston.
vergilius maro p. 2006: Bukoliki i Georgiki: Wybór, przeł. i oprac.
Z. Abramowiczówna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, De Agostini Polska, Wrocław, Warszawa.
A
sumPtemDo ninieJszyChrozważań, mających charakter komunikatu, jest medal z wizerunkiem Giovanniego Bernardina Bonifacia, markiza d’Oria (ur. 1517 w Ne-apolu, zm.1597 w Gdańsku), obecnie przechowywany w zbiorach British Museum w Londynie. (il. 1, 2) Nie został on dotychczas odnotowany w literaturze omawiającej por-trety peregrynanta, protestanckiego humanisty i fundatora Biblioteki Rady Miejskiej w Gdańsku1. Celem tego szkicu nie jest jednak ustalenie artystycznej proweniencji dzieła, lecz prześledzenie okoliczności, które doprowadziły do jego realizacji. Podjęta zostanie też próba poznania poglądów1 Na temat Bonifacia i jego księgozbioru ze współczesnych opracowań:
Welti (1976); Welti (1986); Fabiani-Madeyska (1991); Welti (1985);
Babnis — Nowak (1998); Pszczółkowska (2001): 33–57; Welti (2013).
Włocha na kwestie portretu, ujmowanego nie tyle w kon-tekście gatunku artystycznego, bujnie rozwijającego się w epoce renesansu, ile w samej idei vera effigie znajdującej swe urzeczywistnienie w mniej spektakularnych niż malar-stwo mediach nowożytnych, takich jak rysunek, sztych czy właśnie medal. Omawiany obiekt stanowi znacznie bardziej udaną – w sensie artystycznym i technicznym – wersję medalu z Museo Civico di Brescia, będącego przedmiotem badań wybitnego biografa Bonifacia, szwajcarskiego uczo-nego Manfreda Weltiego2. W katalogu medali eksponowa-nych w londyńskim muzeum, opracowanym przez Philipa Attwooda, interesujący nas przedmiot został umieszczony
2 Welti (1973): 707–725;Welti (2011): 552–555. Być może medal z British Museum jest wspominanym przez Weltiego drugim egzem-plarzem, który zaginął we Florencji w XIX wieku.