W kontekście interesującego nas zagadnienia niezastąpio-nym źródłem informacji o książkach poświęconych historii kultury starożytnych cywilizacji śródziemnomorskich są dawne lokalne katalogi biblioteczne. Już od pierwszego spojrzenia na opracowany na przełomie XIX i XX stulecia katalog przedmiotowy Danziger Stadtbibliothek (poprzed-niczki PAN Biblioteki Gdańskiej) potrafimy określić, jakie-go rodzaju książki stały niegdyś w salach Bibliothecae Senatus Gedanensis w gmachu na Starym Przedmieściu lub innych bibliotekach dawnego Gdańska – prywatnych czy parafialnych. Ta pomoc w poszukiwaniach bibliogra-ficznych jest zresztą zdecydowanie lepsza – właśnie ze względu na sposób porządkowania zbiorów – niż sza-cowny, acz zdekompletowany Index librorum, qui […]
bibliothecae […] Senatus Gedanensis insertae sunt, prezentujący napływ kolejnych nabytków bibliotecznych wedle dat rocznych przez 186 lat (1596–1782)5. A zatem w dziale systematycznym Ce, grupującym między innymi w punkcie 2. Dzieła zebrane i pisma na temat starożytności rzymskich (oryg.: Gesammelte Werke und Schriften über römische Altertümer), znajdziemy takie publikacje, jak wielotomowy i wieloautorski, choć redagowany jednooso-bowo przez Johanna Georga Grävego, zwanego Graeviusem
5 Szafran (1988).
(1632–1793)6, Thesaurus antiquitatum Romanarum (sygn.
PANBG: Ce 3195 2º). To ogromne dzieło – pod względem formatu i zawartości – miało z założenia pełnić funkcję wydawnictwa referencyjnego; swoimi rozmiarami raczej na pewno onieśmieliłoby każdego ucznia, zostało pomyślane jako pożyteczny w pracy badawczej zbiór naukowych roz-praw. Thesaurus… w pewnym sensie symbolicznie sumu-je wysiłki szesnasto- i siedemnastowiecznych uczonych, którzy interesowali się historią kultury starożytnego Rzy-mu, i pośrednio uzasadnia również, dlaczego w szkolnych programach trwało sformułowanie antiquitates Romanae, kojarzone z badaniami nad kulturą starożytnego Rzymu7. Jednak oprócz wydawanej przez Johanna Georga Grävego – w latach dziewięćdziesiątych XVII stulecia (1694–1699) –
bardzo obszernej dwunastotomowej publikacji, zdarzały się i mniejsze rozmiarami opracowania, traktujące o kulturze starożytnej w ogóle czy też z przeniesieniem akcentów na realia rzymskie. Patrząc na kolejne stronice opisywanego przed chwilą katalogu przedmiotowego, zauważymy zresz-tą więcej opisów bibliograficznych tego rodzaju publikacji.
W Reallexica, dziale trzecim, grupującym „leksykony rzym-skich realiów”, trafią się przykładowo siedemnastowieczne Antiquitates Romanae e Rosino aliisque in compendium contractae et iuxta ordinem alphabeti dispositae bono iuventutis (Ienae 1657, sygn. PANBG: Od 3652 8º, adl. 1 – zob. il. 1)8. Praca ta jest jednak stosunkowo skromna
rozmiarami (tekst główny, z numeracją składkową, nie
6 Halm (1875–1912).
7 Co potwierdzają liczne przykłady zamieszczone w sylabusach lekcyj-nych, na przykład Gimnazjum Akademickiego w Gdańsku. Chociaż trzeba przyznać, że w tej szkole antiquitates widoczne stają się dopiero w XVIII stuleciu (od 1733 roku), zob. np. (1733). W zna-nych mi o sto lat wcześniejszych sylabusach gdańskich (z roku 1630 i 1634) termin antiquitates w ogóle się nie pojawia, zob. Riccius (1630); (1634).
8 Hildebrand (1657).
il. 1. Antiquitates Romanae e Rosino aliisque in compendium contrac-tae et iuxta ordinem alphabeti disposicontrac-tae bono iuventutis, Ienae 1657;
sygn. PAN BG: Od 3652 8º, adl. 1
przekracza 115 kart), przeznaczona raczej na poziom podstawowy, niekoniecznie dla słuchaczy gimnazjalnych klas akademickich. Nie można tego powiedzieć o wpi-sanej wtytule książce Johanna Roszfelda vel Rosinusa (1551–1626)9 Romanarum antiquitatum libri decem…, zapełnionej drobnym drukiem i liczącej 480 stron (tylko w tekście głównym)10. Z siedemnastowiecznych publikacji – tych zaprojektowanych z większym rozmachem – funk-cję kompendium dla gimnazjalnych klas akademickich mógł pełnić podzielony na cztery księgi Consensus novus et methodicus antiquitatum Romanarum, czyli Nowy i metodyczny zwyczaj opisywania starożytności rzym-skich, napisany przez niemieckiego teologa i historyka H(e)inricha Kippinga (1623–1678). Podtytuł opatrzonego sygnaturą Ce 3292 8º druku sugeruje, jak pomyślany został ów Consensus: w książce autor starał się zawrzeć – można się domyślać, że z sukcesem, jeżeli pracę wzna-wiano ośmiokrotnie – informacje na temat religii, zasad funkcjonowania państwa, wojskowości, sfery prywatnej, a wszystko na podstawie źródeł historycznych, kalenda-rzowych (wł. Fastorum), poetyckich, ustawowych, inskryp-cyjnych, numizmatycznych, obrazowych czy rzeźbiarskich (zob. il. 2). Spójrzmy jednak na kolejne wpisy: trzytomowy Lexicon antiquitatum Romanarum11 Samuela Pitiscusa12, opublikowany w Hadze w 1737 roku (sygnatura PANBG: Ce 3240 8º); nieco mniejszy rozmiarami, a dzięki temu poręczniejszy niż ukazujące się na prawach wznowienia w latach 1732–1737 dzieło firmowane przez Johanna Georga Grävego, które jednakowoż w wersji osiemnasto-wiecznej w interesującym nas katalogu nie jest notowane.
9 Hoche (1875b–1912).
10 Roszfeld (1583).
11 Pitiscus (1737).
12 Hoche (1875a–1912).
il. 2. H(e)inrich Kipping, Consensus novus et methodicus antiquitatum Romanarum (czyli Nowy i metodyczny zwyczaj opisywania starożytno-ści rzymskich); sygn. PAN BG: Ce 3292 8º
Leksykon Pitiscusa, jako projekt wydawniczy, upodabnia się do pozycji zamieszczonej pod sygnaturą Ce 3197 2º, ale jedynie objętościowo (tj. liczbą tomów), pomieszczone zaś pod tą ostatnią sygnaturą trójczęściowe dzieło o tytule Novus thesaurus antiquitatum Romanarum ma z założenia uzupełniać opisane przed chwilą referencyjne wydawnictwo Johanna Georga Grävego, o czym wyraźnie informuje tytuł wznowionej w Wenecji (tym razem u Giovanniego Battisty Pasqualego) serii – In Romanas et Graecas Graevii et Gro-novii Antiquitates supplementa – i co bez trudu możemy dojrzeć na prezentowanym w Sieci (portal archive.org) skanie przedtytułowej karty tej italskiej reedycji13.
Nie sposób opisać wszystkich kilkudziesięciu pozycji, które zawiera katalog przedmiotowy Danziger Stadtbibliothek / PAN Biblioteki Gdańskiej: duża liczba wpisów zasługuje zresztą na osobne omówienie. Warto jednak odnotować jeszcze dwie inne publikacje osiemnastowieczne, które – podobnie jak antiquitates Nieupoorta – możemy zali-czyć do grupy książek przydatnych w dydaktyce szkolnej.
Pierwsza z nich to wpisana przy numerze sygnaturo-wym Ce 3316 8º bardzo skromna – tak rozmiarami, jak w zakresie typografii – książeczka o tytule Antiquitatum Romanarum brevis descriptio in usum lectionum (Krótki opis starożytności rzymskich do użytku podczas zajęć szkolnych). Z braku szczególnych walorów – oglądamy jedynie szaro-czarny papier marmurkowy naklejony na kartonie, a także nie najlepszej jakości papier składek i typografię bez godnych wzmianki ozdobników. Mimo to poszerzone drugie wydanie tej książeczki, za którą stoi profesor Uniwersytetu w Helmstedt Gottlob Benedict von Schirach (1743–1804)14, jest godne uwagi, gdyż pozwala
13 Adres wydania drugiego: https://archive.org/details/
gri_33125012906927 [dostęp: 6.11.2016].
14 Carsten (1875−1912).
il. 3. Johann Friedrich Gruner, Introductio in antiquitates Romanas…, Ienae 1782; sygn. PAN BG: Ce 3321 8º
zaobserwować, jak zmienił się sposób porządkowania wykładu podręcznikowego między XVII a XVIII stuleciem.
To niewielkie kompendium ze względu na rozmiar powinno być zestawione ze wzmiankowanymi już jeneńskimi Anti-quitates Romanae z 1657 roku; inne porównanie można przeprowadzić między – przykładowo – woluminem zawie-rającym Consensus H(e)inricha Kippinga a sygnowaną jako Ce 3321 8º Introductio in antiquitates Romanas…
Johanna Friedricha Grunera (zob. il. 3). W obu sytuacjach – jak przy pierwszych obu książkach, tak i w następnej parze – od razu ujawnia się kolejna istotna różnica: jak zasugerowano, publikacje starsze chronologicznie – Anti-quitates Romanae e Rosino aliisque contractae… oraz Consensus – zawierają materiał grupowany inaczej niż pozostałe dwie z XVIII wieku, w późniejszych drukach autorstwa von Schiracha i Grunera bowiem autorzy zadbali o czytelność prezentowanych treści, dopasowując się do – rzec można – charakterystycznego już dla ich stulecia wydawniczego standardu (zob. il. 4). Tymczasem również antiquitates Nieupoorta od pierwszej edycji w 1712 roku charakteryzował przejrzysty sposób organizowania poda-wanej czytelnikom treści.