Błędy diagnostyczne w rozpoznawaniu zdolności i uzdolnień, oraz źródła ich powstawania . 78

Diagnoza pedagogiczna oraz psychologiczna powinna byś przede wszystkim trafna.

Trafność diagnozy jak stwierdza B.Niemierko : „jest jej potwierdzoną użytecznością do pewnego celu‖ (Niemierko, 2009 s.157). o obiektywiźmie diagnozy świadczy jej „ zgodność z rzeczywistością i z normami regulującymi daną dziedzinę‖ (Niemerko, 2009 s.158). Proces diagnostyczny powinien uwzględniać profesjonalizm osoby badanej, złożony z następujących czynników: wiedza teoretyczna (dogłębna z zakresu interesującego go problemu), posiadanie wystandaryzownych narzędzi badających dane zjawisko, wiedza praktyczna, typowa dla danej dziedziny wiedzy. Nie podważalnym faktem,na który należy zwrócić szczególną uwagę jest fakt, że diagnozowanie uczniów odbywa się zawsze w kontekście społecznym, z takiej perspektywy powinno się go rozpatrywać. Biorąc pod uwagę problematykę uczniów zdolnych oraz uzdolnionych w szkole dwa pierwsze z wyżej wymienionych punktów nie pozwalają na upowszechnienie profesjonalnej diagnozy nauczycielskiej. Znaczna część nauczycieli w polskich szkołach nie jest przygotowana teoretycznie do pracy z uczniem zdolnym (Dyrda, 2012). Analizując publikacje dotyczące nuczycieli uczniów zdolnych można zauważyć, że nie doczekali się oni jeszcze zbyt licznych badań. Widnieje jednak dużo opracowań teoretycznych uwzględniających kompetencje nauczycieli uczniów zdolnych (Borzym, 1979;

Lewowicki, 1980, Cieśliowska, 2005; Panek, 1992, 2000; Limont, 2005, 2010; Dyrda, 2012, Kosiak, 2013). Drugim zarysowującym się problemem jest brak wystandaryzowanych narzędzi badawczych dostępnych dla nauczycieli. Sytuacja ta sprawia, że w diagnozie pedagogicznej zdolności i uzdolnień popełniane są błędy już na samym wstępie- w zidentyfikowaniu uczniów. Poprzez błąd diagnostyczny rozumie się odejście od poprawności, błędne przekonanie, nieprawidłowe reakcje, oraz interpretację i ocenę (Reber, 2000).

Najważniejszą przeszkodą w procesie diagnozowania zdolności i uzdolnień uczniów wydają się być te związane z osobą nauczyciela. Chodzi tu nie tylko o brak kompetencji merytorycznych z zakresu rozponawania i funkcjonowania uczniów zdolnych, ale także pewne czynniki związane z jego osobowością. Nauczyciel w modelu szkoły tradycyjnej był nie podważalnym autorytetem, charakteryzował się silnym autorytaryzmem, brakiem krytycyzmu wobec siebie oraz skupiał nadmierną uwagę na własnej osobie. Mimo upływu

czasu i zmian jakie zaszły w ostatnim czasie, nadal można stwierdzić, że część nauczycieli posiada te cechy. Brak otwartości oraz bierność zachamowuje w istotny sposób uczniów, którzy posiadają większe możliwości rozwojowe.

Nieprawidłowości w trafnym rozpoznaniu zdolności i uzdolnień mogą wiązać się także z brakiem wiedzy metodologicznej. Wiąże się to bradzo często z przyjmowaniem przez nauczycieli wielu modeli zdolnościowych. Wiąże się to z chaosem terminologicznym oraz warsztatowym (Limont, 2010). Istnieje bowiem mnogość koncepcji zarówno polskich, jak i zagranicznych, która osobom nie oczytanym w danej problematyce nastręcza wiele trudności, w zrozumieniu sensu i przesłanek do powstania każdej z nich. Niewłaściwa interpretacja treści, może odnieść skutek odwrotny do zamierzonego. Wyciąganie wniosków z przesłanek, których nie ma lub bazowanie na zbyt małej liczbie informacji oraz na jednostronnych danych to kolejny problem nauczycieli, który wiąże się z uprawnionym indywidualizowaniem (gdy jakaś właściwość dotyczy całej grupy np. uczniów zdolnych, to cechuje też każdą osobę z osobna). Niedostateczna liczba danych oraz jej powierzchowność stwarza niebezpieczeństwo zbyt wczesnego uogólnienia wniosków (Guzik-Tkacz, 2011;

Skałbania, 2011).

4.2. Czynniki zniekształcające ocenę szkolną w kontekście zdolności i uzdolnień uczniów

Praktyka szkolna dowodzi, że tradycyjny sposób oceniania uczniów sprawia, że często mają oni poczucie żalu oraz niesprawiedliwości za otrzymaną ocenę (Kozłowska, 2002;

Niemierko, 2002; Stańczyk, 2009) Jeżeli dodatkowo nie wiąże się to z rzetelną informacją zwrotną, ocena w wyrażonym symbolu traci na wiarygodności. Sytuacja ta staje się często nie zadawalająca także dla rodziców uczniów, którzy mając świadomość rozwoju dziecka, nie są w stanie nawiązać relacji z nauczycielami.

Wśród właściwości oceniania szkolnego najbardziej dotkliwy wydaje się subiektywizm- czyli wyraźna zależność wartości oceny lub zdolności od osoby oceniającej- nauczyciela. Trzeba przy tym zaznaczyć, że warunkiem włąściwego pomiaru jest jego niezależność od narzędzi pomiaru. Ocena w takim wymiarze powinna być efektem zaprezentowanych wiadomości i umiejętności uczniów, a zdolności potwierdzone rzetelną informacją. Brak obiektywizmu w postrzeganiu i ocenianiu uczniów przez nauczyciela rodzi negatywne konsekwencje. Jednym ze skutków jest „efekt halo‖, polega on przede wszystkim na ocenieniu, bądź przyporzadkowaniu danych uczniów do grupy w oparciu o opinię funkcjonującą o tych osobach. Praktyka szkolna i prowadzone badania w tym obszarze ukazują,iż łagodniej i wyżej oceniani są uczniowie, którzy posiadają dobrą opinię, oraz ci,

którzy z pozostałych przedmiotów mają wyższe stopnie. Zaskakujące jest także to, że ważniejsza dla nauczyciela jest często opinia o uczniu powstała u pozostałych nauczycieli niż ich własna. Zdarza się, że „efekt halo‖ działa w drugą stronę na podstawie ocen powstaje opinia o danym uczniu. Sytuacja ta ma miejsce gdy na podstawie ocen nauczyciel różnicuje uczniów na zdolnych i nie zdolnych. Preferncje nauczycieli dotyczą takich cech jak: pilności, staranności przygotowania do zajęć, aktywności oraz uległości- czyli grzeczności uczniów.

Wbrew pozorom nie ułatwia to sytuacji uczniom zdolnym i uzdolnionym a przede wszystkim twórczym. w szkole zachodzi więc zjawisko typowania uczniów według pewnych schematów, najkorzystniejszych ze względu na działanie tej placówki jako instytucji.

„Efektowi halo‖ blisko jest efekt aureoli (efekt anielski). w wyniku tego efektu nauczyciele mają tendencje do stawiania ocen korzystniejszych, lepszych uczniom, którzy należą do grona jego ulubieńców. Obok efektu pozytywnego może występować także efekt diabelski, negatywny, polega on na zaniżaniu wyników osobom, które wykazały się jedną cechą negatywną. Niestety w obydwu przypadkach dochodzi do niesprawiedliwego oceniania, którego dokonuje nauczyciel zawyżając lub zaniżając poziom swoich wymagań w zależności od subiektywnych doznań. Atrybuty, które najczęściej wywołują efekt halo to:

inteligencja/głupota, atrakcyyjność/nieatrakcyjność, czy też inne elementy wyglądu zewnętrznego. (Kozłowska, 2002, Niemierko, 2009; ).

Zbyt szybkie, sztywne przyporządkowanie ucznia do kategorii „zdolny‖ bądź

„niezdolny‖ sprawia, że uczniowie z wielką wiarą w ich sukces go odnoszą, a ci, którzy zostali „spisani na straty‖ nie mają osiągnięć (Janowski, 1989, Rosenthal, Babad, 1981).

Pierwsza sytuacja, określana jest mianem efektu Galatei, druga natomiast efektem Golema.

Oba efekty razem łącznie określane są jako efekt Pigmaliona. (Martinek,Crowe, Rejeski 1981; White, Locke, 2000, Eden, 2000).

Kolejnym zjawiskiem występującym w postawach nauczycieli jest problem stereotypów oraz uprzedzeń. Powoduje te zniekształcenie w dostrzeaniu prawidłowości rozwojowych uczniów. Są oni bowiem spostrzegani jako zdolni i sumienni- gdy siedzą w pierwszych ławkach, a mniej zaangażowani w edukacji siedzą na końcu by się ukryć (Arends, 1995; Nelson, 2003). Kolejnym czynnikiem zakłócającym obiektywne ocenianie ucznia jest jego złe zachowanie na lekcjach, zaciera bowiem jego walory intelektualne, gdy uczeń za pomocą ironii wyraża swoje zdanie określany jest mianem nie mądrego.

Badania wykazują także odmienne traktowanie uczniów uważanych przez nauczyciela za dobrych (zdolnych) oraz słabych. (niezdolnych). Dotyczy to przede wszystkim systemu wzmocnień pozytywnych oraz negatywnych. Nauczyciele mają tendencje do stosowania częściej krytyki wobec słabych uczniów,oraz rzadziej chwalą ich osiągniecia, zadają im

prostrze pytania, rzadziej wchodzą z nimi w interakcje społeczne (Arends, 1995). Analizując powyższe stwierdzenia uczeń uzdolniony, który zostanie zaszufladkowany przez nauczyciela jako słaby nie ma szansy żadnego rozwoju ani zmiany swojej sytuacji. Jego osiągniecia są zaniżone, a niechęć do szkoły jako instytucji wzrasta. Zadowolony z takiej sytuacji może być jedynie nauczyciel, jeżeli był to efekt pierwszego wrażenia, doświadczył efektu samospełaniającego się proroctwa. Subiektywizm, stronniczość nauczycieli znacznie obniżają motywację uczniów do nauki, stwarzając nieprzyjazną atmosferę dla wyłaniania się zdolności. Grupa młodzieży uprzywilejowanej – która ma większe szanse i możliwości niż pozostali, sprwia że młodzi ludzie od początku czują negatywny wpływ oddziaływań społecznych. Nauczyciele w większości nie zdają sobie sprawy z potężnego wpływu jakim ulegają w ocenianiu uczniów (Niemierko, 2009).

Obecnie częściej występuje efekt skamieniałych oczekiwań (Cooper i Good, 1983).

Stanowi jeden z najczęstrzych zjawisk występujących w szkołach ponadgimnazjalnych (Kozłowska, 1998). Zachodzi wtedy, gdy nauczyciel (najczęściej na początku roku szkolnego) rozpoznanaje możliwości ucznia i już nic nie zmienia, nawet gdy dany uczeń się poprawi w nauce bądź pogorszy. Skamieniałe oczekiwania wobec ucznia zdolnego podtrzymują jego ocenę osiągnięć, nawet gdy mniej wkłada wysiłku i zaangażowania w swoją pracę, natomiast w stosunku do ucznia niezdolnego sprawia, że każde chęci, silniejsza motywacja i zaangażowanie nie są w stanie przekonać nauczyciela o znacznych postępach.

w jednym i w drugim wypadku zachowanie nauczyciela jest destrukcyjne. Wzmaga niechęć i poczucie niesprawiedliwości, nie motywuje do rozwoju.

Czynnikami pozostałymi mającymi ogromny wpływ na niedoskonałość oceniania i błędy we właściwym rozpoznawaniu uczniów zdolnych to : błąd tendencji centralnej (unikanie przez nauczyciela stawiania ocen skrajnych), błąd zróżnicowania (stawianie ocen krańcowych, z dodatkami), zróżnicowane wymagania nauczyciela (jest zbyt surowy lub zbyt łagodny), efekt kontrastu (różne wyniki oceniania tej samej pracy ucznia) (Weissgerber, 1970;

Huges,Keeling i Tuck, 1983). Czynniki te powodują wiele chaosu w systemie edukacyjnym.

Zróżnicowanie wśród nauczycieli a przy tym inny styl oceniania każdego z nich powoduje, że trudno jest uczniom funkcjonować w takiej różnorodności, gdzie na każdym przedmiocie szkolnym zmuszeni są pracować pod inne i nie porównywalne ze sobą systemy oceniania.

Nauczyciele często w pracy z uczniami przecenianią znaczenie pomiaru dydaktycznego, koncentrują się na uczniach z trudnościami, pomijając tych, którzy uwidaczniają się na tle klasy. Wybiórczo postrzegają zdolności i uzdolnienia, nie uwzględniając wszystkich uwarunkowań oraz wyznaczników. Koncentrują się w dużej mierze na sferze poznawczego funkcjonowania pomijając przy tym sferę osobowościową oraz czynniki środowiskowe.

4.3. Błędy związane z negatywnym nastawieniem do procesu badania zdolnosci