Uczeń zdolny w literaturze przedmiotu

W poprzednim rozdziale przeanalizowano, jak w literaturze definiowane były najważniejsze pojęcia zdolności z zakresu psychologii zdolności i uzdolnień. Nie jest to problematyka najnowsza, gdyż osoby zdolne i uzdolnione zaprzątały myśli uczonych już od czasów starożytnych. Wtedy to po raz pierszy zauważano różnice w funkcjonowaniu poszczególnych jednostek ludzkich. Zachowanie i umiejętności w danym zakresie (mówienia, rzeźbienia, malowania) dawały podstawy do wyróżnienia, rodziły przekonania o niezwykłości, czy też „darze‖ od bogów. Istotną kwestią, którą należy podkreślić są zmieniające się poglądy dotyczące uwarunkowań zdolności, wraz z tymi zmianami powinny uaktualniać się także charatkerystyki uczniów zdolnych. Przez wiele lat bowiem, badacze skupiali się przede wszystkim na jednym czynniku- wysokim poziomie inteligencji, gdy pojawiły się koncepcje systemowe, a także rozwojowe zaczęto zwracać uwagę także na czynniki pozaintelektualne, co znacznie rozszerzyło obszar zagadnienia. Istotne jest to, że osoby zdolne, jak i uzdolnione różnią się między sobą zarówno pod względem rodzaju uzdolnień jak i poziomem ich rozwoju (Limont, 2005; Gruszczyk-Kolczyńska, 2013; Popek, 2014, Magda-Adamowicz, 2015).

Wieloletnie badania nad osiągnięciami uczniów zdolnych oraz ich cechami osobowości skutkują wielością opracowań dotyczących zarówno analizy pojęcia jak i próbą scharakteryzowania poszczególnych grup uczniów (Bandura 1974; Gondzik, 1978; Borzym, 1979; Hornowski, 1985; Lewowicki, 1986; ; Sękowski, 2001; Popek, 1996, 2001; Giza, 2006;

Limont, 2010; Dyrda, 2012; Gruszczyk-Kolczyńska, 2014; Magda-Adamowicz, 2011, 2015).

W związku z powyższym należy sądzić, że tak bogata literatura psychopedagogiczna pozwala nauczycielom na pełny rozwój uczniów zdolnych w szkole. Nic bardziej mylnego.

Mimo wielu dostępnych informacji, często w środowisku edukacyjnym funkcjonują

stereotypowe opisy uczniów zdolnych, nie potwierdzone przez naukowo opracowane charakterystyki (Limont, Cieślikowska, 2008). Zdolnymi najczęściej określa się między innymi tych uczniów, którzy wyróżniają się w pozytywny sposób na tle klasy. Powstało także fałszywe przekonanie o ich perfekcyjności - to ci, którzy są: bezproblemowi, odnoszą sukcesy i podbudowują prestiż szkoły. Zauważani przez nauczycieli są szczególnie ci, którzy są zmotywowani, chętni, posiadają entuzjazm w wypełnianiu codziennych obowiązów szkolnych. Korzystają z szerokiego zakresu wiedzy i wiadomości pozaszkolnych. Stanowią tym samym przykład dla pozostałych uczniów.

Należy także zaznaczyć, że ten opis dotyczy tylko części osób zdolnych, czy też uzdolnionych. Wbrew powszechnym wyobrażeniom uczniowie ci nie są grupą homogeniczną, jednolitą. Zdolnymi mogą być przecież także osoby, które osiągają wyniki poniżej swoich możliwości. W Polsce problem ten został szczegółowo opisany jako „syndrom nieadekwatnych osiągnięć uczniów zdolnych‖. Początkowo badacze różnie go definiowali, np. „uczniowie nie wykorzystujący swoich możliwości‖, a nawet „nieudacznicy‖ (Grzywak-Kaczyńska, 1935; Borzym, 1979; Tyszkowa, 1990; Butler-Por, 1993; Ekiert-Grabowska, 1994; Dyrda, 2000, 2005, 2006, 2007).

Szerokie spektrum badań prowadzonych nad czynnikami, które powodują, że uczniowie posiadający potencjał nie wykorzystują go na miarę swoich możliwości nadal nie dają jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie (Renzulli, Reid, Gubbins, 1992). Jak wynika z opracowań zjawisko to nie należy do rzadkich, szacuje się bowiem, że jest to nawet od 10 do 50 % uczniów (Hoffnam, Wasson, Christianson, 1985). Zaznacza się przy tym, że wyniki szkolne, które tak często decydują o sukcesie (m.in.według nauczycieli) mogą być zaniżone nie tylko z powodu dysharmonii rozwojowej danego ucznia, ale także może to wynikać z braku zainteresowania programem szkolnym, bądź posiadaniem przez ucznia pasji, która pochłania dziecku czas, żeby ją rozwijać. Brakuje go więc na przedmioty szkolne (Schweitzgebel, 1965). Stanowi to wówczas świadomy wybór ucznia. Do braku trafnych ocen na miarę możliwości danego ucznia, może przyczniać się także tradycyjny, jednostronny system nauczania w szkole. Cechą charakterystyczną syndromu nieadekwatnych osiągnięć szkolnych jest jego złożoność, składają się na to zjawisko problemy zarówno osobowościowe, rodzinne i szkolne (Dyrda, 2010). z tego też powodu tak ważna jest dokładna znajomość uczniów i ich sytyuacji pozaszkolnej.

Złożoność problemtyki zdolności i uzdolnień skutkuje między innymi tym, że w literaturze przedmiotu nie mamy jednoznacznej defincji „ucznia zdolnego‖. Wiele stanwisk teoretycznych, o których wspomniano w pierwszym rozdziale pracy, powoduje trudności i zamęt także w tym obszarze. Zaczynając od rozumienia potocznego, stereotypowego (uczeń

piątkowy, z sukcesami, poważny, zarozumiały, nie towarzyski, mający „swój świat‖), poprzez defincje naukowe, które także nie są jednoznaczne i operują różnymi określeniami (zdolny, uzdolniony, utalentowany, twórczy, inteligentny). Brak ujednolicenia i odrębne podejście autorów ma dalekosiężne skutki w praktyce w postaci nieodpowiedniej opieki nad uczniami zdolnymi w szkole (nauczyciele nie potrafią wyselekcjonować właściwej definicji, najczęściej korzystają z kilku, bądź też wiedzy stereotypowej). Podczas prowadzenia badań naukowych jest to także niezwykle problematyczne, gdyż studenci pedagogiki mają do czynienia z nie pełną wiedzą w tym zakresie i nie zawsze aktualną (Szmidt, 2005; Magda-Adamowicz, 2011, 2015). Zatem trafne zdiagnozowanie uczniów zdolnych, mimo, że nie jest zadaniem łatwym, powinno być obligatoryjne, wzmocniłoby to znacznie kompetencje nauczycieli w tym obszarze (Magda-Adamowicz, 2005; 2010). Istotna w tym temacie wydaje się być umiejętność odróżniania stylu uczenia się uczniów zdolnych i uzdolnionych od uczniów bystrych, którzy także osiągają wysokie wyniki w nauce, ale nie posiadają ponadprzeciętnych zdolności. Nie można zatem uczniów twórczych, zdolnych, uzdolnionych, zdolnych i bystrych, zaklasyfikować do jednej grupy (mimo posiadnia przez nich wysokich ocen szkolnych), gdyż nie przejawiają podobnych zachowań, a przede wszystkim potrzeb rozwojowych (Szabos, 1989; Popek, 1996; Drews, 2004; Limont, 2005; Dyrda, 2010).

Kolejnym istotnym zgadnieniem w procesie identyfikowania uczniów zdolnych i uzdolnionych jest świadomość tego, że oprócz zalet uczniowie ci mogą posiadać także cechy negatywne. Analiza badań nad funkcjonowaniem szkolnym uczniów zdolnych ukazuje, że mogą to być także uczniowie problematyczni. Idealizowanie i definiowanie zatem sylwetki ucznia zdolnego- jako najlepszego - wzorowego, o wysokiej średniej ocen, aktywnego, odpowiedzialnego, ucznia sukcesu jest problematyczne i daleko odbiegające od realiów współczesnej szkoły. Obszerne badania dotyczące wspomnianego już syndromu nieadekwatnych osiągnięć uczniów zdolnych ukazują, że uczniowie z potencjałem, wykazujący cechy charakterystyczne odbiegające od idealnych (negatywne), nie zostają rozpoznani i funkcjonują ma ogół w systemie szkolnym poniżej swoich możliwości, uzyskując niskie wyniki w skali ocen, a przede wszystkim nie mają szansy na rozwój swojego potencjału.

Różnice w funkcjonowaniu szkolnym uczniów zdolnych prezentuje Kingore (2004) wyróżniając wśród uczniów trzy grupy: uczniów zdolnych, uczniów osiągających wysokie wyniki w nauce oraz uczniów twórczych. Podział ten opracowany został na bazie wieloletnich obserwacji uczonej. W poniższej tabeli zaprezentowano funkcjonowanie uczniów z wyodrębnionych grup.

Tabela 2. Funkcjonowanie uczniów zdolnych

Uczniowie osiągający wysokie wyniki w nauce (A High Achiever)

Uczniowie zdolni (A Gifted Learner)

Uczniowie twórczo myślący (A Creative Thinker) Pamiętają odpowiedź Stawiają zaskakujące pytania Dostrzegają wyjątki Mają zainteresowania Są zaciekawieni. Są zaskoczeni i zastanawiają się

Skupiają uwagę Mentalnie zaangażowani Skupiają się na marzeniach, fantazjach

osiągnięcia Przyswajają wiedzę bez nakładu pracy Są przywódcami grupy Działają po za grupą Tworzą swoją grupę Są zainteresowani, posiadają Nauka przychodzi im z łatwością Posiadają olbrzymią wiedzę Pytają : Co zrobić, jeśli…?

A gdyby..? To…

Potrzebują od 6 do 8 powtórzeń do

opanowania materiału, zadania Potrzebują od 1 do 3 powtórzeń do opanowania materiału, zadania

Poddają w wątpliwość potrzebę opanowania jakiejś czynności,

wiedzy Rozumienie występuje u nich na

wysokim poziomie Rozumienie jest dogłębne, złożone

Rozumienie szerokie, niestandardowe obfitujące

w pomysły, Lubią towarzystwo swoich

rówieśników Wolą towarzystwo intelektualistów Lubią towarzystwo ludzi twórczych ale często pracują sami Rozumieją sens i znaczenie Wnioskują i łączą pojęcia Zdarzają się im przeskoki myślowe

typu: Aha! Już wiem.

Są otwarci Są energiczni Są niezależni i niekonwencjonalni

Są dokładni Są oryginalni Są oryginalni i stale się rozwijają Lubią szkołę

Lubią sami zdobywać wiedzę i kierować procesem swojego

kształcenia Lubią tworzyć

Pochłaniają wiedzę Przetwarzają uzyskaną wiedzę Improwizują Są technikami, posiadają

umiejętności w określonej dziedzinie

Są ekspertami, abstrahują poza

określoną dziedzinę Są wynalazcami, twórcami nowych idei

Łatwo zapamiętują Wyciągają trafne wnioski Tworzą z łatwością nowe rzeczy Są czujni i uważni Przewidują i kojarzą fakty Działają intuicyjnie Są zadowoleni ze swojej nauki Są samokrytyczni Wierzą, że cały czas mogą więcej

Mają piątki i szóstki Oceny nie są dla nich źródłem

motywacji Oceny ich nie motywują

Są inteligentni Są zdolni i utalentowani Są niepowtarzalni, mają nieprzewidywalne możliwości

Źródło: Kingore 2004

Podział ten może okazać się pomocny przy rozpoznawaniu uczniów zdolnych przez nauczycieli. Wskazuje na różne cechy, predyspozycje i funkcjonowanie uczniów zdolnych pod różnymi aspektami, nie tylko poznawczymi. Trzeba jednak zaznaczyć,że podział ten (typologia) nie jest do końca konsekwentny. Nauczyciel analizując wskazane charakterystyki napotyka na określone sprzeczności. Wynika to z zatarcia różnicy między wyuczalnością w tradycyjnym znaczeniu, a uzdolnieniami do rekonstrukcji wiedzy i wytwarzania treści nowych.

Przejście do edukacji współczesnej wiąże się ze zmianami w myśleniu ludzi: ―Musimy być zdolni do porzucenia tkwiących w nas głęboko, zakorzenionych i sterujących naszym myśleniem i działaniem metafor: rzeźbiarza i gliny, banku i klienta, transmisji z góry do dołu, mistrza i naśladowcy- z jednej strony, a z drugiej – ogrodnika i rośliny, pielęgniarki i samorozwoju do dojrzałości. Specjalista tak- ale krytyczny wobec własnej dyscypliny…‖

(Z. Kwieciński, 1980 s.65).

Przekaz autorski dla współczesnych nauczycieli karze im porzucić dotychczasowy światopogląd, w którym nauczyciel ―rzeźbiarz obrabia rzeźbę‖-ucznia. Musi stać się przewodnikiem w odkrywaniu nowych rzeczy. Uczeń powinien funkcjonować przy pełnym zaufaniu osobie-nauczycielowi- która prowadzi- ale nie steruje, pomaga- ale nie wykonuje czynności za niego, pokazuje- ale nie narzuca swojego śwatopoglądu.

Powyższe dylematy dotyczące definiowania w pedagogice uczniów zdolnych i uzdolnionych, uczniów, którzy osiągają wysokie wyniki w nauce oraz uczniów twórczych zmusza do refleksji nad właściwą diagnozą. Różnice bowiem w ich funkcjonowaniu mają ogromne konsekwencje w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczycieli. Podkreślenie tych różnic nie jest możliwe bez: właściwego rozpoznania ucznia, bez znajomości jego osobowości i sytuacji w której się znajduje. Tylko wielopłaszczyznowe ocenianie i zróżnicowane metody nastawione na odkrywanie uczniów zdolnych mają szanse powodzenia w stymulacji i wspieraniu rozwoju tych uczniów.