BŁĘDY POWODUJĄCE ZAGROŻENIE CZŁOWIEKA W PRACY UMYSŁOWEJ

Błędy powodujące zagrożenie człowieka w procesie pracy umysłowej

występują we wszystkich trzech fazach: orientacji, podejmowania decyzji i wykonywania czynności.

4.1. Faza orientacji

Faza ta polega na bezpośredniej obserwacji procesu produkcyjnego, przyrządów pomiarowo-kontrolnych lub zachowania pozostałych pracowni-ków19. Zrozumienie treści i znaczenia znaków, sygnałów i tablic zależy od zaangażowania określonych zasobów umysłowych człowieka: pamięci i uwagi. Dzieje się tak dlatego, że odbiór informacji wymaga korzystania z wiedzy zawartej w pamięci, że jeżeli coś ukazuje się, to oznacza taką a taką sytuację.

Pozwala to na reakcję adekwatną do tego, co się dzieje w danej chwili na stanowisku pracy. Ponadto podczas odbierania i interpretacji sygnałów

jednocześnie odbywa się ich ocena, która stanowi podstawę do ich akceptacji. Nieprawidłowe i niepełne odbieranie oraz interpretacja informacji z urządzeń sygnalizacyjnych może zatem wynikać ze słabego teoretycznego przygotowania człowieka do wykonywania danej pracy, a w szczególności z braku rzetelnej

wiedzy o zmianach wywołujących zagrożenia. Zakłócenia tego typu w odbiorze informacji są źródłem dużej części błędów.

W literaturze przedmiotu można spotkać się z opiniami, że dopóki wszystkie zjawiska występujące podczas pracy urządzenia lub maszyny nie będą objęte sygnalizacją, dopóty będzie występował element ryzyka. Tymczasem wzrost stopnia złożoności maszyn i urządzeń zwiększa ilość informacji i wiedzy,

19 Ergonomia, pod red. Pacholskiego L., Politechnika Poznańska, Poznań 1986, str. 105; Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str. 178-180.

jaką musi posiadać człowiek dla ich prawidłowej obsługi. Pojemność pamięci nie ulega zmianie. Przeciążenie człowieka pracującego napływem informacji wywiera istotny wpływ na wielkość obciążenia psychicznego i coraz częściej staje się źródłem poważnych zagrożeń.

Bardzo duże znaczenie ma rozmieszczenie i czytelność znaków, sygnałów i tablic. Nieprawidłowe rozplanowanie położenia poszczególnych elementów

sygnalizacyjnych na stanowisku roboczym jest uznawane za najczęściej występującą przyczynę powstania sytuacji zagrożenia dla zdrowia lub życia człowieka.

W celu zminimalizowania występowania problemów w tej fazie należy zatem przy projektowaniu stanowiska pracy zwracać uwagę na możliwości psychofizyczne człowieka związane z pracą z urządzeniami sygnalizacyjnymi. Wiąże się to z zastosowaniem najbardziej dogodnego dla pracownika systemu kodowania sygnałów, doboru ich występowania, rozmieszczenia urządzeń sygnalizacyjnych itp.

4.2. Faza podejmowania decyzji

Proces podejmowania decyzji jest najmniej zbadanym etapem w procesie pracy²⁰. Uzyskane informacje po przetworzeniu w ośrodkowym układzie nerwowym służą do podjęcia decyzji. W procesie podejmowania decyzji nie biorą udziału ani receptory (zmysły), ani efektory (mięśnie). Pewien wpływ mogą wywierać stresy, czyli stany napięcia, będące wyrazem oporu organizmu, powstałego w wyniku różnego rodzaju urazów, szoków, strachu i silnego podniecenia.

Sam proces podejmowania decyzji przebiega wówczas, gdy nie ma jednoznacznego podporządkowania między sygnałem a reakcją, czyli pracownik musi uwzględniać w działaniu więcej niż jedną informację. W takim wypadku powstaje konieczność przetwarzania, a nie bezpośredniego reagowania na uzyskane informacje.

Bezpośrednia reakcja jest możliwa wówczas, gdy zachodzi stałe, jednoznaczne podporządkowanie sygnału i reakcji, czyli decyzje podejmowane przez człowieka oparte są na informacjach pełnych i pewnych, np.: gdy zapala się czerwona lampka, to operator uruchamia określoną dźwignię.

Natomiast im większa jest ilość informacji i im są one bardziej wieloznaczne, zmienne oraz złożone, tym więcej trzeba angażować zasobów umysłowych, aby dokonać właściwego wyboru i na tej podstawie podjąć decyzję, dotyczącą następującej po niej czynności. Waga tych decyzji jest różna

20 Ergonomia, pod red. Pacholskiego L., Politechnika Poznańska, Poznań 1986, str. 105-106; Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str.180-181.

w zależności od możliwych, negatywnych konsekwencji. Skutki te mogą przejawiać się w postaci niewłaściwej jakości wytwarzanego wyrobu, możliwości powstania awarii czy też różnych zagrożeń dla pracownika lub otoczenia. Im te daleko idące skutki są lepiej uświadamiane, tym poziom obciążenia podjęcia decyzji jest większy. Przy dużej ilości odpowiedzialnych decyzji łatwo dochodzi do odczuwania przez człowieka stałej presji stresowej, prowadzącej nierzadko do zakłócenia w działaniu jego układu nerwowego.

W tej fazie wystąpienie błędu wiąże się najczęściej z niedostatecznym przygotowaniem człowieka do określonej pracy oraz z cechami jego osobowości. Brak wiadomości o cechach i konstrukcji maszyny, brak doświadczenia, nieznajomość metod pracy i zasad obsługi maszyn z jednej strony, a także takie cechy jak: lekkomyślność, nadmierna wiara we własne siły, niedocenianie niebezpieczeństwa itp. prowadzi często do niebezpiecznej sytuacji, błędnej interpretacji informacji i podejmowania decyzji nietrafnych, niebezpiecznych dla pracownika i otoczenia. Częstotliwość błędnych decyzji rośnie także w miarę zmęczenia pracownika, utrudniającego odbiór informacji i wnioskowania na ich podstawie, jak też ujemnie oddziaływuje na koordynację ruchów i spostrzegawczość. Istotny i negatywny wpływ na tempo i trafność podjętych decyzji mają również środki odurzające czy podniecające, w tym alkohol.

Szczególne znaczenie dla unikania błędów w tej fazie ma szkolenie, instruktaż pracowników oraz nadzór nad ich pracą.

4.3. Faza wykonywania czynności

Faza ta polega na21:

‰ sterowaniu maszyną, czyli uruchamianiu, regulowaniu biegu lub zatrzymaniu przez oddziaływanie człowieka na urządzenia sterujące (pokrętła, przyciski, gałki korby, pedały itp.);

‰ manipulowaniu przedmiotem obróbki, czyli przemieszczaniu materiału lub przedmiotu (łączenie, zszywanie końców tkaniny itp.);

‰ komunikowaniu się z innymi pracownikami za pomocą słów lub gestów. Niezależnie od wymienionych czynności operator bierze udział w pracach przygotowawczo-zakończeniowych i przy regulacji oraz drobnych naprawach maszyny. Wysiłek człowieka w tej fazie głównie ma charakter wysiłku fizycznego. Niemniej jednak można mówić o większym lub mniejszym obciążeniu układu nerwowego, zależnie od złożoności wykonywanej pracy, typowości lub nietypowości ruchów, stopnia trudności identyfikacji narzędzi, a przede wszystkim od stopnia skutków danego ruchu. Stąd ta faza jest również przedmiotem badań obciążenia psychicznego pracownika.

Błędy związane z czynnościami motorycznymi człowieka powstają przede wszystkim w wyniku niedostosowania urządzeń sterujących do cech i budowy organizmu ludzkiego. Narzędzia źle dostosowane do rodzaju wykonywanej pracy, niewygodne w użyciu wywołują bowiem zbędne ruchy o nadmiernym zasięgu, dźwignie z trudem przesuwane zmuszają człowieka do dużego wysiłku, co wiąże się z utratą precyzji ruchów lub wyłączniki niesprawnie działające wywołują zdenerwowanie i ruchy zbyt gwałtowne. W przypadku czynności motorycznych należy zwrócić uwagę na zawodność uwagi człowieka, a zwłaszcza jego koncentracji na ewentualnych zagrożeniach. Wskazuje to na konieczność stosowania osłon i zabezpieczeń na maszynach, urządzeniach i narzędziach, chroniących człowieka przed własną nieuwagą.

Działania takie pozwalają na minimalizowanie prawdopodobieństwa wystąpienia wypadków połączonych z urazami.