PAMIĘĆ I UWAGA

Źródłem wiadomości i informacji, niezbędnych w pracy zawodowej są nie tylko maszyny aparaty i urządzenia, instrukcje czy wskazówki udzielane pracownikowi, ale również pamięć i uwaga.

3.1. Pamięć

Istnieją dwa zasadnicze rodzaje pamięci: pamięć świeża (operacyjna) i pamięć trwała¹¹. Pamięć świeża, dotyczy wydarzeń odbywających się na krótko przed rozpoczęciem czynności roboczych lub w ich trakcie. Przykładem może być: polecenie wykonania określonej czynności, uruchomienia urządzenia sygnalizującego czy zatrzymanie pojazdu. Ten rodzaj pamięci ma istotne znaczenie z punktu widzenia procesu pracy. Podczas wykonywania pracy pracownik rzadko jest zmuszony do natychmiastowego reagowania na otrzymaną informację. Najczęściej odbiera on wiele kolejnych informacji, zanim rozpocznie działanie. Powstaje więc konieczność zapamiętywania na krótki czas (kilku sekund lub kilku minut) napływających do niego informacji, które zostają usunięte z pamięci jako niepotrzebne. Mechanizm funkcjonowania pamięci operacyjnej jest w małym stopniu zbadany. Eksperymenty dowiodły, że przekształcenie informacji jest jedną z najważniejszych cech procesu zapamiętywania. Jednakże informacje na temat mechanizmu przekształcania informacji mają charakter hipotetyczny. Badania nad pamięcią operacyjną dowiodły, że człowiek jest w stanie zapamiętać i powtórzyć:

‰ 9 cyfr w układzie dwójkowym;

‰ około 8 w układzie dziesiętnym;

‰ 7 liter alfabetu;

‰ 5 prostych wyrazów.

11 Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str. 173-178; Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 193-196.

Dlatego istotne jest ustalenie jaką rolę będzie odgrywać pamięć operacyjna w danym procesie pracy. Najprostszym zaleceniem dla zapewnienia maksymalnej niezawodności przechowywania informacji w pamięci jest, aby każda porcja informacji odpowiadała zakresowi operacyjnej pamięci człowieka.

Drugim rodzajem pamięci jest pamięć trwała. U podstaw działania tej pamięci leżą procesy biochemiczne w komórkach nerwowych. W pamięci trwałej gromadzone są wiadomości nabywane w procesie edukacji szkolnej, doświadczenia zawodowego i życiowego.

Pamięć jest przykładem „czystej” pracy umysłowej, której towarzyszą reakcje fizjologiczne, takie jak np.: zmiany mimiki twarzy, postawy ciała, występowanie najrozmaitszych gestów rąk.

Mózg określa nie tylko to, co mamy zapamiętać, ale i to, co mamy zapomnieć. Dzieje się tak dlatego, że w trakcie wykonywania różnorodnych czynności bierze udział uwaga, np.: wiadomości z wykładu nieinteresującego trzeba notować i powtarzać, aby zapamiętać, podczas gdy kibic sportowy zna i pamięta wyniki meczów piłkarskich czy nazwiska znanych sportowców, chociaż nikt tego nie uczy12.

3.2. Uwaga

Sprawny przebieg pracy zatem uzależniony jest nie tylko od pamięci, ale także od uwagi. Rozróżnia się dwa rodzaje uwagi: uwagę dowolną i uwagę mimowolną13.

Uwaga dowolna podlega woli człowieka i służy w uczeniu się i skupianiu przy pracy. Natomiast uwaga mimowolna nie wymaga wysiłku ani skupienia woli, np. działanie barw, mowy czy muzyki. W miarę nabywania wprawy w pracy wiele czynności przesuwa się z uwagi dowolnej do uwagi mimowolnej.

Proces uwagi charakteryzują cztery cechy: koncentracja, podzielność, przerzutność i trwałość.

Poziom koncentracji jest uzależniony od kilku czynników14:

‰ od wielkości sfery skupienia: zakres uwagi jest ograniczony;

‰ od jednolitości przedmiotu obserwacji: tam gdzie jest znaczna liczba szczegółów, uwaga się rozprasza i proces zapamiętywania przebiega niesprawnie;

‰ od intensywności cech, które należy zapamiętać;

‰ od ruchu obserwowanego przedmiotu.

Doświadczenia wskazują, że człowiekowi łatwiej jest skupić uwagę na procesie niż na przedmiocie nieruchomym. W ten sposób, w pewnym stopniu

12 Rudniański J., Sprawność umysłowa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1984, str. 14. 13 Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 197.

tłumaczy się skuteczność filmów dydaktycznych, ukazujących rozwój jakiegoś zjawiska niż analizę stanów statycznych. Koncentracja uwagi to warunek konieczny wszelkiej sprawnej pracy umysłowej15.

Podzielność uwagi ma istotne znaczenie tam, gdzie pracownik musi obserwować jednocześnie kilka urządzeń sygnalizacyjnych lub przedmiotów. Podzielności uwagi sprzyjają16:

‰ automatyzm czynności;

‰ połączenie zespołu czynności w jeden system, którego przykładem mogą być reakcje sensomotoryczne, skupienie uwagi na sygnale, a później na realizacji decyzji;

‰ jednorodność przedmiotów lub jednoczesne wykonywanie czynności; Ta cecha uwagi jest pożądana u pracownika na stanowisku urzędnika w okienku pocztowym, przy pisaniu na maszynie lub klawiaturze metodą ślepą, czyli bez potrzeby patrzenia na klawisze.

Przerzutność jest cechą sprzeczną z koncentracją uwagi, a zbliżoną do jej podzielności. Przerzutność polega bowiem na umiejętności szybkiego przerzucania uwagi z jednego przedmiotu na drugi. Jest to cecha wymagana często od kierowników, ponieważ przebieg wydarzeń zmusza ich do nieustannego przerzucania się z jednej sprawy do drugiej. Warunkami ułatwiającymi przerzutność uwagi są¹⁷:

‰ zainteresowanie pracownika pracą, którą wykonuje i na którą się przerzuca;

‰ umiejętność przewidywania potrzeby przerzucania uwagi na inne czynności. Przerzutność uwagi jest cechą występującą u arcymistrzów gry w szachy, lekarzy, a szczególnie chirurgów oraz u osób sprawujących stanowiska kierownicze.

Ostatnią cechą uwagi jest trwałość uwagi. Jest to cecha trudna do nabycia, ponieważ charakteryzuje ją znaczna ruchliwość natężenia. Trwałości uwagi sprzyjają18:

‰ brak silnych bodźców rozpraszających (hałas, rozmowy);

‰ ciekawa praca oraz bodźce skłaniające do wytrwałej pracy przez dłuższy czas;

‰ zmiany w przedmiocie pracy, jako że trudno jest przez dłuższy czas utrzymywać napiętą uwagę na przedmiocie nieruchomym.

Trwałość uwagi przede wszystkim powinna charakteryzować pracownika naukowego.

15 Rudniański J., Sprawność umysłowa, Wiedza Powszechna, Warszawa 1984, str. 15 i następne.

16 Rosner J., Ergonomia, Warszawa 1985, str. 198. 17 Rosner J., Ergonomia, Warszawa 1985, str. 198. 18 Rosner J., Ergonomia, Warszawa 1985, str. 199.

Utrzymanie uwagi w stanie napięcia jest warunkiem koniecznym wysokiej efektywności pracy umysłowej. Przy braku odpowiednich bodźców, sprzyjających zainteresowaniu wykonywanymi czynnościami, uwaga (przede wszystkim koncentracja) ulega osłabieniu przejściowo lub trwale zanika. Jeżeli komórki nerwowe są pobudzane tylko przez bodźce pochodzące ze źródła wewnętrznego, to jest mniejszy stopień prawdopodobieństwa aktywizacji uwagi niż gdy w ten proces zostają zaangażowane również źródła zewnętrzne.

Należy zwrócić uwagę na wpływ środowiska materialnego (przede wszystkim hałas) na niektóre cechy uwagi, a w szczególności na jej koncentrację i trwałość.

4. BŁĘDY POWODUJĄCE ZAGROŻENIE CZŁOWIEKA W PRACY