Klasyfikacja zmęczenia

W zależności od przebiegu rozróżnia się następujące postacie zmęczenia14:

‰ znużenie, które występuje przy niedużym wysiłku, zwłaszcza w przypadku monotonii (stale powtarzających się czynności), monotypii (napływu tych samych informacji), czuwania, przy precyzyjnych czynnościach moto-rycznych oraz przy konieczności podejmowania częstych i trudnych decyzji;

‰ podostre, które występuje przy krótkotrwałym, o średnim stopniu obciążenia, nie zagraża zdrowiu i szybko ustępuje;

‰ ostre, które występuje po bardzo intensywnych, ale krótkich wysiłkach;

‰ przewlekłe, które jest wynikiem kumulowania się mniejszych zmęczeń, rozciągnięte w czasie i trudne do rozpoznania;

‰ wyczerpanie, gdy wysiłek przewyższa możliwości człowieka. Typowe objawy to: drżenie mięśniowe, nudności, powiększenie wątroby.

Zmęczenie można sklasyfikować również według kryterium miejsca jego występowania. Może ono dotyczyć układu mięśniowego lub układu nerwowego. W pierwszym przypadku będzie zmęczenie typu fizycznego, a w drugim przypadku zmęczenie typu cybernetycznego, wywołane długotrwałym procesem percepcji informacji i sterowaniem ruchami.

Zmęczenie fizyczne charakteryzują następujące objawy15:

‰ zmiany w układzie biochemicznym mięśnia;

‰ wzrost produktów przemiany materii;

‰ wyczerpanie zapasów energetycznych organizmu (m.in. pojawienie się długu tlenowego);

‰ pocenie się (odwodnienie organizmu, utrata elektrolitów, co znacznie przyśpiesza rozwój zmęczenia);

‰ pogorszenie koordynacji ruchowo-wzrokowej (spowolnienie ruchów, spadek sił mięśni i dokładności ruchu);

‰ spadek wydajności pracy (wzrost liczby błędów, czasu reakcji);

‰ wzrost zagrożenia urazowego czy wypadkowego.

Głównym środkiem ograniczania fizycznego wysiłku człowieka przy pracy jest mechanizacja i automatyzacja procesów produkcji. Szczególne znaczenie ma mechanizacja prac ciężkich i automatyzacja prac szkodliwych dla zdrowia. Procesy te zmniejszają istotnie wysiłek fizyczny człowieka, ale

14 Wykowska M., Ergonomia, Wydawnictwa AGH, Kraków 1994, str. 21.

15 Wykowska M., Ergonomia, Wydawnictwa AGH, Kraków 1994, str. 22; Kania J.,

Wybrane zagadnienia z ergonomii, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa

angażują w większym stopniu jego system nerwowy: uwagę i pamięć. Automatyzacja powoduje odsunięcie pracownika od bezpośredniego oddziaływania na przedmioty pracy i zwiększa liczbę kontaktów ze złożonymi urządzeniami, a jednocześnie sprzyja ograniczaniu kontaktów międzyludzkich w czasie pracy. Prowadzi to często do monotonnego i jednostajnego procesu pracy. W rezultacie narasta znużenia u pracownika, wymuszające zwiększenie wysiłku umysłowego w celu prawidłowego wykonania pracy. Ponadto świadomość skutków podjęcia niewłaściwej decyzji dodatkowo zwiększa obciążenie układu nerwowego. A zatem szybki postęp techniczny sprawia, że badanie skutków obciążenia pracą przesuwa się stopniowo ze sfery fizjologii w sferę psychologii pracy.

Zmęczenie psychiczne charakteryzują następujące objawy16:

‰ przyśpieszenie oddechu;

‰ zmniejszenie stopnia koncentracji;

‰ spowolnienie i osłabienie myślenia;

‰ spadek motywacji;

‰ zaburzenia emocjonalne (rozdrażnienie, przygnębienie, opryskliwość czy apatia);

‰ nastawienie systemu nerwowego na odpoczynek (ziewanie, senność);

‰ przyśpieszenie tętna;

‰ wzrost temperatury ciała objawiający się przez pocenie się;

‰ pogorszenie koordynacji wzrokowo-ruchowej;

‰ spadek wydajności pracy (wzrost czasu reakcji, liczby błędów);

‰ spadek formy fizycznej organizmu;

‰ wzrost zachorowań, urazów i wypadków.

Kompleksowe przeciwdziałanie zmęczeniu obejmuje środki zarówno lekarskie, jak i organizacyjno-techniczne. Mimo znacznych kosztów przedsię-wzięcia te są opłacalne. Istotnym środkiem zapobiegającym zmęczeniu jest17:

‰ stosowanie właściwych metod pracy, najlepiej prowadzących do celu, eliminujących zbędne czynności i ruchy (wykonywanych z przyzwyczajenia lub na wszelki wypadek) oraz zbędny wysiłek;

‰ konsekwentne wprowadzanie pięciodniowego tygodnia pracy;

‰ stosowanie przerw w pracy;

‰ zapewnienie możliwości racjonalnego wykorzystania czasu wolnego.

16 Wykowska M., Ergonomia, Wydawnictwa AGH, Kraków 1994, str. 22; Kania J.,

Wybrane zagadnienia z ergonomii, Wydawnictwa Politechniki Warszawskiej, Warszawa

1979, str. 52.

17 Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str. 63.

3.3. Stres

Pojęcie stresu należy do kluczowych zagadnień związanych z procesami pracy współczesnego człowieka. Kariera tego pojęcia rozpoczęła się od H. Selye, który wprowadził je do fizjologii, określając stres jako niespecyficzną reakcję organizmu na wszelkie niedomagania18. Definicja ta była wielokrotnie krytykowana ze względu na przymiotnik „niespecyficzny”. Badania przepro-wadzane w następnych latach wykazały bowiem, że reakcja stresowa jest w znacznym stopniu specyficzna, ponieważ jej przebieg jest uzależniony od charakteru działającego bodźca i właściwości indywidualnych organizmu. J. Strelau definiuje stres jako stan, który charakteryzowany jest przez silne emocje negatywne, takie jak strach, wrogość, a także inne stany emocjonalne, wywołujące dystres oraz związane z nimi zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające stan normalny. Czynnikiem wywołującym stres jest wystąpienie rozbieżności pomiędzy wymaganiami a możliwościami jednostki co do radzenia sobie z nimi. Przez stres można zatem rozumieć reakcje fizjologiczne i psychologiczne wobec niezwykłych i zazwyczaj nieprzyjemnych sytuacji lub też zagrażających wydarzeń w otoczeniu.

Nie jest możliwe rozumienie konsekwencji zdrowotnych stresu bez znajomości fizjologicznych reakcji organizmu. Skutki obciążenia stresem układu nerwowego mogą być następujące¹⁹:

‰ pobudzenie układu sympatycznego, powodujące m.in.: ƒ rozszerzenie źrenic;

ƒ przyspieszenie akcji serca;

ƒ rozszerzenie naczyń krwionośnych mięśni szkieletowych; ƒ hamowanie perystaltyki żołądka i jelit;

‰ pojawienie się adrenaliny i noradrenaliny (zwane hormonami stresu) w krwiobiegu przyczyniająca się do wystąpienia m.in.:

ƒ wzrostu ciśnienia tętniczego;

ƒ wzrostu pojemności minutowej sera; ƒ wzrostu napięcia mięśniowego;

‰ skutki działania hormonu ACTH przejawiające się w hamowaniu funkcji immunologicznej;

18 Widerszal-Bazyl M., Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja, w: Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena,

ergonomia, pod red. nauk. Koradeckiej D., CIOP, Warszawa 2000, z. 5, str. 65.

19 Widerszal-Bazyl M., Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja, w: Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena,

‰ ogólne pobudzenie emocjonalne, które może wywołać takie reakcje jak lęk, strach, przerażenie, gniew, cynizm, irytacja, zniecierpliwienie, agresja, niska ocena własnych możliwości zawodowych, poczucie stałego zmęczenia;

‰ zmiana sprawności wykonania zadania roboczego w zależności od poziomu pobudzenia emocjonalnego (prawa Yerkesa-Dodsona):

ƒ w przypadku niewielkiego wzrostu pobudzenia odnotowano przypadki poprawy poziomu wykonania: mniej błędów w spostrzeganiu, lepsza pamięć, sprawniejsza psychomotoryka i lepsze rozwiązywanie problemów;

ƒ przy bardzo dużym wzroście pobudzenia ma miejsce spadek poziomu wykonania czynności roboczych;

‰ przedłużające się stany stresu, mogące prowadzić do reakcji nerwicowych takich jak stany lękowe czy depresyjne.

Nie można jednak mówić o jednoznacznym związku między długotrwale utrzymującą się sytuacją stresową bądź bardzo silnym stresem a jakąkolwiek chorobą. Związek ten jest wynikiem działania wielu dodatkowych czynników, takich jak: skłonności genetyczne, rodzaj czynnika stresującego, wyuczone nawyki reagowania i inne. Szczególnie często analizowane są powiązania stresu z następującymi zaburzeniami²⁰:

‰ chorobami sercowo-naczyniowymi: chorobą wieńcową, zawałami serca czy nadciśnieniem;

‰ zaburzeniami układu trawiennego: wrzody trawienne;

‰ dolegliwościami mięśniowo-szkieletowymi: wzrostem napięcia mięśni prążkowanych;

‰ zmniejszeniem odporności układu immunologicznego, zwiększającymi prawdopodobieństwo pojawienia się najróżniejszych chorób o charakterze wirusowym i bakteryjnym, a nawet nowotworowych.

Stres doświadczany przez pracowników przyczynia się do osłabienia funkcjonowania organizacji, czego przejawem są21:

‰ zwiększona absencja pracowników;

‰ zmniejszona produktywność;

‰ wyższa fluktuacja;

‰ wzrost kosztów związanych ze zwiększona zachorowalnością.

20 Widerszal-Bazyl M., Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja, w: Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena,

ergonomia, pod red. nauk. Koradeckiej D., CIOP, Warszawa 2000, z. 5, str. 69-70.

21 Widerszal-Bazyl M., Stres psychospołeczny w pracy – pojęcie, źródła i konsekwencje, różnice indywidualne, prewencja, w: Nauka o pracy – bezpieczeństwo, higiena,