PROCESY POBUDZANIA I HAMOWANIA

Zaangażowanie pracownika w procesie pracy, jego podejście do wykonywanej pracy, poczucie odpowiedzialności, czynniki ambicjonalne i układ wzajemnych stosunków z innymi pracownikami mogą być źródłem stanów emocjonalnych o różnym zabarwieniu i charakterze8. Wśród tych stanów należy odróżnić procesy pobudzania od procesów hamowania, które są ściśle ze sobą powiązane i od siebie zależne, ale działają w przeciwnych kierunkach. Procesy

7 Wykowska M., Ergonomia, Wydawnictwa AGH, Kraków 1994, str.72. 8 Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 217-218.

te odbywają się pod wpływem impulsów, które są nosicielami informacji w obrębie układu nerwowego9.

Istotne znaczenie procesu pobudzania polega na tym, że odbiera on impulsy doprowadzane z kory mózgowej lub ciała i przekazuje je wielu milionom włókien nerwowych w górę do kory mózgowej i w dół do narządu ruchu. W ten sposób dochodzi do znacznego rozprzestrzeniania się wzmożonego pobudzania w całym organizmie. Układ pobudzający działa jako wzmacniacz lub rozdzielacz napływających impulsów od narządów zmysłów i tak np. nagły hałas może poprzez układ pobudzający zaalarmować cały organizm. Rola układu pobudzającego polega przede wszystkim na tym, że człowiek może dostosować swoją gotowość reakcji umysłowej i fizycznej do istniejących potrzeb, które wynikają z sytuacji w otaczającym świecie. Proces pobudzania jest uzależniony od szeregu czynników dość dobrze znanych. Ogólnie można stwierdzić, że układ pobudzający jest stymulowany głównie z zewnątrz (narządy zmysłów, świadomość, układ mięśniowy). Układ pobudzający reguluje swoje pobudzające działania sam. Jeśli wpływy sprzężenia zwrotnego mające swoje źródło w świadomości albo w obwodowych częściach ciała są silne, to układ wzmacnia je i w ten sposób zwiększa swoje pobudzające działanie. Jeśli docierające wpływy zmniejszają się wówczas działanie pobudzające maleje.

Istnieją bliskie związki między wegetatywnym układem nerwowym a układem pobudzania. Wzmożeniu pobudliwości układu pobudzania towarzyszy szereg zmian w narządach wewnętrznych, takich jak: przyspieszenie tętna, wzrost ciśnienia krwi, zwiększenie wyzwalania się cukru z wątroby oraz wzmożenie przemiany materii i napięcia mięśniowego. W ten sposób wzrost pobudzenia przenosi się także na narządy wewnętrzne, przez co cały organizm zostaje nastawiony na wydatkowanie energii związane z pracą, walką lub ucieczką.

Liczne doświadczenia fizjologiczne doprowadziły do odkrycia, że obok układu pobudzania istnieje również układ hamowania. Na temat wpływów w układzie hamowania nasza wiedza ma charakter hipotetyczny. Układ hamowania wprawiany jest w ruch przez zmiany zachodzące we wnętrzu ustroju (zmiany w związku z obciążeniem, zużycie rezerw energetycznych).

Wraz z uzyskiwaniem przewagi przez układ hamowania można zaobserwować spadek tętna i ciśnienia krwi, oddychanie staje się rzadsze, słabnie przemiana materii oraz zmniejsza się napięcie mięśniowe. Natomiast wzrasta czynność narządów trawiennych dla celów przyswojenia sobie energii. Takie nastawienie gwarantuje procesy wypoczynkowe, odzyskanie wydatko-wanej energii i przyswojenie składników żywnościowych.

Ta teoria pozwala zrozumieć, dlaczego człowiek odczuwa zjawisko zmęczenia w sytuacji, w której organizm nie wydatkował energii mięśniowej czy umysłowej. Sytuacja taka występuje, gdy:

‰ ocenia się pracę jako nieatrakcyjną;

‰ motywacja do pracy jest słaba;

‰ sama praca nie stawia wielkich wymagań;

‰ bodźce płynące ze świata zewnętrznego są nieliczne i powstają rzadko. Do prac mogących wywołać dominację procesów hamowania należy praca urzędnika nie mającego kontaktu z interesantami i wykonującego zrutynizowane, mało atrakcyjne czynności robocze lub czuwanie nad funkcjonowaniem nastawni elektrowni w porze nocnej. Nie zalicza się do tej kategorii prac powtarzalnych, ale wymagających znacznej uwagi i zręczności, przy których wpływ bodźców ze świata zewnętrznego przeważa nad wpływem monotypii ruchowej, jak na przykład przy pracy telefonistki obsługującej centralę telefoniczną.

Podsumowując powyższe rozważania można stwierdzić, że stopień gotowości do pracy, w zależności od aktualnych potrzeb organizmu jest dostosowany i zostaje nastawiony między dwiema skrajnościami – snem i ostrym alarmem, za pomocą procesów sterujących, zachodzących w pniu mózgowym.

Procesy pobudzania i hamowania podlegają następującym zjawiskom¹⁰:

‰ rozprzestrzeniania się, które nazywane jest irradiacją (promieniowaniem), np. skutkiem rozprzestrzeniania się procesu hamowania na całą korę mózgową może być sen;

‰ koncentracji ogniska pobudzania lub hamowania, np. przykładem koncentracji pobudzania jest stan dowolnej uwagi, kiedy człowiek potrafi skupić uwagę na jednej czynności, a bodźce nie związane z tą czynnością w ogóle nie docierają do jego świadomości. Zewnętrznym przejawem takiej koncentracji jest roztargnienie, które mimo swych negatywnych cech, jest czynnikiem pożądanym w pracy umysłowej;

‰ indukcji wzajemnej (równoczesnej). Polega ono na powstaniu ogniska czynnościowego komórek nerwowych otaczających te ogniska. Zmiana ta ma charakter przeciwny, czyli komórki nerwowe dookoła ogniska pobudzania znajdują się w stanie zmniejszonej pobudliwości;

‰ indukcji następowej, kiedy komórki nerwowe w samym ognisku pobudzania lub hamowania zmieniają swój stan czynnościowy na stan o przeciwnym znaku. Ognisko pobudzania zmienia się z czasem w ognisko hamowania i odwrotnie.

10 Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str. 189-190.

Te zmiany stanów czynnościowych komórek nerwowych są wyrazem obrony ośrodkowego układu nerwowego przed wyczerpaniem i przemęczeniem. Tak więc wzajemne następowanie po sobie procesów hamowania i pobudzania wyznacza cykliczność pracy. Jest to jedno z praw biologicznych, którego nieprzestrzeganie powoduje szybkie wyczerpanie się potencjału biologicznego, a w konsekwencji może doprowadzić do poważnych zaburzeń i schorzeń typu nerwicowego. Istotne ma więc znaczenie przestrzeganie zasad higieny pracy umysłowej, które zostaną omówione w końcowej części rozdziału.