ZMIANY FIZJOLOGICZNE ZACHODZĄCE W PROCESACH STARZENIA SIĘ CZŁOWIEKA

Starzenie się społeczeństwa jest zjawiskiem wspólnym wszystkim krajom wysoko rozwiniętym2. Proces ten będzie się nasilał w przyszłości. Pojęcie wieku emerytalnego coraz mniej odpowiada dzisiaj pojęciu starości. Zainteresowanie ergonomii problemami gerontologicznymi obejmuje również analizę trudności, napotykanych przez osoby starsze przy wykonywaniu pracy zawodowej. Według francuskiej uczonej S. Paucaud żadna funkcja zmysłowa nie może się oprzeć destrukcyjnemu wpływowi wieku3. W starszym wieku następuje upośledzenie wszystkich trzech receptorów, odgrywających istotną rolę w pracy zawodowej: wzroku, słuchu i dotyku.

Mimo że procesy starzenia się, zwłaszcza fizycznego można spowolnić odpowiednim treningiem, racjonalnym trybem życia, odżywianiem się, to istnieją charakterystyczne symptomy obniżonej wraz z wiekiem wydolności fizycznej, fizjologicznej i psychicznej⁴:

‰ obniżona wydajność układu mięśniowego. W 65. roku życia siła mięśni u mężczyzn wynosi około 80-90% w stosunku do mężczyzn w wieku 25 lat, a u kobiet wynosi około 70-80%. Przeciętnie siła mięśni u kobiet w młodym wieku wynosi 65% siły mężczyzn w tym samym wieku;

1 Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 207. 2 Rosner J., Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, str. 204.

3 Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Storck i Thompson-Hoffman procent osób z dysfunkcjami wzrasta wraz z wiekiem. Gdy w grupie osób w wieku 15-24 lata wynosi on 5,2%, to w przedziale 45-55 lat już 23%, a powyżej 65 lat osiąga 68,5%, w: Cz. Frejlich, Ergonomia w projektowaniu przedmiotów dla osób starszych, Ergonomia 2000, nr 23, t. 1-2.

4 Jasiak A. E., Ergonomiczne zasady kształtowania stanowiska pracy dla osób w wieku

starszym, Ergonomia 2000, nr 22, t. 1-2; Olszewski J., Podstawy ergonomii i fizjologii pracy, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1997, str. 194-195.

‰ degradacja układu kostnego. Utrata wody z tarczek międzykręgowych powoduje zmniejszenie elastyczności kręgosłupa i jest jedną z przyczyn jego zwyrodnienia. Ponadto zrzeszotnienie kości (osteoporoza) prowadzi do kruchości układu kostnego i zwiększenia prawdopodobieństwa złamania kości u kobiet po 40. roku życia, a u mężczyzn po 60;

‰ zmniejszona wydolność układu krążeniowo-płucnego. Maksymalny czas pracy bez przerwy dla młodego 25-letniego mężczyzny wynosi 8 godzin przy częstotliwości skurczów serca 110/min i maksymalnym zużyciu tlenu 3 l/min, a praca przy takim samym obciążeniu dla mężczyzny 50-letniego to około 4-6 godzin przy częstotliwości skurczów serca 140/min i maksymalnym zużyciu tlenu 2 l/min;

‰ zmniejszona odporność skóry i tkanek miękkich. Degradacja ta wywołana jest utratą elastyczności niektórych tkanek skóry oraz płuc, gdzie ma miejsce przyśpieszona utrata wody z komórek;

‰ w przypadku wzroku za najczęściej stosowane kryterium starzenia się uznaje się pogorszenie się akomodacji oka. Optymalna wydajność wzroku człowieka osiągana jest w wieku 8 lat, a następnie następuje obniżanie się wydolności, szczególnie po 40. roku życia. Następuje też znaczący wzrost wymagań co do natężenia oświetlenia. Osoby starsze powinny zatem unikać takich rodzajów pracy, które wymagają częstszych i istotnych zmian w zakresie akomodacji soczewki i adaptacji siatkówki do zmieniających się warunków. Pracownicy starsi mają również tendencje do sprawdzania wzrokiem przebiegu swojej pracy, podczas gdy młodzi pracownicy, po nabraniu wprawy, zawierzają zmysłowi kinestetycznemu i dotykowemu;

‰ nie mniej istotne jest osłabienie zmysłu słuchu. U osób starszych następuje stopniowa utrata wrażliwości na dźwięki o wysokiej częstotliwości, przy czym zjawisko to zaczyna występować po 30. roku życia, kiedy to następuje pogorszenie odbioru dźwięku o częstotliwości 15 kHZ. Stałe narażenie na hałas w trakcie wykonywania pracy zawodowej może znacznie pogłębić ten proces, ale jest to sprawa indywidualna;

‰ degradacja zmysłu dotyku w wyniku zmniejszania się liczby organów wrażliwości dotykowej (tzw. ciałek Meissnera) usytuowanych na powierzchni dłoni, którym towarzyszy zmniejszenie wrażliwości na drgania. Występuje również obniżenie zdolności rozróżniania, czyli wyczuwania progów różnicy u poszczególnych zmysłów;

‰ pogorszenie funkcjonowania układu nerwowego przejawiające się przede wszystkim osłabieniem funkcjonowania pamięci świeżej u osób starszych. Ogólnie stwierdzono, że osoby starsze często mają trudności w zatrzymaniu w pamięci świeżej przez 1 lub 2 sekundy informacji, których zarejestrowanie jest warunkiem poprawnego udzielania odpowiedzi na sygnał. Prowadzi to do kilkakrotnego sięgania po tę samą informację. W rezultacie ulega wydłużeniu czas reakcji prostej. Stąd też pracownikom

starszym należy przekazywać informacje w sposób jasny i tak, aby ułatwić im zapamiętanie. Ponadto nabywanie nowych umiejętności przez osoby starsze wymaga specjalnego sposobu szkolenia. Stwierdza się także u osób

starszych zmiany zachodzące w funkcjach centralnych, związanych z przetwarzaniem informacji i podejmowaniem decyzji, co odzwierciedla się

wydłużeniem czasu reakcji na bodźce alternatywne. Bardzo dobrze to widać w sytuacji, gdy wzrasta liczba możliwych odpowiedzi, czyli komplikowanie

się zadania. Wtedy różnica między czasem reakcji pracowników młodszych i starszych coraz bardziej zwiększa się. Ponadto czas reakcji wydłuża się znacznie w przypadku, gdy osoba starsza wykonuje prace wymagające dedukcji;

‰ ogólnie stwierdza się, że starzenie się jest związane ze stałym zmniejszaniem się zdolności uczenia się, zwłaszcza nowych zadań i ze zrywaniem z nabytymi przyzwyczajeniami. Według H. Valentin powyżej 45. roku życia przeważnie zanika zdolność przestawiania się na inny rodzaj zawodu. Szczególnie duże trudności wiążą się z przeprogramowaniem funkcji układu nerwowego, a możliwość przeszkolenia jest tak bardzo ograniczona, że bardzo rzadko uzasadnione są związane z tym koszty;

‰ u zawodowo czynnych osób starszych w badaniach seryjnych (H. Valentin i in.) stwierdzono u ponad 50% badanych w wieku 45-50 lat odchylenia od

normy lub zmiany patologiczne w narządach wewnętrznych, takich jak: wątroba, nerki, gruczoły wydzielania wewnętrznego oraz zaburzenia funkcjonowania układu krwionośnego i pokarmowego.

Przytoczone wyżej zmiany nie wyczerpują wszystkich możliwych problemów, których identyfikacja ma istotne znaczenie dla ergonomicznego kształtowania stanowisk pracy dla osób w starszym wieku. Niektóre z nich podano w tabeli 23.

Tabela 23

Wiek człowieka a zmiany predyspozycji

Wraz z wiekiem maleje: Prawie niezależne od wieku są: Wraz z wiekiem rośnie: - sprawność umysłowa i umiejętność

dostosowania się;

- szybkość postrzegania i przetwarzania informacji, a tym samym szybkość reakcji, szczególnie w złożonych sytuacjach;

- zdolność abstrakcyjnego rozumienia; - pamięć;

- zdolność uczenia się; - siła fizyczna;

- odporność na stałe, duże fizyczne i psychiczne obciążenia i ujemne wpływy otoczenia;

- sprawność zmysłów wzroku, słuchu i dotyku.

- zakres wiedzy;

- umiejętność znalezienia się w codziennych sytuacjach;

- uwaga i zdolność do koncentracji; - znajomość języków;

- szybkość ruchów (o nie najwyższej sprawności). - doświadczenie zawodowe; - umiejętność oceny; - zdolność pojmowania; - samodzielność; - umiejętność współżycia i współpracy; - umiejętność prowadzenia konwersacji;

- trafność klasyfikowania rozwiązań konstrukcyjnych;

- wprawa umysłowa i fizyczna; - dokładność rozwiązywania

złożonych zadań;

- poczucie odpowiedzialności i wzbudzania zaufania;

- zrównoważenie i poczucie ciągłości; - dojrzałość i pozytywne podejście do

pracy.