Badanie jakościowe

Badania ilościowe umożliwiły na zebranie informacji o skali zjawiska, natomiast głębsze zrozumienie mechanizmów wpływu funduszy unijnych w interwencji publicznej, jaką było wdrożenie programu rozwojowego w szkole, wymagało zastosowania narzędzi jakościowych. W tym celu zrealizowano studia przypadku, w ramach których przeprowadzono analizę dokumentacji projektu oraz wywiady grupowe i pogłębione wywiady indywidualne.

Studium przypadku

W ramach badania przeprowadzono 48 studiów przypadku. Zastosowana technika uchwyciła wielowymiarowość i złożoność realizacji PR w poszczególnych szkołach. Wszystkie studia przypadku zostały przeprowadzone w szkołach, w których realizowane były programy rozwojowe dofinansowane ze środków z Unii Europejskiej w latach 2010-2013. W części jakościowej nie brano pod uwagę realizacji studium przypadku w szkole, która nie korzystała z pomocy finansowej UE. Wyboru szkół dokonano na podstawie informacji o udziale szkół w projektach skorelowanych z informacjami o szkołach w SIO oraz GUS.

51 Wybierając szkoły do studia przypadku, uwzględnione zostały takie informacje, jak:

 liczba uczniów uczestniczących w zajęciach w ramach programu,

 lokalizacja (miasto/wieś),

 zasięg terytorialny programu (liczba gmin objętych programem),

 obszary o wysokim wskaźniku bezrobocia i relatywnie niskim wyniku egzaminacyjnym szkół. Uzyskano próbę zrównoważoną ze względu na wszystkie wymienione zmienne. Dobrana próba szkół składała się ze szkół każdego typu (podstawowa, gimnazjalna, ponadpodstawowa) o zróżnicowanej wielkości, zlokalizowanych w 16 województwach.

Zogniskowane wywiady grupowe

Uzupełnieniem badań ilościowych w zakresie mechanizmów wpływu projektów finansowanych ze środków europejskich na podniesienie jakości oświaty i wyrównania szans w dostępie do edukacji w regionach było przeprowadzenie zogniskowanych wywiadów grupowych z udziałem nauczycieli przedmiotowych, którzy prowadzili zajęcia w projekcie; pedagogami/psychologami i osobami zajmującymi się doradztwem zawodowo-edukacyjnym.

Rozmówcy byli proszeni o przedstawienie swoich doświadczeń związanych z realizacją w ich szkole programów rozwojowych. Spotkania te realizowane były w oparciu o uprzednio przygotowany ramowy scenariusz, przy czym przygotowany on został po fazie desk research. Wywiady zostały przeprowadzone w miejscu i czasie najbardziej dogodnym dla rozmówców.

Do udziału w wywiadzie zostały zaproszone osoby, które mogły mieć lub miały wpływ na organizację, opracowanie i/lub prowadzenie działań w ramach zrealizowanego programu rozwojowego w badanej szkole.

Łącznie postanowiono zorganizować 48 pogłębionych wywiadów grupowych, w których planowo miało uczestniczyć troje nauczycieli prowadzących zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze lub specjalistyczne służące wyrównywaniu dysproporcji edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia w ramach realizacji programu rozwojowego; jedna osoba udzielająca wsparcia i doradztwa psychologiczno-pedagogicznego dla uczniów wykazujących problemy w nauce lub z innych przyczyn zagrożonych przedwczesnym wypadnięciem z sytemu edukacji (psycholog/pedagog); troje nauczycieli prowadzących zajęcia pozalekcyjne dla uczniów, ukierunkowane na rozwój kompetencji kluczowych; jeden doradca edukacyjno-zawodowy (tylko gimnazjum i ponadgimnazjalne).

Indywidualne wywiady pogłębione

W celu dopełnienia obrazu badanej szkoły, zadecydowano o pozyskaniu perspektywy przedstawiciela administracji lokalnej oraz dyrektora danej szkoły. Podczas luźno ustrukturalizowanego wywiadu, rozmówcy mieli okazję swobodnie podzielić się swoimi spostrzeżeniami, przemyśleniami na temat wdrożonej interwencji publicznej. Łącznie przeprowadzono 144 wywiady z dyrektorami szkół oraz z kierownikami projektów.

52

Pilotaż narzędzi jakościowych

Pilotaż narzędzi i procedur badawczych przeprowadzono przed przystąpieniem do realizacji badania zasadniczego w jednej szkole. Pozwoliło to na weryfikację trafności, rzetelności i zrozumiałości umieszczonych w scenariuszach pytań oraz stwierdzeń, a także na sprawdzenie poprawności ich ogólnej struktury. Pilotaż przeprowadzono na przełomie czerwca i lipca 2014 roku.

Harmonogram badania

Realizacja terenowej części badania miała miejsce w okresie sierpień-listopad 2014 roku. Badanie obejmowało szesnaście województw. Zrealizowano 48 studiów przypadku tj. (47 studiów przypadku w badaniu zasadniczym, 1 studium w badaniu pilotażowym). Na każde województwo przypadało opracowanie trzech studiów przypadku, po jednym dla każdego typu szkoły: podstawowej, gimnazjalnej i ponadgimnazjalnej.

Napotkane trudności

Głównym źródłem trudności w realizacji badania jakościowego była niska wiedza rozmówców o programach rozwojowych z uwagi na odległy termin realizacji projektów, niechęć do nagrywania wywiadów oraz brak czasu respondentów. Wśród szkół podstawowych utrudnieniem dla badaczy była również konieczność weryfikacji, czy szkoła nie myli programu rozwojowego z projektem dot. indywidualizacji. Dość częstym przypadkiem była sytuacja, że organ prowadzący szkołę nie miał szczegółowej wiedzy na temat projektu, ponieważ inna (prywatna/zewnętrzna) instytucja zajmowała się jego wdrażaniem.

W badaniu FGI na etapie rekrutacji były problemy z liczbą osób, która była wymagana według procedury. Z powodu odległego terminu realizacji projektu część kadry pedagogicznej nie była już zatrudniona w szkole. Również często zdarzało się, że pedagog pełnił w szkole również rolę doradcy edukacyjno-zawodowego. Warto zaznaczyć, że zdarzało się, iż powodem odmowy w udziału w badaniu FGI była rejestracja wideo spotkania

W trakcie badania napotkano również na opór przy udostępnianiu dokumentacji projektowej, jak i szkolnej (w zakresie projektu) – przedstawiciele organu prowadzącego oraz koordynatorzy z rezerwą udostępniali dokumenty. Zdarzały się również takie sytuacje, w których szkoła tłumaczyła się, że nie ma dokumentów, ponieważ zostały one już zarchiwizowane. Ponadto w sytuacji, gdy organ prowadzący nie pełnił roli koordynatora, nie posiadał dokumentów na temat projektu.

53

3. Charakterystyka interwencji

3.1. Założenia i cele programów rozwojowych

Celem głównym Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (dalej: PO KL) jest wzrost poziomu zatrudnienia i spójności społecznej. Czwartym celem strategicznym PO KL jest upowszechnienie edukacji społeczeństwa na każdym etapie kształcenia przy równoczesnym zwiększeniu jakości usług edukacyjnych i ich silniejszym powiązaniu z potrzebami gospodarki opartej na wiedzy.

Jednym z obszarów wsparcia w ramach Programu jest edukacja. Założono m.in., że: ponieważ sytuacja jednostek na rynku pracy w dużym stopniu jest zdeterminowana dostępem do

odpowiedniej jakości edukacji i możliwościami korzystania z jej usług, wyrównywanie szans edukacyjnych na wszystkich etapach kształcenia i podnoszenie jakości usług edukacyjnych będzie jednym z głównych kierunków działań (Szczegółowy Opis Priorytetów PO KL, 01.06.2009).

Cele i założenia wsparcia są opisane w SzOP na poziomie priorytetów i działań, bez wskazania, w jaki sposób odnoszą się do nich poddziałania. Dlatego analizę programów rozwojowych w ramach Poddziałania 9.1.2 przeprowadzono, biorąc pod uwagę fragmenty SzOP, których treść jest spójna z zakresem wsparcia w ramach Poddziałania 9.1.2.

Celem Działania 9.1 jest:

 tworzenie warunków równych szans edukacyjnych poprzez udzielenie wsparcia na rzecz

instytucji systemu oświaty oraz osób napotykających na bariery o charakterze środowiskowym, ekonomicznym, geograficznym i zdrowotnym utrudniające lub uniemożliwiające dostęp do usług edukacyjnych, oraz

 wzmocnienie atrakcyjności i podniesienie jakości oferty edukacyjnej instytucji systemu

oświaty realizujących kształcenie w formach szkolnych (z wyłączeniem kształcenia osób dorosłych) ukierunkowane na rozwój kluczowych kompetencji oraz wzmocnienie zdolności uczniów do przyszłego zatrudnienia.

Można więc wskazać następujące kluczowe elementy celu niniejszej interwencji: wyrównywanie szans edukacyjnych oraz podniesienie jakości edukacji, zwłaszcza w obszarze rozwijania kompetencji kluczowych i innych kompetencji niezbędnych do przyszłego zatrudnienia.

3.1.2. Założenia

Poddziałanie 9.1.2 „Wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów z grup o utrudnionym dostępie do edukacji oraz zmniejszanie różnic w jakości usług edukacyjnych” stanowi część Działania 9.1 i obejmuje projekty konkursowe dotyczące realizacji programów rozwojowych w szkołach i placówkach oświatowych realizujących kształcenie ogólne (z wyłączeniem kształcenia dorosłych) oraz projekty systemowe dotyczące indywidualizacji procesu nauczania i wychowania uczniów klas I–III szkół podstawowych. W dalszej części opracowania przeanalizowano tylko te zapisy SzOP, które są związane z programami rozwojowymi w ramach Poddziałania 9.1.2

54

W okresie objętym badaniem, tj.: lata 2010–2013 obowiązywało 5 kolejnych wersji SzOP, przy czym zapisy odnoszące się do Poddziałania zmieniły się dwukrotnie. W styczniu 2012 r., w Poddziałaniu 9.1.2 obok dotychczasowego wsparcia programów rozwojowych w trybie konkursowym wprowadzono wsparcie w trybie systemowym dotyczące indywidualizacji nauczania w klasach I-III. Równocześnie zwiększono alokację na Poddziałanie 9.1.2 z 481,4 do 672,9 mln euro. Zmodyfikowano także opis Priorytetu IX, m. in. w zakresie związanym z badanym poddziałaniem.

 W kwietniu 2013 r. w programach rozwojowych wprowadzono nową formę wsparcia – staże zawodowe – i zwiększono alokację do 679,3 mln euro

Ponadto, po zakończeniu okresu objętego badaniem, w lipcu 2014 r., zwiększono alokację na poddziałanie do 703,5 mln euro, przy czym nie wiązało się to ze zmianami zapisów dotyczących programów rozwojowych.

W pierwszej wersji SzOP PO KL w uzasadnieniu Priorytetu IX stwierdzono, że dostęp do edukacji i umożliwienie korzystania z usług edukacyjnych są podstawowymi czynnikami określającymi przebieg ścieżki edukacyjnej, a w rezultacie sytuację jednostek na rynku pracy. W ramach priorytetu przewidziano działania mające na celu wyrównywanie szans edukacyjnych w trakcie procesu kształcenia poprzez wysokiej jakości usług edukacyjnych. W ramach priorytetu założono adresowanie wsparcia w szczególności do obszarów i środowisk, które napotykają najsilniejsze bariery w dostępie do wysokiej jakości usług edukacyjnych.

W uzasadnieniu Działania 9.1 odwołano się do problematyki dostępu do edukacji i poprawy tego dostępu poprzez eliminowanie czynników utrudniających uczestnictwo w procesie kształcenia, czyli wyrównywania szans edukacyjnych. Wskazano kategorie uczniów, którzy ze względu na czynniki ekonomiczne, społeczne czy kulturowe nie funkcjonują prawidłowo w systemie oświaty. Zaliczono do nich uczniów o niskich osiągnięciach szkolnych, niepełnosprawnych, pochodzących z mniejszości narodowych lub etnicznych, pochodzących z rodzin patologicznych i dotkniętych patologiami społecznymi, oraz młodzież, która przedwcześnie opuściła system szkolnictwa. Sposób sformułowania zapisów wskazuje, że są to grupy szczególne, ale ich lista nie jest zamknięta. Dla tych grup uczniów przewidziano dodatkowe zajęcia pozalekcyjne i pozaszkolne oraz wsparcie psychologiczno-pedagogiczne.

Drugim obszarem oddziaływania, obok stwarzania powszechnego dostępu do edukacji, jest podwyższanie atrakcyjności i jakości oferty edukacyjnej. W tym kontekście zwrócono uwagę na różnice w jakości pracy pomiędzy pojedynczymi szkołami oraz różnice pomiędzy zbiorowościami szkół miejskich i wiejskich. Dla podwyższania jakości edukacji przewidziano wsparcie w zakresie wprowadzenia innowacyjnych form nauczania i bardziej efektywnych modeli zarządzania placówką. Po trzecie, Działanie 9.1 ma się przyczyniać do podnoszenia u uczniów podstawowych umiejętności oraz kompetencji o kluczowym znaczeniu dla zdolności do zatrudnienia oraz dla kontynuowania edukacji. W tym obszarze planowane wsparcie obejmuje rozszerzenie oferty edukacyjnej o elementy wykraczające poza standardowy program nauczania - np. dodatkowy język obcy.

Obok wsparcia zorientowanego na podwyższanie jakości edukacji (tj. wprowadzenia nowych metod nauczania i zarządzania), całościowo rozumiane programy rozwojowe mają się przyczynić do podwyższenia jakości nauczania, a w konsekwencji do podwyższenia wyników w nauce, osiąganych przez uczniów. To zaś z kolei w zamierzeniu prowadzi do zwiększenia szans na kontynuowanie edukacji lub podjęcie zatrudnienia.

55 Jak wynika z opisu Poddziałania 9.1.2, w jego ramach są realizowane programy rozwojowe szkół i placówek prowadzących kształcenie ogólne. Programy te są ukierunkowane na wyrównywanie szans edukacyjnych uczniów, zmniejszanie dysproporcji w ich osiągnięciach edukacyjnych oraz podnoszenie jakości procesu kształcenia.

Warto zwrócić uwagę, że w tym miejscu podkreślono nie tylko działania dotyczące szans uczniów i jakości edukacji, ale wskazano także dodatkowy, precyzyjny cel wsparcia: zmniejszanie dysproporcji w ich osiągnięciach edukacyjnych. Zakładając, że wyrównywanie ma następować w górę, można ten cel przeformułować jako podwyższenie osiągnięć edukacyjnych, w szczególności u uczniów mających niższe wyniki w nauce.

A zatem wyrównywanie szans uczniów jest w Programie rozumiane na kilka sposobów. Jest to:

 wyrównywanie szans w dostępie do usług edukacyjnych, rozumiane jako eliminacja barier uczestnictwa w procesie kształcenia (oddziaływanie na ucznia);

 wyrównywanie szans w dostępie do wysokiej jakości usług edukacyjnych, czyli podwyższanie jakości kształcenia (oddziaływanie na szkołę i jej usługi edukacyjne);

oraz, w efekcie powyższych działań podwyższenie osiągnięć edukacyjnych, co z kolei ma prowadzić do:

 wyrównywania szans na kontynuowanie edukacji lub podjęcie zatrudnienia.

W styczniu 2012 r. wprowadzono zmiany w zapisach SzOP odnoszące się do Priorytetu IX. W opisie niniejszego priorytetu wyeksponowano problem nierówności pomiędzy pojedynczymi uczniami, co można wiązać z wprowadzeniem projektów systemowych dotyczących indywidualizacji, jak i z eliminowaniem czynników szkolnych i pozaszkolnych, utrudniających uczestnictwo w edukacji w ramach programów rozwojowych.

Priorytet IX stanowi odpowiedź na problem nierównego dostępu do edukacji osób, które zgodnie z