Zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze

Najwięcej szkół prowadziło zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze dla uczniów z matematyki. Zajęcia z matematyki były organizowane istotnie częściej niż zajęcia z pozostałych przedmiotów w każdym typie szkół. Najbardziej wyraźna jest różnica w liczbie godzin przeznaczonych na matematykę w liceach – ponad połowa wskazań (56%), vs. język polski (4%) i języki obce (13%). Ponad jedna trzecia wskazań (39%) respondentów z gimnazjów dotyczyła zajęć z matematyki, 15% zajęć z języków obcych a tylko 6% respondentów wskazało dodatkowe zajęcia z języka polskiego. W szkole podstawowej proporcje godzin przypadające na zajęcia z języka polskiego i języków obcych są odwrócone i więcej godzin wyrównawczo – dydaktycznych przypada na kształtowanie umiejętności z języka polskiego (17%) niż na języki obce (8%). Zajęcia z matematyki, tak jak w poprzednio opisywanych szkołach wypełniały największą część grafiku szkolnego (41%). A zatem wśród zajęć wyrównawczych dominowały te przygotowujące do egzaminów.

Wykres 36 Dodatkowe zajęcia dydaktyczno - wyrównawcze w szkołach realizowane w największej liczbie godzin w ramach programu rozwojowego w grupie zasadniczej vs zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze realizowane w roku szkolnym 2013/2014 w grupie kontrolnej - wartości na wykresie wyrażone są w %.

Źródło: badanie CATI/CAWI. Podstawa procentowania: dyrektorzy szkół i metryczki programów rozwojowych, w których zrealizowano programy rozwojowe w latach 2010-2013 i badanie CATI. Podstawa procentowania: dyrektorzy szkół, które nie wdrażały programów rozwojowych

Porównując liczby godzin przeznaczone na zajęcia dydaktyczno – wyrównawcze, można stwierdzić, że zdecydowanie przeważają zajęcia z matematyki, odsetki wskazań były bardzo wysokie – od 37% w szkołach podstawowych do 78% liceach ogólnokształcących z grupy kontrolnej. Pozostałe zajęcia to:

41 37 ³⁹ 55 56 78 17 43 6 27 4 8 8 4 15 6 13 7 3 3 7 2 2 3 3 2 5 2 3 2 3 0 4 3 1 2 1 1 1 0 1 1 1 6 8 4 5 3 2 16 17 10 Grupa zasadnicza (n=1089) Grupa kontrolna (n=254) Grupa zasadnicza (n=762) Grupa kontrolna (n=187) Grupa zasadnicza (n=250) Grupa kontrolna (n=59)

Szkoła podstawowa Gimnazjum Liceum ogólnokształcące

Taka sama liczba godzin dla dwóch lub więcej typów zajęć Inny przedmiot historyczne/WOS chemiczne ekonomiczne/przedsiębiorczość fizyczne/astronomiczne geograficzne/turystyczne muzyczne plastyczne/techniczne informatyczne/komputerowe biologiczne/przyrodnicze/ekologiczn e sportowe/SKS języki obce język polski matematyczne

197 język polski – od 4% do 17% w grupie zasadniczej i 8% do 43% w grupie kontrolnej; języki obce od 8% do 15% w grupie zasadniczej i od 4% do 13% w grupie kontrolnej.

Zajęcia wyrównawcze były prowadzone w większości szkół objętych studiami przypadku. Najczęściej prowadzono zajęcia wyrównawcze z matematyki. Takie zajęcia zrealizowano w połowie szkół objętych studiami przypadku, najczęściej w szkołach podstawowych i liceach. Pozostałe przedmioty, z których często prowadzono zajęcia wyrównawcze, to język polski, język angielski, oraz fizyka i chemia. A zatem w obszarze zajęć wyrównawczych koncentrowano się zwłaszcza na przygotowaniu uczniów do egzaminów i na poprawie kompetencji z przedmiotów ścisłych. Na ten wynik ma też wpływ specyfika przedmiotów na poziomach edukacyjnych, jako że trzy dominujące przedmioty (matematyka i języki polski i angielski) są nauczane na wszystkich poziomach edukacyjnych. Poza tymi trzema przedmiotami, w szkołach podstawowych prowadzono też zajęcia wyrównawcze z przyrody, informatyki i innych języków. Jeżeli rozpatrywać łącznie przedmioty ścisłe i przyrodnicze46

, to zajęcia wyrównawcze były z nich prowadzone w ponad 1/3 szkół objętych badaniem jakościowym, najczęściej w gimnazjach, a najrzadziej w liceach. W szkołach objętych badaniem jakościowym były też prowadzone zajęcia wyrównawcze z innych języków obcych, z przyrody, biologii, geografii, informatyki oraz historii.

Zgodnie z zaleceniami IP, kompetencje kluczowe mogą być rozwijane także w ramach zajęć wyrównawczych. Jest to też zgodne z samym pojęciem kompetencji kluczowych, które obejmują podstawowe kompetencje kształtowane w szkole. Dlatego też nie tylko w odniesieniu do zajęć pozalekcyjnych, ale także do zajęć wyrównawczych przeanalizowano, jakie kompetencje kluczowe były rozwijane. Nauczyciele mówili jednak niewiele o zajęciach dydaktyczno-wyrównawczych i można było odnieść wrażenie, że były do dla nich zajęcia typowe. Jest to o tyle prawdopodobne, że szkoła ma obowiązek zapewniać zajęcia wyrównawcze, z więc nauczyciele prowadzili je już wcześniej. Dlatego informacje na ten temat kompetencji rozwijanych podczas tych zajęć są cząstkowe, mają charakter przykładów i dotyczą tylko dwóch obszarów kompetencji kluczowych.

Wiadomo, że w szkołach podstawowych objętych badaniami jakościowymi, zajęcia wyrównawcze z języka polskiego, dotyczące obszaru porozumiewania się w języku ojczystym, zmierzały co najmniej do kształtowania umiejętności czytania i pisania, w tym umiejętności stosowania reguł ortografii, rozwijano też umiejętności rozumienia tekstu. W gimnazjum na zajęciach wyrównawczych kształtowano już bardziej złożone umiejętności, w tym rozumienia różnych tekstów i formułowania różnego rodzaju wypowiedzi pisemnych i ustnych. Uzupełniano też braki wiedzy, np. dotyczące wiedzy o języku. Opisując zajęcia wyrównawcze z języka polskiego respondenci nie wspominali natomiast o rozwijaniu u uczniów umiejętności wyrażania swoich przekonań czy uczuć, albo o komunikowaniu się pomiędzy uczniami.

Zajęcia wyrównawcze z matematyki rozwijały co najmniej umiejętności w zakresie podstawowych operacji matematycznych. Jeden z rozmówców podał przykład rozwijania na zajęciach wyrównawczych umiejętności związanych z zastosowaniem matematyki do rozwiązywania problemów wynikających z codziennego życia – w tym przypadku planowania zakupów. W innej szkole rozwijano na zajęciach wyrównawczych umiejętności rozumowania matematycznego. Zajęcia wyrównawcze stały się w tym przypadku okazją do zrobienia tego, czego nauczyciel nie zrobił na lekcji (i co według niego nie było na lekcji możliwe), czyli umożliwienia uczniom rozumienia, a nie tylko bezrefleksyjnego wyuczenia omawianych zagadnień.

46

198

Natomiast jeśli chodzi o wyrównawcze (…). To były takie zadania, zajęcia na których troszeczkę się starałam, żeby to nie było tak wymagające, tak nudne i takie przewidywalne jak matematyka. To było cofanie się do jakiś rzeczy z gimnazjum, ale właśnie też pokazywanie w taki sposób, no może nie na eksperymentach, bo to nie jest chemia, ale właśnie na takiej bryle właściwej. Żeby mogli popatrzeć gdzie są te przekątne i tak dalej. No chyba tak. I było ciekawsze i łatwiejsze i też nieraz się takie rzeczy w szkole podaje, bo nie mamy czasu po prostu i takie stwierdzenie, taki jest wzór, i taki wzór jest i koniec, i macie się tego nauczyć. Natomiast tam był też czas, żeby im pokazać dlaczego jest taki wzór. Skąd to w ogóle wynika i dlaczego tak trzeba zrobić, bo coś tam ułatwi. [FGI_CS_5226]

Powyższy przykład z liceum wskazuje także na wykorzystanie uczenia się przez doświadczenie oraz rozumowania po to aby rozwijać zainteresowania uczniów i zachęcić ich do nauki. Podobnie w innych liceach nauczyciele starali się nie tylko wyrównać braki, ale także rozbudzić zainteresowania.

Jeżeli chodzi o matematyków to ujęcie matematyki pod innym kątem, troszeczkę bardziej ciekawszej, żeby zachęcić tą młodzież do tego, żeby oni do tej matematyki chętnie się siadali. [IDI_Dyr_CS_9544]

Sposoby rozbudzania motywacji do nauki, to np. atrakcyjne treści, praca w grupach i dbanie o dobrą atmosferę klasy.

Jeżeli chodzi o zajęcia wyrównawcze to, to były takie dodatkowe godziny dla tych uczniów, którzy mają zaległości z gimnazjum. Gdzie ja mogłam sobie poszaleć, tak, bo to nie był tak ograniczony czas jak na lekcji, gdzie ja muszę zrobić to i to i jakby iść dalej. Tylko tam mogłam właśnie się pobawić w jakieś zadania, jak to określić, nawet o jakieś zabawnej treści, które mogłoby dziecko zachęcić, tak. Albo jakaś taka praca w grupach. No jest zupełnie jakby inny tryb takiej lekcji. Jest inna atmosfera, oczywiście. [FGI_CS_5226]

W przypadku chemii, metodą uatrakcyjnienia zajęć i zachęcania do nauki był eksperyment, stosowany okazjonalnie, rzadziej niż na zajęciach fakultatywnych.

Natomiast na wyrównawczym również się pojawiały doświadczenia, żeby nie były to zajęcia takie monotonne. Żeby nie było tylko tak, że coś tam liczymy i pomalutku brniemy do przodu z taką typową wiedzą chemiczną. Wobec tego od czasu do czasu też już prze zemnie zaproponowany ciekawy eksperyment, żeby te dzieci zachęcić do nauki. [FGI_CS_5226]

Zdarzało się więc prowadzenie zajęć wyrównawczych innowacyjnymi metodami, w oparciu o zainteresowania uczniów i tak, by te zainteresowania rozwijać. Podobnie zdarzało się, że podczas zajęć wyrównawczych oprócz wyrównywania braków wiedzy i umiejętności starano się wspierać uczniów w rozwijaniu poczucia kompetencji poprzez stwarzanie im możliwości osiągania sukcesów i dostrzeganie osiągnięć. Kształtowano więc elementy pozytywnej postawy składającej się na umiejętność uczenia się jako kompetencję kluczową.

Ale, ale właśnie danie dziecku możliwości działania, większą właśnie możliwość czy pokazania siebie w różnych produkcjach właśnie tych kulturalnych, czy nawet na tych zajęciach wyrównawczych możliwość właśnie pokazania, że ja to potrafię zrobić, wychodzę z tym na przykład i oni to pokazują. [IDI_EW_CS_3348]

Z drugiej strony, inne wypowiedzi z badań jakościowych jak i rzadkość informacji na ten temat wskazują jednak, że zajęcia wyrównawcze były prowadzone w sposób mniej innowacyjny od zajęć pozalekcyjnych. Dane z badania jakościowego nie pozwalają wyjaśnić, na ile była to obiektywna konieczność, a na ile nauczyciele w ten sposób postrzegali możliwości uczenia najbardziej podstawowych umiejętności.

199 Zajęcia z języka polskiego może nie były jakieś niezwykle ekscytujące, bo taką pracę u podstaw żeśmy wykonywali, żeby wyrównać trudności różnego rodzaju. Ale takim elementem wspierającym i nauczyciela i ucznia były podręczniki, które zostały zakupione. Na fakultecie już poziom zdecydowanie inny pracy. Z związku z tym uczniowie też zdecydowanie częściej pracowali przede wszystkim redagując teksty, prace stylistyczne. Ale też wielokrotnie udało nam się właśnie wspólnie obejrzeć czy to sztukę teatralną i przeanalizować, omówić, czy film związany oczywiście z programem nauczania. Może jakieś niezwykle ekstrawaganckich, odkrywczych, nowatorskich zajęć nie było, no bo każde są niezwykle ciekawe. [FGI_CS_5226]

Oprócz zajęć wyrównawczych stricte, gdzie dzieciaki miały zajęcia po szkole jeszcze te takie dodatkowe, to były 2 razy w miesiącu soboty, w których były, gdzie była edukacja poprzez zabawę, to się tak nazywało. I to były zajęcia, które opierały się głównie na zabawie, to były spacery edukacyjne dotyczące nauk przyrodniczych, na przykład do parku czy gdzieś nad wodę, to był na przykład w ramach tej soboty, były wypady do kina, które zorganizowaliśmy właśnie na film, który był przyrodniczy, no bo było o życiu w oceanach, a to, że był w 3D, no to to już swoją drogą. [IDI_KP_CS_5199]

Powyższe przykłady pokazują, że z perspektywy niektórych nauczycieli nauczyciela uzupełnianie podstawowej wiedzy i umiejętności nie może się dokonywać poprzez rozwijanie zainteresowań i poprzez zastosowanie niestandardowych metod w środowiskach angażujących uczniów. To ostatnie jawi się jako dodatek do podstawowego programu lub jako działanie możliwe dopiero na wyższym poziomie złożoności zagadnień, na którym dopiero pojawia się miejsce na pracę twórczą czy formułowanie opinii (jak w ww. liceum). Jest to przykład podejścia przeciwnego do opisanej powyżej próby zainteresowania uczniów matematyką.

Podczas gdy, jak się wydaje na podstawie badan jakościowych, metody edukacyjne stosowane na zajęciach wyrównawczych rzadko były innowacyjne, to ważnym aspektem tych zajęć była indywidualizacja nauczania. Co najmniej w części szkół program zajęć wyrównawczych był dostosowywany do uczniów. W niektórych szkołach tematyka była ustalana na bieżąco – pracowano nad zagadnieniami, które w ostatnim okresie sprawiały uczniom trudności. Wyróżnia się podejście w tym samym gimnazjum, w którym nauczyciel podkreślał stwarzanie uczniom możliwości osiągania sukcesów także podczas zajęć wyrównawczych. Inni nauczyciele w tej szkole opisywali zajęcia wyrównawcze jako takie, podczas których nauczyciele dostosowywali się do potrzeb uczniów. Podobne założenie przyjęto także w innych szkołach.

Te wyrównawcze to wiadomo, że to wynikały z potrzeb, które się pojawiły gdzieś tam na lekcji, tak? No to później na tych zajęciach była kontynuacja potrzeb, które się pojawiały. [IDI_FGI_CS_3348] Indywidualna praca też inaczej wygląda, niż całą grupą, więc tu, w czasie tych działań mieliśmy możliwość na przykład oddziaływania bezpośrednio nauczyciel na ucznia i uczeń na nauczyciela, bo uczeń wyrażał swoje potrzeby, a nauczyciel już się musiał dostosować tak, żeby pomóc temu uczniowi. [IDI_Dyr_CS_3348]

(…) uświadamialiśmy rodzicom, tak? Mówiliśmy, że to są darmowe korepetycje, kiedy dzieci mogą zwrócić się z problemem. Właściwie to nie [był] (…) reżimowo narzucony plan, co my tam robimy. To dzieci też przychodziły z problemem, co one oczekują od tych zajęć, czego one chcą, czego nie umieją, co chcą, żeby nauczyciel wytłumaczył, pomógł w czym. [FGI_CS_5479_O7]

W kilku przypadkach akcentowano, że możliwości indywidualizacji były większe dzięki pracy poza systemem klasowo-lekcyjnym, poza koniecznością realizacji programu z całą klasą równocześnie. Uczeń na zajęciach wyrównawczych mógł pracować w swoim tempie, a nauczyciel mógł poświęcić mu więcej uwagi dzięki mniejszym ograniczeniom czasowym i mniej licznym grupom.

200

(…) wyrównanie braków tych, którzy je mieli, tak, praca taka bardziej indywidualna z tymi, którzy potrzebowali tego większego czasu, tak? I podejścia innego troszeczkę. [IDI_EW_CS_2296]

Jak dziecko potrzebuje wsparcia to trzeba jemu jak najwięcej godzin poświęcić. Normalnie nauczyciel w szkole nie jest w stanie na jednej lekcji, prawda, zająć się i Marysią i Kasią. Marysia ma takie problemy, Kasia ma takie, a Jasio ma jeszcze jakieś inne. A jak były te dodatkowe zajęcia, to myślę że te dzieci mogły skorzystać na tym jeszcze bardziej. Także na pewno takie wparcie było i skorzystały. [IDI_EW_CS_5497]

W innej szkole przyjęto jeszcze bardziej zindywidualizowane podejście do zajęć wyrównawczych. Dla niektórych uczniów były to indywidualne zajęcia-konsultacje, a dla innych, z możliwościami ograniczonymi przez niepełnosprawność, zajęcia grupowe dopasowane do ich poziomu.

Na przykład z języka polskiego podzieliliśmy sobie zajęcia wyrównawcze na indywidualne i grupowe, tak samo z matematyki. (…) Postanowiłyśmy, że te zajęcia grupowe będą wynikały z tego, że one będą pomagały dzieciom, które posiadają opinię, które nie mogą więcej wydołać niż na tą ocenę na przykład dopuszczającą, na tą dostateczną. A te indywidualne to były w formie takich jak gdyby konsultacji, gdzie uczeń nawet czwórkowy czy piątkowy nie rozumiał pewnych zagadnień, bo choroba mu nie pozwalała albo chciał więcej niźli mógł sam zrozumieć, bo w domu rodzice nie byli w stanie pomóc dziecku. Tak że na indywidualne chodzili ci uczniowie, którzy mieli oceny nawet dobre, ale chcieli o szczebel wyżej coś zdobyć. [IDI_KP_CS742]

8.4. Działania z zakresu wsparcia psychologiczno-pedagogicznego