W 1994 roku nowowybrany prezydent ogłosił odwrót od wszystkich reform politycznych, gospodarczych i społecznych zapoczątkowanych na Białorusi w 1990 roku. Zarówno w polityce wewnętrznej jak i gospodarczej. Rozpoczął walkę z instytucjami, które jego zdaniem, przeszkadzają wolności narodu. Były to wolne sądy, prasa, parlament, partie polityczne, prywatne przedsiębiorstwa, samorząd terytorialny, związki zawodowe i organizacje społeczne. Podstawą prawną tych działań stał się dekret prezydenta z 21 sierpnia 1995 „O pewnych środkach na rzecz zapewnienia stabilności i porządku prawnego w Republice Białorusi"1. Po niedługim czasie dołączyły do nich organizacje religijne, Internet i muzyka rockowa. Prezydent pozbawił immunitetu deputowanych wszystkich szczebli, zawiesił działalność związków zawodowych, wprowadził nadzór nad partiami politycznymi i organizacyjnymi. Uznał wszystkie instytucje pomocnicze za niepotrzebne, a siebie jako, wybranego z woli ludu, stawiał za jedyne źródło prawa2
. W celach zapobiegawczych i w myśl zady zwalczania demokratycznego zagrożenia, prowadził, i konsekwentnie kontynuuje, politykę prześladowania liderów politycznych.
W sumie w latach 1994 -1999 przed sądami stanęło ponad dwa tysiące osób związanych z opozycją lub w jakikolwiek sposób wyrażających swój sprzeciw wobec polityki prezydenta3. Innym środkiem zaradczym stało się wyeliminowanie fizyczne najbardziej aktywnych i charyzmatycznych postaci opozycji, a z czasem z całej sceny politycznej kraju.
1 Указ Президента Республики Беларусь от 21.08.1995 N 336, О некоторых мерах по
обеспечению стабильности и правопорядка в Республике Беларусь, jego zgodność Konstytucjaą z
została potwierdzona przez sąd konstytucyjny 8 listopada 1995 roku, Заключение
Конституционного Суда Республики Беларусь от 8 ноября 1995 года О соответствии
Конституции и законам Республики Беларусь Указа Президента Республики Беларусь от 21 августа 1995 года N336 "О некоторых мерах по обеспечению стабильности и правопорядка в Республике Беларусь".
2 V. Silicki, Białoruś…, op.cit., s.59.
102
Lata 1996-2004 to czas represji politycznych, umacniania reżimu, izolacji, odwrotu od Zachodu i zacieśniania związków z Rosją1
(z różnymi wahaniami nastrojów) oraz walki opozycji o inny kształt państwa. Najważniejszymi okazjami ku temu były wybory parlamentarne, wybory prezydenckie, samorządowe. Wszystkie jednak okazały się niewykorzystaną szansą. Każde następne wybory stały się dla władzy narzędziem potwierdzenia jej hegemonii i osłabiania opozycji, a także gromadzenie nowych informacji i „uczenia się‖ reżimu. Okres wszystkich kampanii wyborczych i wyborów był czasem wzmożonego działania aparatu bezpieczeństwa państwa. Represje wobec organizatorów akcji wyborczych, mityngów, demonstracji i w stosunku do samych uczestników, przy braku skutecznej reakcji z zewnątrz, skutecznie odstraszały społeczeństwo. Organizowanie masowych akcji ulicznych zaczęło mijać się z celem. Właściwie w okresie 2001-2002 kończy się czas masowych wystąpień, a opozycja staje się elementem „trzeciego sektora‖ i przestaje być siłą polityczną, przejmując rolę organizacji społeczno-politycznych. Taka sytuacja trwa do 2006 roku.
Od czasu wyborów prezydenckich w 2001 roku wszystkie wysiłki władzy były skierowane na przedłużenie kadencji prezydenta i najważniejsze było tworzenie warunków dla zachowania władzy po 2006 roku. Natomiast równolegle do zabezpieczania gruntu politycznego trwały prace nad systemem prawnym państwa, który poddany intensywnym zmianom w okresie 2000-2004 pozwalał na rozszerzenie kontroli nad społeczeństwem. Zastraszanie prasy, organizacji pozarządowych, działaczy związków zawodowych, przedsiębiorców, bankierów w końcu sędziów, prokuratorów i funkcjonariuszy resortów siłowych i służb bezpieczeństwa stało się możliwe właśnie dzięki odpowiednio skonstruowanemu prawu2. Mimo tego, że wcześniejsze działania zagwarantowały środki w pełni zapewniające bezpieczeństwo władzy, reżim pozostawał coraz bardziej podejrzliwy. Już nie tylko w stosunku do opozycyjnych polityków, organizacji i wszystkich „wywrotowców‖, ale także w stosunku do swojego dalszego i bliższego otoczenia.
1
02.04.1996 – podpisano Umowę o Związku Białorusi i Rosji; 02.04. 1997 Porozumienie o Związku Białorusi i Rosji; 25.12.1998 – Deklarację o dalszym jednoczeniu dwóch narodów, 08.12.1999 – Porozumienie o utworzeniu państwa związkowego; 11.2000 r. – Porozumienie o przystąpieniu Białorusi do strefy rubla.
2 1 stycznia 2001 r. wszedł w życie nowy Kodeks Karny. Dwa artykuły z tego kodeksu – 367 i 368 – mówiły o ściganiu z urzędu osób szkalujących lub znieważających prezydenta Republiki Białoruś. W istocie każda krytyka Łukaszenki mogła być uznana za szkalowanie prezydenta. Za zniewagę osoby prezydenta grozi kara pozbawienia wolności do dwóch lat.
103
W miarę jak nasilały się represje coraz więcej osób obawiało się o los swoich rodzin. Okres bezpośrednio przed i po wyborach prezydenckich w 2001 i referendum w 2004 cechował się nasilonymi represjami w stosunku do wszystkich, którzy mogli zagrozić opinii „uczciwości‖ władzy1. Zdolność kontrolowania i represjonowania sił opozycji była wypracowywana, sprawdzona i udoskonalana od 1996 roku. Podobnie rzecz miała się z ze zdolnością zwyciężania we wszystkich wyborach i referendach. Powstawały coraz lepsze mechanizmy fałszerstw i coraz silniejsza i skuteczniejsza propaganda. Dodatkowo opinia społeczna przestała być zjawiskiem „oddolnym‖ i była (i jest w dalszym ciągu) kreowana „odgórnie‖ poprzez manipulacje, skrzętną kontrolę informacji i metodyczną indoktrynację, prowadzoną przez media i instytucje wychowawcze poprzez proces tworzenia tzw. „patriotyzmu reżimowego‖2
– podpory ideologicznej systemu oraz izolację kraju.
Lata 2003 do 2004 to także czas umacniania rządów prezydenckich za pomocą nowej polityki personalnej. Scalanie elit reżimowych było procesem zainicjowanym zaraz na początku prezydentury Aleksandra Łukaszenki, a po 2001 roku przyszła pora na podwyższenie stopnia zdyscyplinowania i lojalności w szeregach urzędników administracji prezydenta i wszystkich instytucjach mu podległych. W tym czasie wypracowano zasady weryfikacji wszystkich urzędników państwowych, które ostatecznie zostały wcielone w życie w kwietniu 2005 roku w Dekrecie nr 122 „O konieczności weryfikacji wszystkich urzędników państwowych‖3
.
Początkowo polityka prowadzona przez prezydenta była przewrotna. Wszyscy niezadowoleni z rządów mogli wyjechać. Studenci mogli studiować za granicą, żyć tam i zostać. Tak było do marca 2005 roku, kiedy wszedł życie dekret nr 3 „O środkach przeciwdziałania handlowi ludźmi‖4. Zamknięcie granic było odpowiedzią na restrykcyjną politykę UE, ograniczeniem kontaktów opozycji z
1 Kilka dni po wyborach białoruskie siły zbrojne przeprowadziły ataki siłowe na najbardziej znane postacie związane z kręgami demokratycznymi. Anatol Lebiedźka – przewodniczący Zjednoczonej Partii Obywatelskiej był hospitalizowany na skutek odniesionych obrażeń; Mikołaj Statkiewicz- przewodniczący Społeczno-demokratycznej Partii Białorusi, Paweł Sewiaryniec – przewodniczący Młodego Frontu (wraz z 40 innymi osobami) byli aresztowani lub zatrzymani. Za: Kronika … 2001, op.cit., s.44.
2 V. Silicki, Białoruś…, op.cit., s.74.
3 Указ Президента Республики Беларусь14 марта 2005 г. № 122 О проведении аттестации
руководящих работников государственных органов и иных организаций, должности которых включены в кадровый реестр Главы государства Республики Беларусь.
4 Декрет Президента Республики Беларусь № 3 c 9 марта 2005 г. "О некоторых мерах по
104
zachodnimi partnerami przez zbliżającymi się kolejnymi wyborami prezydenckimi, a z drugiej ratunkiem przed ucieczką elit intelektualnych. Na podstawie tych przepisów prawa wszyscy, którzy chcieli wyjechać do pracy lub do szkoły za granicą, musieli uzyskać pozwolenie na wyjazd z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych lub Ministerstwa Edukacji. Prawo, pod groźbą sankcji, nakłada na obywateli obowiązek informowania MSW o terminach wyjazdów i powrotów oraz meldowania o każdej osobie, która w wyznaczonym terminie nie wróciła do kraju. MSW co miesiąc przedstawiało zbiorczą listę "uciekinierów", których dane są przekazane do MSZ, a następnie do białoruskich placówek dyplomatycznych w poszczególnych krajach. Na ambasady został nałożony obowiązek zbierania informacji o takich osobach. Na liście osób pozbawionych prawa wyjazdu za granicę znajduje się 260 tysięcy Białorusinów (według danych Wadzima Zajcaua, wiceszefa białoruskiej straży granicznej). Na czarnej liście znajdują się przede wszystkim osoby, które mają wobec państwa długi, posiadają wiedzę o tajemnicach państwowych lub w stosunku do nich wszczęto postępowanie karne. Na listę trafiają też osoby znane z krytycznego stosunku do władzy1. Do 2004 roku Białoruś Łukaszenki dążyła do ideału, gdzie opozycję wypędziłoby się za granicę, pozbawiając ją jednocześnie możliwości walki z prezydentem. Ci, którzy nie chcieli tego uczynić poddawani byli presji.
Referendum w 2004 roku, przeprowadzone razem z wyborami parlamentarnymi, miało na celu usunięcie ograniczeń czasowych prezydentury. Przeprowadzone razem z wyborami parlamentarnymi zagwarantowało prezydentowi praktycznie nieskończone rządy. Każde następne działania podejmowane przez władze białoruskie miały na celu zredukowanie ryzyka, które była w stanie stworzyć białoruska opozycja. Na fali coraz bardziej aktywnych ruchów demokratycznych, na Ukrainie, w Gruzji wrosła czujność władzy. W obliczu wzrastającej świadomości „zagrożenia‖ demokratycznego nastąpiła konsolidacja struktur administracyjnych, wzrosły represje wobec wszystkich sił demokratycznych – społecznych i politycznych. Ponownie zmodernizowano prawo, które pozwala szybko zapobiegać niebezpiecznym dla władzy zachowaniom. Na jego podstawie milicja otrzymała prawo strzelania do manifestujących, w każdym momencie, który prezydent uzna za
105
odpowiedni. Wzmocniono siły bezpieczeństwa i ochrony1 oraz przepisy dotyczące broni2, a także odpowiednie przepisy zaostrzające zasady funkcjonowania partii politycznych, wprowadzające monopol państwa na organizacje badające opinię publiczną3
.
Kulminacja nastąpiła podczas wyborów prezydenckich w marcu 2006 roku i całym następnym okresie. Zwiększono kary za przynależenie do organizacji uznawanych za nielegalne, kary za organizowanie akcji protestacyjnych, udział w demonstracji ulicznej stał się przestępstwem rozpatrywanym przez nowy Kodeks Karny. Dodatkowo wprowadzono kary za „dyskredytowanie wizerunku Białorusi za granicą‖ oraz wzywania innych państw i organizacji międzynarodowych do działania na szkodę państwa i jego bezpieczeństwa, suwerenności i integralności terytorialnej. Celem wszystkich przeprowadzonych ataków na prawdziwych i wyimaginowanych wrogów miało być usunięcie, ze społecznego pola widzenia, zauważalnej i wiarygodnej alternatywy demokratycznej. Każdy, kto chce zmiany z góry skazuje się i często także swoją rodzinę na mniejsze lub większe represje ze strony władzy. Od utraty pracy, trudności ze zdobyciem innej posady, relegowaniem z uczelni, utratą środków utrzymania, do najbardziej brutalnych pobicia i pozbawienia wolności, a czasami życia. Właśnie przed takim życiem uciekają Białorusini.
W latach 2003-2004 wymuszono likwidację lub zamknięcie ponad stu organizacji pozarządowych4. Wielu z ich pracowników pozostało bez środków utrzymania. Szansą na znalezienie lepszych warunków życia stała się emigracja. Pozbawianie pracy przez władzę nie jest powodem do starania się o status uchodźcy czy azyl polityczny, ale niemniej jednak osoby, które zostały pozbawione możliwości wykonywania zawodu, tak jak dziennikarze czy zlikwidowano ich miejsca pracy, ze względu na niepoprawność polityczną organizacji, w których pracowali, są ofiarami polityki reżimu.5
Dodatkowo prezydent prowadzi politykę samoizolacji. Kraj został zamknięty dla obserwatorów, których liczba przy każdej okazji była zmniejszana do minimum. Opozycja była trzymana z daleka przy
1
Dekrety Prezydenta Republiki Białoruś: nr 24 z 14 czerwca 2003 roku, nr 17 z dnia 8 listopada 2004 roku.
2 Dekret prezydenta republiki Białoruś nr 71 z 13 lutego 2003r.
3 W ramach Narodowej Akademii Nauk powstało biuro ds. kontroli istniejących ośrodków badawczych posiadających licencję na przeprowadzanie badań opinii publicznej.
4
Kronika przypadków łamania praw człowieka 2004 roku, Centrum Obrony praw Człowieka „Viasna‘96‖, Mińsk 2004.
106
wszystkich możliwych okazjach, od komisji wyborczych w 2003 i 2004 roku. Każdy ruch społeczny był tłamszony w zarodku.
Sukcesywne niszczenie oponentów doprowadziło do utraty wiary w społeczeństwie, w to, że jakakolwiek zmiana jest możliwa. Starannie propagowany mit o braku alternatywy dla systemu i braku lidera „zdemoralizował‖1
wielu z tych, którzy mieli nadzieję za zmianę białoruskiej sceny politycznej. Wielu z nich wyjechało za granicę ze względu na szansę zaistnienia na Zachodzie, często w środowiskach akademickich. Inni przenieśli się za granicę w poszukiwaniu lepszego życia materialnego i bezpieczeństwa dla siebie i swoich rodzin.
W latach 1996 – 2004 pojawiły się nowe „grupy pochodzenia‖ emigracji politycznej. To już nie tylko zawodowi politycy, członkowie partii, ale także przedsiębiorcy, dziennikarze, artyści, naukowcy, studenci, a także urzędnicy administracji prezydenta i dotychczasowi współtwórcy reżimu – prokuratorzy, milicjanci i oficerowie służb.
Początek istnienia nowej białoruskiej emigracji politycznej jest ściśle związany z opozycją prezydencką. Jej rodowód wywodzi się z sprzeciwu wobec formy rządów jednej osoby. Konkretnie przeciwko rządom A. Łukaszenki i całego aparatu administracji prezydenckiej.
107
2.5. Formy represji politycznych na Białorusi w latach 1991 -2004 i grupy