Na gruncie różnych dziedzin formułuje się odrębne definicje zjawiska migracji. Łączy je to, że traktują one migracje, jako podkategorie pojęcia mobilności przestrzennej, różni natomiast podejście do takich problemów jak: obszar, czas trwania ruchu, dystans, kierunek, liczebność, zorganizowanie ruchu, legalność bądź nielegalność, czynnik przymusu, zmiana społeczności lub otoczenia społecznego, przemieszczenie z jednej kultury lub subkultury do innej, czy wreszcie zerwanie lub podtrzymywanie więzów z miejscem pochodzenia. Migracjami nie są wszelkie zmiany zamieszkania związane z turystyką, studiami, wypoczynkiem, wykonywaniem zawodu (wliczając w to sympozja, szkolenia, zjazdy, konferencje
3
P. Kraszewski, Typologia migracji, w: Migracja-Europa-Polska, pod redakcją W. Burszty i J. Serwańskiego, Poznań 2003, s. 11.
34
etc.) oraz służbą wojskową, misjami pokojowymi itp., które zaliczane są do zjawisk cyrkulacji5.
Najstarszą typologią jest podział migracji ze względu na kryterium obszaru, który wyróżnia migracje zewnętrzne i wewnętrzne. Według demografów Davida Swansoan i Jacoba Siegela, migracja jest formą geograficznej i przestrzennej mobilności wiążącą się ze zmianą miejsca pobytu (zamieszkania) między jasno zdefiniowanymi obszarami geograficznymi6. Idąc dalej według klasycznej definicji Józefa Chałasińskiego do pierwszego typu migracji zalicza się zjawiska przesiedlenia się członków grupy państwowej (lub etnicznej) poza granice terytorialne tej grupy7
. Do drugiego typu zalicza się migracje, które następują w granicach tego samego obszaru państwowego lub etnicznego8
.
W większości definicji określających migrację zewnętrzną kluczową rolę odgrywa kryterium obszaru. Należy tu dokonać ścisłego rozróżnienia na emigrację i imigrację, których używa się dla określenia zjawiska migracji. Pierwsze opisuje tą część migracji zewnętrznej, którą można obserwować z perspektywy opuszczanego przez migrantów obszaru. Drugie oznacza tą część migracji zewnętrznej obserwowanej z obszaru, do którego migranci zmierzają. Emigracja i imigracja dają się odrębnie obserwować i opisywać z różnej perspektywy badawczej, ale opisują to samo zjawisko migracji. Emigracja obszaru opuszczanego przez migrantów lub imigracja z obszaru, do którego zmierzają migranci.
Należy także zaznaczyć, że w pracy zamiennie stosowane są pojęcia „emigracja‖ i „wychodźstwo‖. Niezależnie od tego, że oba wymienione terminy posiadają jeszcze inną konotację (termin „emigracja funkcjonuje w znaczeniu a. dynamicznym – jako ruch poza granice; b. statycznym – jako ogół emigrantów; termin „wychodźstwo‖ wskazuje także na przyczyny opuszczenia danego kraju), oznaczają one w rzeczywistości coś innego niż „migracja zewnętrzna‖9
. Oba terminy „emigracja‖ i „wychodźstwo‖ oznaczają tylko ten fragment, który można obserwować z perspektywy opuszanego przez migrantów (migrantów, wychodźców)
5
A. Furdal, W. Wysoczański (red.), Migracje: dzieje, typologia, definicje, Wrocław 2006, s. 7-15; M. Okólski, Mobilność przestrzenna, Migracje, Imigracja (w:) Wielka Encyklopedia PWN, Warszawa 2002.
6 B. Edmonston, M. Michalowski. International Migration , w: J. S. Siegel, D. A. Swanson, The
Methods and Materials of Demography, Londyn 2004, s. 455-492. 7
E. Jaźwińska, Metody ilościowe w badaniach...,op.cit. s. 15.
8 P. Kraszewski, Typologia migracji, op.cit. s. 11.
35
obszaru. Jest nim terytorium Republiki Białoruś, które określają granice państwowe z 1991 roku.
Kolejnym kryterium podziału migracji jest kryterium powrotu. Niezależnie od podziału na migracji na wewnętrzne i zewnętrzne, wyróżnia się migracje powrotne (czasowe) i bezpowrotne (permanentne)10. Kryterium czasu powrotu pozwala oddzielić migrantów od turystów i jest stosunkowo łatwe do stwierdzenia. Migracje czasowe obejmują zarówno migracje wieloletnie np. na okres kilkudziesięciu lat, jak i na okres tylko jednego roku oraz migracje sezonowe. Przyjmując za kryterium obserwacji długość pobytu (nieobecności) migracje dzieli się na: krótkookresowe – pobyt czasowy trwający od 2 do 12 miesięcy, długookresowe – pobyt czasowy trwający co najmniej 12 miesięcy oraz zamieszkanie na stałe11. Dla badania istotny były drugi typ migracji. To ujęcie zostało zastosowane w pracy przede wszystkim ze względu na ułatwienia statystyczne.
Typologia na postawie kryterium dystansu i kierunku, a więc rozróżnienie migracji: na lokalną, krótkiego dystansu i długiego dystansu oraz kontynentalną i międzykontynentalną (kryterium kierunku). To kryterium miało dala problemu badawczego znaczenie uzupełniające.
Jak już wcześniej wspominano dla pracy najważniejsze znaczenie w klasyfikacji zjawiska migracji jest zidentyfikowanie czynników odpowiedzialnych za sam akt mobilności12, czyli wskazanie na przyczynę aktywności jednostek w nim uczestniczących.
Podstawą badawczą pracy były koncepcje, w których zwraca się uwagę na czynnik przymusu. Kryterium to pozwala dzielić migracje na dobrowolne (voluntary) i przymusowe (involuntary). W oparciu o historyczne ujęcie w latach 20. XX wieku dokonano rozróżnienia na migrację ‗jako taką‖ od migracji powodowanej przez inwazję, podbój, kolonizację13. Na tej podstawie została wyróżniona migracja
10 A. Furdal, W. Wysoczański (red.), Migracje: dzieje, typologia, definicje, op.cit.s.
11 M. Okólski, Mobilność przestrzenna, op.cit.s.
12 M. Okólski, New migration trends in Central and Eastern Europe in the 1990s, Prace Migracyjne nr 4, Warszawa 1997, s. 8.
13 Taką typologię zastosował H. Fairchild w swojej pracy z 1925 roku zatytułowanej: Immigration: A
36
prymitywna (wywołana skutkami oddziaływania sił przyrody), przymusowa, dobrowolna oraz masowa14.
Za migracje przymusowe uważa się te zmiany miejsca zamieszania, których główną przyczyną były czynniki natury politycznej (działania administracyjne, policyjne, wojskowe). Do migracji dobrowolnych zalicza się wszystkie te migracje, u źródła których nie leżą czynniki przymusu w postaci restrykcyjnego działania władz15. Kwestia dobrowolności decyzji o migracji zawsze pozostaje względna i trudna do jednoznacznej oceny. I tak przyjmując, dla badanej grupy, za wyjściowe obiektywne czynniki natury politycznej (ustrój państwowy, przepisy prawa międzynarodowego, działania administracyjne i wojskowe państwa) możemy stwierdzić, że badana grupa emigrantów reprezentuje migrację dobrowolną. Nawet jeśli niektóre osoby wyjeżdżały po „naleganiach‖ ze strony funkcjonariuszy, to te działania władzy nigdy nie były udokumentowane i nie można nazywać ich stricte administracyjnymi.
Tu z pomocą przychodzi typologia oparta na kryterium motywu decyzji dobrowolności i przymusu. Proponuje ona podział na migracje o charakterze politycznym bądź ekonomicznym. W tym fragmencie dyskusji pojawia się problem definiowania motywu decyzji o migrowaniu. Ten podział stanowi podstawę do dalszych rozważań teoretycznych. Bardzo trafną dla prowadzenia dyskusji wydaje się być propozycja Z. Stankiewicza; „u podłoża każdego ruchu migracyjnego leżą: albo przemiany zachodzące w strukturach demograficznych, społecznych, gospodarczych, kulturalnych lub politycznych, funkcjonujących na obserwowanym obszarze, albo też wojny zakłócające normalny tok życia na ziemiach opuszczanych przez migrantów16. Z kolei jeśli przyjmiemy za decydujące kryterium motywu i poddamy analizie czynniki subiektywne wpływające podjęcie decyzji o migracji (okoliczności bezpośrednio towarzyszące podejmowaniu decyzji o migracji, uczucie zagrożenia, strach, obawa o bliskich, naciski w środowisku pracy, relegowanie z
14 Wprowadzona przez Williama Petersena (1958), jednak częściej migracje masowe określa się na podstawie kryterium liczebności i taka typologia ma charakter wyłącznie orientacyjny, za: P. Kraszewski, Typologia…, op.cit., s. 15.
15 Szerzej w: K. Romaniszyn, Migracje polityczno-ekonomiczne jako fenomen współczesności, w:
Migracje polityczne XX wieku, Migracje i Społeczeństwo 4, Warszawa 2000, s.89.; Tenże, Społeczne koszty migracji trans granicznych, red. J Kitowski, UMCS 1997.
16
Z. Stankiewicz, Procesy migracyjno-twórcze na ziemiach polskich w okresie zaborów. Migracje
ekonomiczne, w: Mechanizmy polskich migracji zarobkowych,. C.Bobińska (red.), Warszawa1976, s. 26 -33.
37
uczelni itp.) wtedy możemy uznać, że badana grupa emigrantów białoruskich reprezentuje migrację polityczną.
Przydatność podział budowany na kryterium motywu decyzji ludzi opuszczających pierwotne miejsce zamieszkania jest kwestionowana z uwagi na dychotomię motywów. Motywy religijno-światopoglądowe ściśle łączą się z politycznymi oraz ekonomiczno-społecznymi. Podobnie, motywy polityczne oraz kulturalne są zwykle dość ściśle związane z ekonomiczno-społecznymi. Te argumenty jednak w żaden sposób nie wspierają tezy o małej przydatności podziału na migracje polityczne i ekonomiczne oraz religijno-światopoglądowe i kulturalne17.
Współcześnie pojawiają się także koncepcje typologiczne odrzucające ten prosty podział na migracje polityczne i migracje ekonomiczne, a za to proponują zastosowanie kategorii płynności – przechodzenia jednego rodzaju migracji w inny w obrębie jednego zbioru, jakim jest całe zjawisko migracji. Takie dynamiczne ujęcie, zaproponowane przez Anthonego Richmonda, możliwe jest do zastosowania w warunkach, kiedy „czynniki o charakterze strukturalnym wpływają np. na migrantów, którzy są zmuszeni do wyjazdu na skutek zapaści ekonomicznej, bezrobocia, braku bezpieczeństwa socjalnego czy nawet takich, których wyjazd jest spowodowany zmianami strukturalnymi w gospodarce (wyludnianie się obszarów wiejskich, urbanizacji, zróżnicowani regionalnego). W dzisiejszym świecie przymus może cechować także migracje o charakterze ekonomicznym, a nie koniecznie dotyczyć tylko ruchów wywołanych czynnikami politycznymi‖18
. Owe polityczne przyczyny, z wielu powodów, coraz częściej splatają się z przyczynami ekonomicznymi, tworząc w rezultacie hybrydy migracyjne o trudnych o rozpoznania dominantach motywacji19. Z punktu widzenia nauki najważniejszym problemem badawczym pozostaje kwestia „określenia relacji między politycznymi i ekonomicznymi determinantami przemieszczeń uchodźców‖20
.
Ma to wpływ na charakter międzynarodowej polityki migracyjnej. I tak współcześnie migracja zewnętrzna najczęściej tłumaczona jest względami ekonomicznymi, szansą na poprawę warunków bytowych i realizacji celów zawodowych. Taki sposób rozumowania jest najbardziej rozpowszechniony , nawet
17 P. Kraszewski, Typologia migracji, op.cit.14.
18.A. Dowty, Closed Borders: The Contemporary Assault in Freedom of Movement, London 1989, s. 183.
19 J. E. Zamojski, Migracje polityczne XX wieku, Migracje i Społeczeństwo nr 4, Warszawa 2000, s.6,
38
w przypadkach emigracji z krajów „reżimowych‖, podobnych do Białorusi. Ciągle istnieje podejrzenie o wykorzystywanie elementu przymusu i zagrożenia dla uzasadnienia wyjazdu z kraju. Za taki stan rzeczy odpowiedzialny jest kryzys instytucji azylowych, a z drugiej strony polityka migracyjna państw przyjmujących.
Pozostawiając na marginesie spór o relacje między motywami ekonomicznymi i politycznymi, głównie z uwagi na to, że pobudki podejmowania decyzji o migrowaniu oraz ich kontekst społeczny, zawsze są bardzo złożone, a niekiedy tak bardzo skomplikowane, że trudno o jednoznaczne określenie, który z czynników przeważył, zakłada się, że badana grupa reprezentuje typ migracji politycznej. Sytuacja migracji politycznej wpisuje się w wiele socjologicznych teorii uwarunkowań zjawisk migracyjnych. Jedna z wielu zakłada istnienie kilku czynników, które są uwzględniane przy podejmowaniu decyzji o migracji (emigracji). Są to czynniki wypychające – związane z miejscem pochodzenia (push factors); czynniki przyciągające – związane z obszarem przeznaczenia (pull factors); przeszkody pośrednie i czynniki osobiste. W teorii potocznie zwanej push-pull theory, której autorem jest Everett Lee, decyzje o migracji są podejmowane na podstawie porównania cech miejsca pochodzenia i lokalizacji docelowej. Jednak prosty rachunek „za‖ i „przeciw‖ nie jest jedyna determinantą. Czynnikiem wypychającym, w takiej sytuacji, wg tej koncepcji może być reżimowa polityka państwa wywołująca poczucie zagrożenia jednostki. Bodziec ten jest tak silny, że podjęcie decyzji o opuszczeniu kraju wydaje się być jedynym. Oczywiście nie wszyscy decydują się na taki krok. Zróżnicowany sposób reakcji na czynniki wypychające/przyciągające zależy od wspomnianych wyżej czynników osobistych. Podobnie jak decyzja o wyborze terminu, kierunku, daty, środków transportu, które zawsze należą do migrantów. Everett Lee przyjmuje, że znaczna część migracji ma charakter niedobrowolny (włączając do tego migrację wywołaną przymusem ekonomicznym – np. na skutek kryzysu gospodarczego wywołanego złą polityką rządu).
W przypadku badanej grupy najważniejszym czynnikiem wypychającym, jak już wspomniano we wstępie, było poczucie zagrożenia o własne życie, które decyduje o podjęciu decyzji o opuszczeniu stałego miejsca zamieszkania. W tym aspekcie czynnik wypychający należy do sfery doświadczeń indywidualnych i tylko, jako takie może być przedstawione. W przepadku białoruskiej emigracji, opisywanej
39
w tej pracy element przymusu nosi znamiona polityczne. Jest wywołany przez działania administracyjne państwa, nie skierowane bezpośrednio lub tylko pośrednio pod adresem osób migrujących. Elementy ekonomiczne są tylko jego częścią składową i przyjmuję, że są one następstwem, takiego a nie innego działania podjętego przez jednostkę, a kluczowym w przypadku opisu białoruskiej emigracji politycznej pozostaje kryterium dobrowolności.
Na ogół migrantów politycznych nazywa się uchodźcami i taką nomenklaturę stosuje się także odnośnie badanej grupy. Z pomocą takiej typologii przychodzą tutaj regulacje prawa międzynarodowego. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że badana grupa emigrantów białoruskich w okresie badania była migracją legalną. Emigranci nie naruszali prawodawstwa krajów przyjmujących, a ich pobyt w państwie przyjmującym był pełnoprawny.
Na podstawie przedstawionej typologii badana grupa białoruskich migrantów może zostać zaliczona do migracji zewnętrznej (międzynarodowej) – emigracji, migracji długookresowej, o charakterze przymusowym i politycznym. Specyfika, a zarazem trudności związane z badaniami migracji międzynarodowych i ich typologią wynikają z kilku wspomnianych wyżej źródeł. Ponadto międzynarodowe sposoby rejestrowania odpływu i napływu migrantów, mimo prób wypracowania jednolitych procedur, ciągle są zróżnicowane. To z kolei powoduje, że nawet ustalenie rozmiarów migracji jest utrudnione. Dodatkowo często mamy do czynienia ze znacznym rozproszeniem strumieni migracyjnych, a znaczna część współczesnych migracji międzynarodowych ma charakter nielegalny. Wiąże się z tym bezpośrednio problem dotarcia do badanych grup. W końcu do badań migracji międzynarodowych przenoszone są często wzory wypracowane w badaniach migracji wewnętrznych, co nie zawsze jest uprawnione i może prowadzić do wielu nieporozumień i zakłócenia procesu badawczego21.
Zaproponowana powyżej propozycja typologiczna, pozwala na uporządkowanie jednego typu migracji z terenów Białorusi, który charakteryzuje się swoistym układem elementów składowych. Jest to propozycja, która daje możliwość określenia miejsca badanego ruchu migracyjnego wśród ruchów migracyjnych. Nie wyczerpuje ona w pełni problemu definicji zjawiska ruchów migracyjnych.
40