Zorganizowany ruch białoruski na emigracji sięga swoją historią do czasów pierwszej wojny światowej. Emigranci polityczni lat dziewięćdziesiątych XX wieku decydując się na wyjazd z kraju dołączali do środowiska pierwszej fali białoruskiej emigracji politycznej czasów BRL i ich potomków. W okresie międzywojennym mimo usilnych zabiegów białoruskich działaczy narodowych, Piotra Kreczeuskiego, Antona Łuckiewicza, Romana Skirmuta, Białoruś ostatecznie nie znalazła się w kręgu bezpośrednich zainteresowań aliantów i nie dana jej była suwerenność i niepodległość. Jednak dzięki ich aktywności już w okresie międzywojennym powstały zalążki przyszłych białoruskich ośrodków politycznych. Stały się nimi Praga, a później Berlin. Celem nadrzędnym pierwszej fali emigracji politycznej tego czasu było zdobycie poparcia społeczności międzynarodowej dla budowy niezależnego od ZSRR i II Rzeczpospolitej państwa Białoruskiego. Ich działalność koncentrowała się przede wszystkim na działalności dyplomatycznej. Pozostając na emigracji w Niemczech, Czechosłowacji, piastowali jedynie funkcje kierownicze w nieistniejącej de facto państwowości i nie mieli żadnych perspektyw wpływania na sytuację w kraju. Dlatego też, część z nich wróciła, tak jak premierzy rządu BRL na emigracji Alaksandr Ćwikiewicz i Wacłau Łastouski pod wpływem wrażenia jakie zrobiła na nich polityka białorutenizacji BSRR. Kilka lat później, gdy zmieniła się polityka narodowościowa Stalina, oni pierwsi zostali oskarżeni o nacjonalizm i wrogość wobec ludu i władzy radzieckiej1
.
1 Do połowy października 1939 r. aresztowano niemal 3 tys. osób, głównie działaczy politycznych, policjantów, przedstawicieli straży granicznej i administracji rządowej. Zgodnie z rozporządzeniem szefa tego resortu, Ławrentija Berii, z 25 marca 1940 r. wszystkie osoby zatrzymane w zachodnich obwodach Białorusi i Ukrainy, ze względu na zakorzenioną wrogość do władzy radzieckiej powinny być sądzone w trybie szczególnym i rozstrzelane. Od lutego do czerwca 1940 roku przesiedlono ponad 90 tys. osób. Za: E. Mironowicz, O. Łatyszonek, „Historia Białorusi od połowy XVIII do końca
71
Wojna niemiecko-radziecka była przyjmowana z nadzieją przez białoruskich polityków. W umysłach wielu działaczy białoruskich rodziła się iluzja, że Niemcy mogą pomóc w budowie białoruskiego państwa narodowego. Latem 1940 r. przebywający w Berlinie Białorusini uzyskali zgodę na utworzenie Białoruskiego Komitetu Samopomocy1. Zasadniczym celem miała być organizacja opieki społecznej nad ludnością białoruską przebywającą w niemieckiej strefie wpływów oraz działalność kulturalno-oświatowa. W miarę zbliżania się wojny niemiecko-radzieckiej komitety stawały się ośrodkami działalności politycznej. 19 czerwca 1941 r. utworzono w Berlinie Białoruskie Centrum Narodowe (BCN). Niemcy realizowali koncepcję polityki okupacyjnej komisarza generalnego Wilhelma Kubego, zakładającą popieranie nacjonalizmu białoruskiego jako metody na wyeliminowanie wpływów rosyjskiego komunizmu, stanowiącego ideologiczną podstawę radzieckiego ruchu oporu. W grudniu 1943 r. z udziałem niemieckich władz okupacyjnych powołano Białoruską Centralną Radę (BCR), nazwaną przez oficjalną propagandę „reprezentacją narodu białoruskiego‖. Jej przewodniczącym mianowano Radasława Astrouskiego. Ze współpracy z Niemcami wycofał się przewodniczący Rady BRL Wasil Zacharka. 27 czerwca 1944 r., Astrouskiemu udało się doprowadzić do zwołania II Kongresu Wszechbiałoruskiego (I odbył się w grudniu 1917 r.), z udziałem przedstawicieli środowisk białoruskich z całego obszaru okupowanej przez Niemców Europy. Uczestniczyło w nim 1039 delegatów. Kongres uznał się za organ stanowiący kontynuację tradycji politycznych Białoruskiej Republiki Ludowej, BCR zaś za jedyną legalną władzę na Białorusi, natomiast BSRR nazwał tworem moskiewskiego imperializmu. Z kolei w marcu 1943 roku pełnomocnictwo prezydenta i misję utworzenia rządu BRL otrzymał Mikoła Abramczyk2. Do marca 1946 roku Rada BRL działała nielegalnie. Od 1946 do 1948
1 Jego oddziały powstały wkrótce w Poznaniu, Łodzi, Toruniu, Lipsku, Monachium, Pradze. Wcześniej Niemcy pozwolili na powołanie takich komitetów w Warszawie, Krakowie i Białej Podlaskiej. Tamże. S 85.
2 Mikoła Abramczyk (Мікола Абрамчык) 1903-1970, publicysta i polityk emigracyjny pochodzenia, w 1923 wyjechał do Pragi. Należał do Zrzeszenia Białoruskich Organizacji Studenckich. W 1930 wyjechał do Paryża, gdzie współtworzył białoruskie stowarzyszenie robotników "Хаўрус" ("Chaurus"). Wydawał jego pisma "Бюлетэнь" ("Biuleteń") і "Рэха" ("Recha"). Został członkiem kierownictwa Białoruskiego Komitetu Samopomocy w Berlinie. Prowadził kursy białoruskie. W latach 1939–1944 był redaktorem gazety „Раніца‖ („Ranica‖). W 1943 został usunięty przez Niemców z Komitetu pod zarzutem prowadzenia zabronionej działalności i aresztowany na krótki czas. Po odzyskaniu wolnośvi wrócił do Paryża, gdzie wybrano go na prezydenta Białoruskiej Republiki Ludowej na uchodźstwie. Funkcję tą sprawowała do 1970 roku. Za: Ю.Туронак,
72
roku trwały prace nad wznowieniem prac Rady, nad jej zalegalizowaniem i uzupełnieniem o nowych członków. W grudniu 1948 roku na drugiej sesji Rady oficjalnie ogłoszono wznowienie działalności Rady BNR. W jednogłośnie przyjętym statucie wyznaczono podstawowe zadania i były nimi: odbudowa niezależnej białoruskiej państwowości na wszystkich ziemiach, które w latach 1917 – 1918 należały etnicznie do białoruskiego obszaru. Rada została ogłoszona jedynym, prawowitym organem przedstawicielskim białoruskiego narodu. Konflikt ideologiczny stał się przyczyną podziału emigracji białoruskiej.
Od 1945 roku poza granicami BSRR działały dwa ośrodki polityczne Rada Białoruskiej Republiki Ludowej i Białoruska Centralna Rada. Oba, choć poróżnione, nie uznawały władzy radzieckiej i opowiadały się za odzyskaniem przez kraj niepodległości.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w. emigranci walczyli przede wszystkim o odbudowę kapitału intelektualnego, który ucierpiał w czasie wojen. Z biegiem czasu coraz więcej emigrantów rezygnowało z działalności politycznej i oddawało się pracy na rzecz zachowania tożsamości białoruskiej. W warunkach zimnej wojny była to jedyną możliwa droga działania. Walka o niepodległość kraju, uznanie na arenie międzynarodowej przerodziła się w walkę o rozpoznawalność Białorusi i Białorusinów w świecie. Białorusini zapłacili wysoką cenę za brak wyraźnej, zauważalnej przez zachodnie mocarstwa odrębności kulturowej, politycznej i historycznej. Samo tłumaczenie nazwy White Russia wywoływało w okresie rewolucji i I wojny światowej skojarzenia z Rosją lub białymi. Do tego silne przywiązanie białoruskiej inteligencji do Litwy historycznej wprowadzało pełne niezrozumienie w aparacie pojęciowym Brytyjczyków czy Amerykanów1
. Te zawiłości zostały doskonale wykorzystane w okresie 1918-21 przez Litwinów, którym udało się uzyskać poparcie Wielkiej Brytanii w tworzeniu własnego państwa i przekonanie aliantów o konieczności stworzenia wspólnego państwa z Białorusinami2. Po 1945 roku problem z identyfikacją etniczna i narodową Białorusinów na Zachodzie nie skończył się. Właściwie do lat 80. Ludność
1 D. Michaluk, Ruch białoruski w świetle dokumentów brytyjskiego Foreign Office z lat 1918-1919 ze
zbiorów Białoruskiej Biblioteki im. F. Skaryny w Londynie, Białoruskie Zeszyty Historyczne, z. 28,
Białystok 2001, s. 35.
73
białoruską w statystykach klasyfikowano do ludności polskiej, litewskiej, ukraińskiej lub radzieckiej.
Świadomość słabości tożsamości czy nawet jej utraty przez rodaków żyjących w granicach ZSRR towarzyszyła powojennej fali emigracji. W celu jej zachowania i wzmocnienia stworzyli kilka silnych ośrodków takich jak Białoruski Instytut Nauki i Sztuki w Nowym Jorku, który działa nieprzerwanie do dziś od 1951 roku. Podobny instytut działa od 1967 roku w Kanadzie. W 1971 roku w Londynie powstała Białoruska Biblioteka i Muzeum im. Franciszka Skaryny. To są najważniejsze i najstarsze ośrodki polityczno-kulturalne białoruskiej emigracji działające w okresie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Białorusinom nie udało się zbudować tak silnego i tak prężnie działającego ośrodka jak polska paryska „Kultura‖, która w efekcie stanowiła narzędzie uprawiania polityki. Nie można jednak całkowicie przemilczeć znaczenia działalności wyżej wymienionych ośrodków dla środowisk demokratycznych na Białorusi. Efekty ich działalności nie były powszechnie znane w BSRR, ale można dostrzec pewne elementy wspólne właściwe dla działalności środowiska emigracyjnego i środowisk działających na Białorusi. W charakterze działalności obozu sił demokratycznych na Białorusi lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku, deklaracjach i sposobie argumentacji można odnaleźć elementy, które wskazują na inspirację dorobkiem środowiska emigracyjnego.
74
2.2. Ewolucja ustroju politycznego na Białorusi w latach 1990 – 2004 a