Białoruś w strukturach europejskich

Reformy systemów gospodarczych i politycznych w Europie Wschodniej i Środkowej w latach 90. XX wieku i integracja europejska były procesami połączonymi, które miały prowadzić do nieodwracalnego zerwania z totalitarną przeszłością. Każde z państw bloku socjalistycznego dokonywało zgoła innego wyboru, kwestią dyskusyjną pozostają przyczyny tych wyborów. Białoruś ten proces przerwała. Wydaję się, że ciągle ma jeszcze szansę na zmianę swojej sytuacji. Przynajmniej tak uważają ankietowani. Alternatywą dla niewydolnego systemu politycznego, narastających problemów społecznych i ekonomicznych, a także zagrożenia międzynarodowego, przybierających na sile przypadków łamania praw człowieka, korupcji, nepotyzmu, jest zdaniem ankietowanych Unia Europejska. Członkowstwo w niej jest perspektywą na rządy prawa, bezpieczeństwo, sprawiedliwość społeczną, poszanowanie godności ludzkiej i wyższy standard życia (to podstawowe argumenty jakie wymieniają badani 78%.). Są to hasła jakich używa mińska opozycja. Przystąpienie Białorusi do struktur Europejskich argumentowane jest najczęściej wartościami cywilizacyjnymi:

(V.T.- politolog, Czechy): Wstąpienie do UE to jedyna droga Białorusi. To jest jedyna gwarancja niepodległości naszego państwa. Zawsze byliśmy w Europie. To nasza cywilizacja. To, że oderwano nas i wciągnięto na krótki czas w krąg azjatycki nie zmienia faktu, że jesteśmy Europejczykami.

(S.D. – nauczyciel, Litwa): Tylko w strukturach europejskich jesteśmy w stanie odbudować państwowość. (…) tylko tam będziemy mogli pokazać, że jesteśmy i zawsze byliśmy równoprawnym partnerem i zawsze przynależeliśmy do Zachodu. (A.C. – historyk, Litwa): Białorusini już od dawna znali wszystko to, czym dzisiaj wabi Europa. Wiedzieli czym jest samorząd, co to wolność jednostki i jaką ma wartość, na jakich zasadach funkcjonuje społeczeństwo obywatelskie i czym są wybory. Zabrała nam to Katarzyna, ale na szczęście mamy szansę na odzyskanie tego (…) W takim układzie, to dokąd mamy iść? Do Azji? To nie nasz krąg cywilizacyjny. Nasze miejsce jest w Europie, w Unii Europejskiej. Ale najpierw musimy zmienić władzę.

(J.B. student prawa, Czechy): Nie ważne, w jakiej kolejności, czy najpierw Unia Europejska potem NATO. To wybór cywilizacyjny.

168

Ważne dla emigracji jest poczucie wspólnoty i przynależności do tego samego kręgu kulturowego, tradycji i systemu wartości. Białoruś w Europie to dla wielu żadne novum ani utopijny projekt, to powrót do cywilizacji, w której Białorusini uczestniczyli od stuleci i od której zostali oderwani przez imperium rosyjskie. Jako argumenty przytaczane są odwołania do tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego, Statutu Litewskiego, Akademii Zamoyskiej, postaci takich jak Symeon Połocki, Hipacy Pociej, Janka Kupała, Rafael Korsak, Franciszek Skaryna, Maksim Bohdanowicz. „I na Zachodzie i na Wschodzie szukajcie!‖ – tak pisał Franciszek

Skaryna. Naród białoruski nigdy nie przeciwstawiał się ani fali ze wschodu ani fali z zachodu. Dlatego tak swobodnie mógł przepływać z jednej do drugiej nie tracąc przy tym swojego ducha. (K.R.)

Argumentem przemawiającym za integracją jest interes i pragmatyzm ekonomiczny i wymierne korzyści jakie można czerpać z przynależności do większych struktur integracyjnych. Sytuacją, która należy wykorzystać jest fakt graniczenia z państwami Unii Europejskiej, które mogą za chwilę stać się bardzo istotnymi źródłami inwestycji i z Rosją, obecnie największym partnerem handlowym Białorusi. W parze z rozwojem handlu zagranicznego z tymi krajami idzie chęć podwyższenia poziomu życia do europejskiego. Z kolei te dwa argumenty najlepiej przemawiają do wyobraźni społeczeństwa białoruskiego, dla którego Europa kojarzy się z powszechnym dobrobytem. Takie podejście bardziej przemawia do wyobraźni niż mgliste pojęcia demokracji, praw człowieka i społeczeństwa obywatelskiego (tego zdania jest aż 76% ankietowanych).

(J.B. student fizyki, BNF, Wiedeń): Jeśli UE odmówi nam członkowstwa to żadną miarą nie przekonamy społeczeństwa o konieczności demokratyzacji. Nasi ludzie nie rozumieją wszystkich szczytnych idei bez konkretnego argumentu. Jeśli powie się im, ż będą mogli jeździć za granicę bez wiz, pracować i mieszkać gdzie zechcą nie gdzie im się każ. Nikt nie może stanąć przed narodem i składać obietnice bez pokrycia, dlatego tak wiele zależy od Brukseli i innych stolic europejskich.

W dalszej kolejności jako argumenty „za‖ podawano fundamentalne wartości, na których opiera się Unia Europejska:

169 (S.N. informatyk, członek byłej Partii Piwa, Czechy): Unia Europejska jest gwarantem ludzkich praw i godności, społecznej solidarności i samorządności – wartości, które Białorusini przez wieki budowali wspólnie z Polakami, Litwinami i Ukraińcami w granicach jednego państwa. To nasz powrót do korzeni, od których oderwali nas sowieci.

Innymi wymienianymi powodami, które tłumaczą euroentuzjazm, o których najczęściej wspominają ankietowani są atmosfera dobrosąsiedztwa, wolność myślenia politycznego, tolerancja, poszanowanie prawa, bark konfliktów etnicznych, religijnych, wyścigu zbrojeń i rywalizacji wojskowej. Te cechy były najczęściej wymieniane w rozmowach i ankietach. Integracja europejska to korzyść obustronna. Najbardziej niepokojący jest jednak fakt istnienia w Europie przywódcy, który z punktu widzenia wartości europejskich jest autorytarnym przywódcą i jego dożywotnia kadencja. W końcu musi zostać to dostrzeżone przez państwa europejskie. Przyjęcie Białorusi to nie tylko kolejny rynek zbytu (J.T) i zwiększenie dynamiki gospodarczej, ale także gwarancja stabilności w regionie(G.B):

(P.P. student prawa, dawny działacz Młodego Frontu, Polska): Wspólna polityka bezpieczeństwa prowadzona w porozumieniu z Brukselą i Warszawą byłaby bardziej skuteczna, gdyby Białoruś została dopuszczona do jej budowania. Nikt nie wie o rosyjskiej armii tyle co my. To dobry element przetargowy. Dobry dla jednej jak i dla drugiej strony …

Pojawiają się w tym kontekście też barwniejsze wypowiedzi:

(A.P., Student matematyki, Wiedeń): W sytuacji, w której od europejskiej części Rosji oderwie się, pod wpływem Chin, jej syberyjska część. Do tego nasze położenie daje nam możliwość wpływu nie tylko na sprawy związane z tranzytem surowców przez nasze terytorium do Unii Europejskiej, ale także na walkę z przestępczością, nielegalną migracją, handlem żywym towarem, narkotykami, handlem bronią.

Zanim Białoruś na powrót zostanie wprowadzona do Europy, zdaniem ankietowanych konieczne będzie odpowiednie przygotowanie społeczeństwa, które tak naprawdę nie wie czym jest UE. Ten krótki okres współpracy w latach 1992-1996 kiedy UE i Białoruś szukały formy przyszłej współpracy był dalece niewystarczający, aby zaszczepić w społeczeństwie podstawowe informacje chociażby o zasadach na jakich opiera się i funkcjonuje Unia Europejska. To opinia

170

34% badanych. Najczęściej utrzymane w podobnym tonie jak poniżej przytoczone wypowiedzi:

(V.Sz, student nauk politycznych Praga): Unia Europejska to nasza przyszłość. Niestety przyjęcie nas do Unii wymaga od nas straszliwego wysiłku. Wyplenienie starych, sowieckich tradycji jest skomplikowane i trudne, podobnie jak tych, które wykształciły się w ciągu panowania A. Łukaszenki. Czeka nas ogromna praca edukacyjna.

(V.Kr. emerytowana nauczycielka j. angielskiego, Wielka Brytania): Zdecydowanie Unia Europejska i NATO, ale sami musimy to zrobić. Nikt za nas tego nie zrobi. Inni decydują za nas teraz i decydowali przez ostatnie 100 lat. Albo Rosjanie, albo Polacy. Jeśli nie weźmiemy sprawy w swoje ręce, ręce

społeczeństwa, najpierw odpowiednio przygotowanego do tego,

doinformowanego i wolnego, znowu skończy się to dla nas źle. Unia jest dla nas szansą na naszą, własną nie dyktowaną przez nikogo przyszłość. Naszą tożsamość, nasz język i własną niezależną politykę.

Europa wydaje się być rajem. Emigranci polityczni w Europie szukają bardziej protekcji i ochrony nie tylko dla siebie, ale także dla swojej ojczyzny. W tej miłości do Europy jest wiele strachu przed Rosją, ale część emigrantów widzi w niej swoją naturalna ojczyznę. Odczuwa więź, szuka w niej swoich korzeni i znajduje je. Do tego poczucia uprawnia pamięć o wspólnocie jeszcze z czasów „sprzed Napoleona‖. Taka Europa jest celem. Najważniejszym warunkiem jest gwarancja, że nie będzie w niej Rosji. Białoruś w Europie dla wielu jest synonimem hasła „Precz z Rosją‖ 6

. Proces ten wymaga także kształcenia elit politycznych, których źródeł niektórzy dopatrują się właśnie wśród emigracji:

(A.M. prawnik, działacz Związków Zawodowych, USA): W Europie dzisiaj polityka opiera się na osobowościach, a nasz prezydent nie jest lubiany, nawet na Kremlu. Przyszły rząd musi odpowiadać europejskim standardom. Są odpowiedni ludzie w naszym kraju. Do tego sporo młodych Białorusinów kształci się na zachodzie. Gdy będzie już możliwość budowania nowego białoruskiego państwa ich doświadczenie zdobyte na uczelniach całego świata przyda się. I będziemy mogli też wrócić my (…)

171

Europejska przynależność Białorusi była w czasach ZSRR tabu. I to zainteresowanie, i w ogóle rozmowa na temat przynależności do Europy, jest nie tylko oznaką mody na europejskość, ale odzwierciedla także zmiany w sposobie myślenia o sobie społeczeństwa białoruskiego, jego samoidentyfikacji. Ale także niezbędna jest zgoda i pomoc samej Unii Europejskiej:

Dla niektórych ankietowanych decyzja Unii Europejskiej z września 1997 roku o zminimalizowaniu kontaktów z Białorusią i rezolucja w sprawie nie utrzymywania kontaktów, nawet dwustronnych, z reżimem odcisnęła trwałe piętno. Nie traktują UE poważnie, albo nie wierzą w jej dobre intencje. Wiele osób ma też świadomość, że Europa ma problem z uznaniem Białorusi za część przestrzeni europejskiej:

Nikt dzisiaj nie zadaje pytania o to, czy wchodzić w jakiekolwiek struktury. Na razie nikt nie myśli o Białorusi w UE, ani Europa ani sami Białorusini. I będzie tak jeszcze przez następne 20 – 30 lat. Od Europy dzieli nas daleka i długa droga.

W wypowiedziach wyczuwalny jest wyraźny żal to, że Białoruś nie jest najważniejszym problemem dla Brukseli. Mimo tego, że rozszerzenie Unii Europejskiej zmieniło położenie Białorusi względem Unii, która od 2004 roku znalazła się w jej bezpośrednim sąsiedztwie, a wspólna granica ma ponad tysiąc kilometrów:

(Z.Z. statystyk, działacz Związku Dziennikarzy Białoruskich, Czechy): Jak pokazuje nasze kilkunastoletnie doświadczenie nawet z takim ustrojem politycznym możemy istnieć w Europie. Nikomu to nie przeszkadza. Tak naprawdę polityka nie jest tak ważna jak interesy gospodarcze. Im kraj bardziej atrakcyjny dla inwestycji zagranicznych tym przyciąga większą uwagę. Dlatego my też musimy umieć wybierać dobre rynki i pod tym kątem układać swoje przyszłe sojusze.

Pojawiały się także ostrzejsze wypowiedzi o relatywności polityki europejskiej w stosunku do Białorusi i real politic, jaką prowadzi Bruksela. W wypowiedziach pojawiają się również bezpośrednie pytania o to, jak Europa w świetle łamania fundamentalnych dla niej zasad – jak wolność człowieka, może pozostawać obojętna na politykę reżimu wobec białoruskiego społeczeństwa.:

172 (S.M.)Tyle lat takich rządów nikomu w Europie nie wyrządziło szkody. Z jednej strony ignoruje się oficjalne ośrodki w Mińsku, popiera organizacje pozarządowe, finansuje opozycyjne partie i przysyła obserwatorów na wybory. Wszystko w imię szczytnych haseł: wolności, równości, demokracji. A w imię własnych biznesów, poza Parlamentem Europejskim, każde z państw członkowskich inwestuję, albo zaraz zacznie inwestować na Białorusi. I w tej sferze łamanie praw człowieka nikomu nie przeszkadza. Jeśli Białoruś zacznie być potrzeba Unii to sobie o niej przypomni.

I czasami tylko, (… )najczęściej przy okazji wyborów, staje się wyrzutem sumienia

dla euro deputowanych‖ (A.C.). Nie są to odosobnione zdania. Prawie w każdej

wypowiedzi „euroentuzjastów‖ zawarta jest teza o zarzuceniu Białorusi, spisaniu jej na straty, traktowaniu jej jak monety przetargowej w rozgrywkach z Moskwą. Tylko 4 na 54 wypowiedzi były w pełni entuzjastyczne i nie zawierały elementu krytyki polityki UE w stosunku do Białorusi.

W związku z faktem, że od 2004 roku UE bezpośrednio graniczny z Białorusią niemal wszyscy ankietowani wskazują na potrzebę wypracowania przez Unię kompletnej strategii w stosunku do niej. Jak unia nie wypracuje wspólnej

polityki w stosunku do Białorusi, to na pewno nie będzie miała nic do powiedzenia w relacjach z Rosją (W.G.) W jej budowaniu swoją szansę na aktywny udział w życiu

politycznym i działalności na rzecz ojczyzny upatrują emigranci polityczni. Zgodnie z postanowieniami Deklaracji „Diaspora i świat‖ przyjętej na III Zjeździe emigracji białoruskiej w Mińsku w 2001 roku, emigracja zobowiązała się do informowania świata o sytuacji jaka panuje na Białorusi. Każdy Białorusin mieszkający poza granicami Ojczyzny, bez względu na powód emigracji, zobowiązany jest do walki o przywrócenie porządku i ducha demokracji na Białorusi. Duże znaczenie w tej kwestii dla emigracji politycznej miały przygotowania do kampanii wyborczej 2006 roku. Wtedy środowisko zaktywowały częste wizyty i wystąpienia Aleksandra Milinkiewicza na forach międzynarodowcy. W końcu pojawił się jakiś polityk,

którego widać. Jest z kim rozmawiać. (S.D.) Wspólny opozycyjny kandydat na

prezydenta otwarcie mówił o chęci przystąpienia nowych władz do UE i jest rozpoznawalny na Zachodzie. Szereg rozmów przeprowadzonych na najwyższym szczeblu po raz pierwszy w takim stopniu utwierdziło, przekonało także środowiska emigracyjne o możliwości wstąpienia do UE. Wcześniej były to tylko deklaracje,

173

ważne, ale nie tak wyraźne artykułowane i nie tak entuzjastycznie przyjmowane przez eurodeputowanych i przedstawicieli najwyższych władz unijnych jak to miało miejsce w 2006 roku. Mimo krytyki ze strony opozycji o prowadzenie kampanii poza granicami, diaspora bardzo dobrze przyjęła taką politykę. Wiele z haseł obecnych w kampanii prezydenckiej z 2006 roku znalazło się w wypowiedziach ankietowanych. Najczęściej spotykane to; „Jesteśmy w Europie i nigdy z niej nie wychodziliśmy‖.;

„Nie ma innego miejsca dla Białorusi niż Unia Europejska i NATO. Tam przynależymy mentalnie, historycznie, kulturowo‖;. Ustrój jaki dzisiaj mamy na Białorusi jest nie do przyjęcia dla Europy. Póki to się nie zmieni nie mamy co liczyć na członkowstwo. Problem nie tkwi tylko w Łukaszence, ale w myśleniu ludzi, którzy nie potrafią żyć w demokracji. Trzeba liczyć na zmiany w społeczeństwie7

.

Białoruska diaspora zdaje sobie sprawę z tego, że wszystko zależy nie tylko od dobrej woli państw członkowskich, ale także, a zdaniem niektórych przede wszystkim od stosunków między Unią a Rosją.

Odżywa propozycja prezydenta Francji – F. Mitterranda z 1989 roku, według którego Unia Europejska miała pozostać otwarta dla wszystkich państw europejskich, w tym i dla ZSRR. Ankietowani dopuszczają możliwość odczytywania Białorusi na mapie geopolitycznej jak elementu stosunków na linii „Federacja Rosyjska – Unia Europejska‖. Dlatego też pojawiają się opinie podobne do takich :

Białoruś może wejść do struktur europejskich tylko wtedy, gdy znajdzie się w nich Rosja. To jest możliwe. Jeszcze dwadzieścia lat temu nikt nie wierzył w to, że przestanie istnieć ZSRR, układ Warszawski. (U.Z.)

(O.K., prywatny przedsiębiorca, Nowy Jork.) Najlepszym wariantem byłaby sytuacja, w której Rosja wchodziłaby w struktury europejskie. Rosja jest i zawsze będzie strategicznym partnerem dla Białorusi. Tego nie da się zmienić. Można jedynie albo uprawiać politykę balansowania między dwoma potęgami, zapewne ze zmiennym szczęściem, albo mieć nadzieję na to, że kiedyś oba państwa znajdą się w UE.

Zdaniem przeważającej ankietowanych, nie tylko zwolenników przystąpienie Białorusi do struktur unijnych, Unia nie powinna wycofywać się z działalności na terenie Białorusi i nadal pomagać środowiskom niezależnym, tworzyć programy, które kształciłyby przyszłe elity decyzyjne i opiniotwórcze, inwestować w ludzki

174

kapitał intelektualny, programy badawcze i próbować tworzyć wspólny obszar technologiczno-naukowy. Ta część euroentuzjastów uważa, że integracja ze strukturami unijnymi jest procesem nieuchronnym.

Przytoczone wypowiedzi nie wskazują na brak elementarnej wiedzy na temat funkcjonowania Unii Europejskiej. Jednak w ankietach i wywiadach nie można doszukać się (oprócz wypowiedzi kilku osób – studentów politologii i prawa) znajomości struktur, procedur i mechanizmów akcesyjnych czy historii UE. Większość wypowiedzi nosi charakter intencjonalny i bardzo ogólnikowy. Z ich treści trudno wywnioskować, jakie cechy tranzycji będzie nosiła zmiana jaka nastąpi na Białorusi. Mogłoby stać się to przydatnym dla określenia dalszych scenariuszy transformacji.