a. Biblia hebrajska

Filologiczne zainteresowania humanistów zbiegły się z powstaniem i szybkim rozwojem drukarstwa, co przyniosło w rezultacie liczne wydania krytyczne tek-stu Pisma Świętego, wśród których ważne miejsce zajmowała Biblia hebrajska. Ukazywały się także tzw. poligloty, czyli Biblie wielojęzyczne, bardzo przydatne do krytyki tekstu i prac przekładowych.

Na przełomie wieku XV i XVI drukarze posługiwali się już sporym asor-tymentem czcionek. Pierwszymi książkami wydrukowanymi całkowicie po hebrajsku były: komentarz do Pięcioksięgu Rasziego wytłoczony bez tekstu bi-blijnego w Reggio di Calabria przez Abrahama Gartona w lutym 1475 r. oraz

~yrwj h[bra rps

Me-shullama Cusiego w Piove di Sacco)270.

Pierwszą księgą biblijną drukowaną hebrajskimi czcionkami był Psałterz, który ukazał się wraz z komentarzem Kimchiego w 1477 r., prawdopodobnie w Bolonii (S 1). Po każdym wersecie biblijnym umieszczono tam odpowiedni tekst komentarza. Drukarz pracujący nad tą edycją nie potrafi ł poradzić sobie z punktacją masorecką, której zaniechał już w Ps 4,4 (z wyjątkiem 5,12 – 6,1).

W 1482 r. wyszedł w Bolonii Pięcioksiąg z komentarzem Rasziego (S 2). Księga ukazała się z inicjatywy Józefa ben Abrahama Carawity. W latach 1479--1480 zaprosił on do Bolonii Abrahama ben Chajima z Tintori, który w dużym stopniu rozwiązał techniczne problemy druku punktów samogłoskowych i ak-centów. Wydrukował tekst biblijny w środkowej kolumnie, która była otoczona przez komentarz oraz Targum Onkelosa. Taki schemat utrwalił się w drukarstwie biblijnym i był stosowany w edycjach komentowanej Biblii hebrajskiej w XVI w.

W 1454 r. w północnych Włoszech, koło Mantui osiedlił się Izrael Natan ben Samuel, który założył drukarnię i powierzył ją synowi, Salomonowi Sonci-no, oraz jego bratankom: Mojżeszowi i Gerszomowi. Po sprowadzeniu z Bolonii Abrahama ben Chajima wydrukował w 1485 r. Proroków większych (S 3). Z tej samej prasy w lutym 1488 r. wyszła pierwsza kompletna Biblia hebrajska, zaopa-trzona w punktację i akcenty, ale bez komentarza (GW 4198; BrytM 245; S 7). Z zakładów Mojżesza i Geroszoma, działających w Neapolu i Bresci, wyszły

na-270 Zob. J. Jacobs i in., Rashi (Salomon bar Isaac); R. Gottheil, J. Jacobs, Incunabula, JEnc VI, s. 575-576.

stępne edycje Biblii hebrajskiej (1491-1493, 1492-1494 i 1495 – GW 4199-4200; BrytM 245; S 17), w których jeszcze bardziej udoskonalono druk samogłosek i akcentów. Edycja z 1494/1495 r.271 była poprawioną wersją Biblii z 1488 r., ale wydaną w małym formacie octavo z myślą o prześladowanych Żydach, którym sprawiało kłopot ciągłe przenoszenie Biblii w dużych i ciężkich formatach. Tą edycją posłużył się M. Luter jako podstawą do swojego tłumaczenia Biblii na język niemiecki.

W tym samym okresie ukazywały się również biblijne druki po hebrajsku w Hiszpanii (u Salomona ben Maimona – Ixar 1490) i Portugalii (Faro 1487; Lizbona 1491, 1492), z tym że tamtejsi drukarze nie potrafi li rozwiązać problemu druku wewnątrz spółgłosek punktów dagesz, a więc je pomijali272.

Po wygnaniu Żydów z Hiszpanii (1492 r.) hebrajskie drukarstwo biblijne na Półwyspie Iberyjskim i Apenińskim przeżyło regres, gdyż bogaci mecenasi swoje środki fi nansowe przeznaczali na pomoc uchodźcom.

W latach 1511-1517 Soncinowie (tym razem w Pesaro) wznowili prace nad drukiem Biblii hebrajskiej, wykorzystując manuskrypty przyniesione z Hiszpanii (BrytM 245; S 27). Udoskonalili również technikę druku. Owocem tej pracy było czwarte wydanie Biblii hebrajskiej, tym razem zaopatrzone w komentarz sławne-go rabina, Izaaka ben Judy Abrabanela.

Pierwsza tzw. Biblia rabbinica ukazała się w latach 1516-1517 w ofi cynie D. Bomberga w Wenecji (BrytM 246; S 28), przy współpracy F. Prato. Była to edy-cja w czterech tomach, dedykowana papieżowi Leonowi X i wydana z papieską aprobatą, bardzo bogato wyposażona w hebrajskie narzędzia do studium tekstu (targumy, komentarze, tzw. Trzynaście artykułów Majmonidesa, traktat o akcen-tach Jakuba ben Aszera). W tej edycji po raz pierwszy, idąc za Wulgatą, podzielo-no Księgę Samuela na dwie części.

Kolejna edycja, równie bogata, ukazała się u Bomberga w latach 1524-1525 (S 52), tym razem drukarz współpracował z Jakubem ben Chajimem, ortodok-syjnym Żydem wygnanym z Hiszpanii. Wydanie to konsultował z dużą liczbą rę-kopisów zawierających masorę, którą też umieścił w przygotowanej edycji. Było to pierwsze wydanie Biblii hebrajskiej z marginalną masorą. Biblia ta ukazała się w czterech tomach i zawierała także targumy oraz komentarze Rasziego, ibn Ezry, Dawida i Mojżesza Kimchich oraz Lewiego ben Gerszoma. To wydanie sta-ło się tekstem ogólnie przyjętym przez 400 następnych lat. Bomberg drukował Biblię hebrajską jeszcze w latach 1525-1528. Stanowiła ona kombinację wydania

271 Niektórzy podają, że ta edycja ukazała się w maju 1494 r. w ofi cynie Gerszoma Soncino w Bresci; zob. R. Gottheil, J. Jacobs, Incunabula, s. 579, poz. 94 – stąd używamy podwójnej daty.

272 Szerzej na temat początków drukarstwa hebrajskiego: zob. R. Gottheil, J. Jacobs, Incunabula, s. 575-580; Printing, Hebrew, EJud (1974) XIII, k. 1096-1104.

F. Prato i Jakuba ben Chajima, który zaraz po 1525 r. nawrócił się na chrześci-jaństwo273. Po konwersji ben Chajima Bomberg rozpoczął współpracę z Eliaszem Lewitą, który został głównym doradcą ofi cyny. W latach 1546-1548 ukazała się tam kolejna Biblia (S 125). Edycje Bomberga były przedrukowywane z różnymi dodatkami wielokrotnie: w latach 1539-1544 przez Roberta Estienne’a w Paryżu (BrytM 246-247; S 99)274, w 1566 r. przez Plantiniusa w Antwerpii (BrytM 247; S 190-3), w 1568 przez Jana z Gara w Wenecji (S 206), w latach 1617-1619 przez Piotra i Lorenza Bagradinich w Wenecji (S 424-5). Wszystkie te edycje zawierały tekst opracowany przez ben Chajima, który reprezentował tradycję aszkenazyj-ską. Dopiero w 1611 i 1619 r. ukazały się w Bazylei Biblie reprezentujące tradycję sefardyjską wydane przez J. Buxtorfa275.

Jeśli chodzi katolickie wydania Biblii hebrajskiej, to podczas obrad Soboru Trydenckiego stwierdzono potrzebę przygotowania i wydania poprawionej i krytycznej edycji nie tylko Wulgaty, ale również Septuaginty i Biblii hebrajskiej. Ofi -cjalne dokumenty soborowe nie wspominają jednak wyraźnie o tym postulacie ojców. Dopiero w liście napisanym przez legatów papieskich do kard. Aleksandra Farnese (1520-1589) z 26 kwietnia 1546 r. postuluje się opracowanie i wydanie aż trzech wersji: Wulgaty, Septuaginty i Biblii hebrajskiej. Wiemy również, że po soborze papieże powoływali komisje, które miały się zająć poprawieniem i wyda-niem krytycznych edycji Wulgaty, Septuaginty, Nowego Testamentu i Biblii he-brajskiej. Spośród tych postulatów zrealizowano w okresie posoborowym tylko dwa, publikując łacińską i grecką wersję Starego Testamentu (zob. niżej, s. 87)276.

Prace humanistów, fi lologów i biblistów ukoronowano w XVI i XVII w. wy-daniami tzw. Biblii wielojęzycznych, które zawierały także tekst Biblii hebrajskiej. Pierwszą próbę opracowania i wydania wielojęzycznej Biblii podjął August Justi-niani, który zdołał wydać w liczbie 2000 egzemplarzy tylko Psalterium octaplum (Genua 1516 – BrytM 383; BC 2618). Niektóre z Biblii wielojęzycznych zostały nazwane poliglotami klasycznymi lub większymi. Do 1638 r. ukazały się trzy ta-kie edycje277.

273 Zob. N.H. Snaith, Bible. Printed Editions (Hebrew), EJud (1974) IV, k. 839.

274 Na temat przedruków BH przez R. Stephanusa: zob. BIEM, s. 83-141.

275 Szerzej na temat różnych edycji BH zob. N.H. Snaith, Bible. Printed Editions…, k. 836-841; BEMC, s. 49-50; CHB, 48-53; BTT V, s. 78-80; BIEM, s. 16-67.

276 Zob. na ten temat: G.M. Vosté, La Volgata al Concilio di Trento, „Biblica” 27 (1946), s. 302--310; EB 527; BEMC, s. 46-47; De revisione Bibliae hebraiae iuxta votum Concilii Tridentini, „Angeli-cum” 18 (1941), s. 387-394; S. Tromp, De revisione textus Novi Testamenti facta Romae a Commisione Pontifi cia circa an. 1617 praeside S. R. Bellarmino, „Biblica” 22 (1941), s. 303-306; oraz 24 (1943), s. 304-307.

277 Za najlepszą poliglotę uchodzi zachowująca do dziś naukową wartość tzw. Poliglota lon-dyńska (BrytM 6; BC 58). Została ona opracowana pod kierunkiem Briana Waltona i wydrukowana w 6 tomach w latach 1654-1657, co chronologicznie wykracza poza interesujący nas okres.

Pierwsza z nich została opracowana pod patronatem kard. F. Ximenesa de Cisnerosa na Uniwersytecie w Alcalá de Henares (Complutum) i jest znana jako Poliglota kompluteńska (BrytM 1; BC 46)278. Zespół uczonych fi lologów pracował nad tą Biblią od 1502 r. Dzieło zostało wydrukowane w latach 1514-1517 w nakła-dzie 600 egzemplarzy, ale ofi cjalnie ukazało się dopiero w 1522 r., po uzyskaniu aprobaty papieża Leona X, któremu edycja była dedykowana. Biblia ta składała się z sześciu tomów. Pierwsze cztery zawierają Stary Testament w wersji hebrajskiej, w wersji łacińskiej Wulgaty, oraz greckiej Septuaginty. Przy Pięcioksięgu doda-no także Targum Onkelosa. Obok tekstów oryginalnych zamieszczododa-no doda-nowe ła-cińskie przekłady Biblii hebrajskiej, Septuaginty i Targumu Onkelosa. Tom piąty wydrukowany w 1514 r. zawierał Nowy Testament w wersji greckiej i łacińskiej Wulgaty. Na końcu piątego tomu umieszczono grecko-łaciński leksykon Nowego Testamentu. Dodatek do tomu czwartego obejmował gramatykę hebrajską, a tom ostatni słownik hebrajski i aramejski z indeksami oraz słownik etymologiczny imion i nazw biblijnych. Akcenty masoreckie zostały pominięte, zaznaczono tyl-ko te, które padały na przedostatnią sylabę. Daleki od dostyl-konałości był również druk punktacji samogłoskowej. Wydanie to należało do bardzo drogich i rzad-kich, gdyż duża liczba egzemplarzy i tak niewielkiego nakładu uległa zniszczeniu podczas katastrofy morskiej statku transportującego książki do Italii279.

Kolejna Biblia wielojęzyczna to Poliglota antwerpska, zwana też królewską (BrytM 3; BC 47). Ukazała się ona za aprobatą papieską w ofi cynie Plantiniusa w latach 1569-1572280. Pragnąc wydać wielojęzyczny tekst Biblii, drukarz chciał uzupełnić niewielką liczbę egzemplarzy edycji z Alcalá. Zwrócił się w tej spra-wie do króla Hiszpanii Filipa II (zm. 1598 r.), który sfi nansował przedsięwzięcie oraz przysłał do Antwerpii wybitnego humanistę i znawcę języków biblijnych, wykształconego w Alcalá katolickiego księdza, Benito Ariasa Montanusa (1527--1598)281, który stanął na czele zespołu edytorskiego gromadzącego ok. 20 wybit-nych osobowości ówczesnej fi lologii biblijnej, wśród których znajdowali się m.in.: Wilhelm Postel (1510-1581), Franciszek Raphelengius (1539-1597) i Andrzej Ma-sius (1515?-1573)282. Wykorzystał on tekst kompluteński, rozszerzając go do ośmiu tomów. Do zestawu tekstów Biblii Ximenesa dodano w Nowym Testamencie tekst Peszitty z łacińskim przekładem, a w Starym Testamencie umieszczono targumy

278 [Poliglota kompluteńska (z Alcalá)], t. 1-6, A.G. de Brocario, nakł. F. Ximenz de Cinsneros, Complutum (Alcalá de Henares) [1514-1517; opublikowana: 1522], 2º.

279 Zob. J.P.R. Lyell, Cardinal Ximenes…, s. 24-52; S.G. Burnett, Reassessing the „Basel-Witten-berg Confl ict”…, s. 198, przyp. 33.

280 Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine. Philippi II Reg. Cathol. Pietate Et Studio Ad Sacrosanctae Ecclesiae Usum, t. 1-8, K. Plantinius, Antverpiae 1569-1572, 2º.

281 Zob. M. Strzałkowska, Arias Benito, EK I, k. 916.

do całości i zmieniono układ stron. Tekst grecki Nowego Testamentu zaczerp-nięto z czwartej edycji Erazma. Znacznie poszerzono dodatki. W tomie szóstym umieszczono gramatyki i leksykony: hebrajski, aramejski, syryjski i grecki. W to-mie siódmym hebrajski i grecki tekst Biblii zaopatrzono w interlinearne tłumacze-nie Pagnitłumacze-niego. Tom ósmy był zbiorem dodatków zawierających wiele informacji z historii tekstu i środowiska biblijnego oraz komentarze teologiczne283. Biblia zo-stała odbita w nakładzie 1200 egzemplarzy na papierze i 13 na pergaminie.

Trzecia Biblia tego typu, tzw. Poliglota paryska (BrytM 6; BC 57), ukazała się w latach 1629-1645 w Paryżu. Prace nad nią rozpoczął kard. du Perron już w 1615 r., a dokończył je Michał le Jay przy współpracy Jana Morina i innych fi lo-logów. Edycja ta bazowała głównie na wydaniu z Antwerpii. Ukazała się w 10 to-mach u Antoniego Vitré. Jej tekst został rozszerzony o Pięcioksiąg samarytański i Targum samarytański, Peszittę dla całego Starego Testamentu, wersję arabską z odpowiednimi przekładami łacińskimi. Brak w tej Biblii aparatu introdukcyj-nego i fi lologiczintrodukcyj-nego. Nie uwzględnia ona także rzymskich edycji Septuaginty i Wulgaty i zawiera liczne błędy drukarskie. Z tego powodu była mocno krytyko-wana i nie zdobyła sobie popularności284.