Institutiones linguae Hebraicae R. Bellarmina pod koniec XVI i w XVII w.
nale-żały do najpoczytniejszych podręczników do nauki hebrajskiego w środowisku katolickim. Dzieło to składało się właściwie z dwóch mniejszych prac (każda z własną kartą tytułową, choć drukowane i oprawiane wspólnie): Institutio
lingu-ae Hebraiclingu-ae (wykład gramatyki) oraz Exercitatio grammatica in Psalmum trigesi-mumtertium, Secundum Hebraeos trigesimumquartum (ćwiczenia na przykładzie
Psalmu 34). Ze względu na to, że praca ta była wydawana wielokrotnie w różnych ofi cynach i przybierała coraz bardziej przejrzystą formę, przy jej prezentacji po-służymy się dwoma wydaniami: Rzym 1585 „Ex Offi cina Dominici Basae” (dalej: ILH 1585), oraz edycją wydrukowaną w 1619 r. „Apud Franciscum Fabrum” (bez podanego miejsca wydania – katalogi wskazują na Lyon lub Kolonię – dalej: ILH 1619).
Praca Institutio linguae Hebraicae składa się z czterech części.
Pars prima, quae est de ratione legendi, et scribendi (ILH 1585, s. 7-42; ILH
1619, s. 1-47) wymienia alfabet (spółgłoski i samogłoski), ustala zasady związane z szewa i dagesz, nieco miejsca poświęca literom niemym (matres lectionis) i ak-centom.
Na podkreślenie zasługuje przejrzystość wykładu: Bellarmin zamieszcza al-fabet w pięciokolumnowej tabeli (ILH 1585, s. 7-11), podając kolejno: numerycz-ny odpowiednik litery, znak litery, wymowę, jej nazwę po hebrajsku i w trans-krypcji łacińskiej, znaczenie nazwy, np.:
Num. Figu. Potestas Nomen Signifi catio
1
a
lenissimaaspiratio Aleph@l,a'
Quasi@WLa;
Alluph, id est, princeps, quod sit principium Alphabeti.2
b
B, Graecum sive, v conso-nans. BethtyBe
Domus, quod fi gura sua domum imi-tetur: summa enim linea tectum, in-fi ma pavimentum, media parietem, vacuitas est regione portam referit.
3
g
gh Gimellm,yGI
Quasipropter gibbum, quem in dorso gerit.lm'G"
gamal, id est, camelus,Pod tabelą autor wyjaśnia zawartość poszczególnych kolumn (ILH 1585, s. 11-15).
Podobnie prezentuje punktację samogłoskową: podaje znak grafi czny po-szczególnych samogłosek, ich wymowę, nazwę i znaczenie (ILH 1585, s. 17-21), a następnie pokazuje sposób zapisu spółgłosek wraz z punktacją, zaopatrując odpowiednie przykłady własnymi komentarzami (ILH 1585, s. 22-25). W tabeli zamieszcza również hebrajskie akcenty, dodając niżej odpowiednie wyjaśnienia (ILH 1585, s. 40-42).
Pars secunda, quae est de nomine omawia hebrajskie rzeczowniki, zaimki i
przy-miotniki (ILH 1585, s. 43-72; ILH 1619, s. 48-92). W pierwszym rozdziale części dru-giej (De iis quae nomini generaliter accidunt – ILH 1585, s. 43-48) Bellarmin przyjmu-je, podobnie jak Reuchlin (zob. wyżej, s. 97), podział części mowy na trzy grupy:
– „Nomen, cum quo pronomen coniungunt” (
~ve
);– „Verbum, cui etiam participium annectunt” (
l[;P'
);– „Dictio, quae praepositiones, coniunctiones, adverbia et interiectiones
complectitur” (
hL'mi
) (ILH 1585, s. 43; ILH 1619, s. 48-49).Taki też porządek przyjmuje dla dalszego wykładu. Jeśli chodzi o nomina, to mają one rodzaj, liczbę, przypadek i status (np. regimen genitivi), co Bellarmin wyjaśnia szczegółowo na przykładach.
Omawiając rodzaj gramatyczny, wymienia trzy rodzaje: masculinum,
foemini-num, commune, oraz wskazuje na typowe dla poszczególnych rodzajów końcówki
(z uwzględnieniem wyjątków). Następnie zajmuje się liczbą gramatyczną (singularis,
pluralis, dualis) i przypadkami. Nieco miejsca poświęca również przymiotnikom.
Podobnie jak Reuchlin (zob. wyżej s. 97), Bellarmin przenosi do gramatyki hebrajskiej pojęcie przypadku gramatycznego. Najpierw zaznacza, że hebrajskie
nomina nie przyjmują końcówek charakterystycznych dla poszczególnych
przy-padków. Odpowiedniki łacińskich przypadków uzyskuje się w hebrajskim po-przez zastosowanie rodzajnika, przyimków i partykuły
-ta,
(ILH 1619, s. 52-53; por. ILH 1585, s. 46-47).Jeśli chodzi o status rzeczowników, to Bellarmin rozróżnia nomen absolutum oraz nomen in regimine (st. cst.), a następnie wyjaśnia na przykładach sposób tworzenia st. cst. (ILH 1619, s. 54-55; por. ILH 1585, s. 47-48).
W rozdziale drugim (De variis nominum formis – ILH 1585, s. 48-52; De
variis nominum formis, et de gradibus comparationis – ILH 1619, s. 55-65)
Bellar-min najpierw poświęca nieco miejsca przymiotnikom, czyli tym noBellar-mina, które zmieniają rodzaj gramatyczny, gdy przyjmują odpowiednie końcówki (ILH 1585, s. 49; ILH 1619, s. 56), a następnie omawia sposób wyrażania przez język hebraj-ski ich stopnia wyższego i najwyższego (poprzez użycie przyimka
!mi
, przysłówkadaom.
, imiesłowurteAy
lub przez powtórzenie przymiotnika). Następnie wyjaśnia, że nomina dzielą się na różne kategorie:– nomina primitiva i nomina derivativa: „primitiva dicuntur quae non
deri-vantur aliunde, sed ex ipsis derideri-vantur alia” (ILH 1585, s. 49; ILH 1619, s. 57);
– nomina perfecta i nomina imperfecta: „perfecta tres literas radicales habent
[…] imperfecta sunt, quae vel unam radicalem supprimunt […] vel duas” (ILH 1619, s. 58-59). Po tych wstępnych rozróżnieniach robi krótki wykład ze słowo-twórstwa (ILH 1585, s. 50-52; ILH 1619, s. 59-65).
W rozdziale trzecim zajmuje się liczebnikami (De nominibus numeralibus – ILH 1585, s. 53-55; ILH 1619, s. 65-68), zamieszczając je w przejrzystych tabelach.
Kolejny, czwarty rozdział drugiej części zajmuje się zaimkami (De
Pronomi-ne – ILH 1585, s. 56-59; ILH 1619, s. 69-93). Bellarmin dzieli zaimki na cztery
grupy: primitivum (zaimek osobowy), derivativum lub possessivum (przyrostki zaimkowe), demonstrativum (zaimki wskazujące) i relativum (zaimek względny). Odmianę poszczególnych zaimków przedstawia w tabelach. Oto przykład tabeli odmiany zaimka osobowego w liczbie pojedynczej (Infl exio pronominis Primitivi – ILH 1585, s. 56; ILH 1619, s. 69).
Nomi. sing. Genitivus Dativus Accusativus Ablativus
ego c. g. mei c. gen. mihi c. ge. me c. gen. à me c. g.
ynIa] yLiv, yli ytiAa yNIM,mi
tu m. gen. tui m. ge. tibi m. ge. te m. gen. à te m. ge.
hT'a; ^L.v, ^l. ^t.Aa ^M.mi
tu foem. g. tui foe. ge. tibi foe. ge. te foem. g à te foe. ge.
T.a; %L'v, %l' %t'Aa %M'mi
ille m. ge. illius m. g. illi m. gen. illum m. g. ab illo m. g.
aWh ALv, Al AtAa WNM,mi
illa foe. ge. illius foe. g. illi foe. ge. illam foe. ge. ab illa f. g.
Oprócz podania łacińskich odpowiedników poszczególnych form Bellar-min zaznaczył również rodzaj gramatyczny. Podobne tabele opracował dla liczby mnogiej oraz dla innych zaimków.
Na zakończenie poświęca nieco uwagi także zaimkom pytającym
(Interroga-tivum –
ymi
,hm'
,hm;
,hm,
).W ILH 1585 następuje tu rozdział piąty: De mutatione punctorum in
nomi-nibus (s. 60-72). Ta sama treść w ILH 1619 znajduje się w dodatku do rozdziału
czwartego (Appendix de mutatione punctorum in nominibus – s. 77-92).
Część trzecia gramatyki Bellarmina jest poświęcona hebrajskim czasowni-kom (Pars tertia quae est de verbo – ILH 1585, s. 73-145; ILH 1619, s. 93-214).
Pars tertia została podzielona na siedem rozdziałów.
1. De verbo in genere (ILH 1585, s. 73-85; ILH 1619, s. 93-100). Rozdział ten podaje najpierw, że „verbo in universum accidunt sex: modus, tempus, persona, genus, numerus, coniugatio”, a następnie omawia ogólnie zagadnienia związa-ne z trybem, czasem, osobą, rodzajem, liczbą i koniugacją czasowników hebraj-skich. Na końcu w tabeli podaje formy czasownikowe w różnych koniugacjach dla rdzenia
dqp
. W ILH 1619 ta sama tabela znajduje się dopiero na końcu roz-działu drugiego (s. 134-135).2. De verbo perfecto (ILH 1585, s. 86-105; ILH 1619, s. 100-135). Bellarmin rozróżnia verba perfecta i verba imperfecta: „sunt igitur verborum Hebraicorum alia perfecta, alia imperfecta. Perfecta dicuntur, quae solum tres literas habent in themate, quae radicales dicuntur, ex iis nulla excidit inter coniugandum. Imper-fecta dicuntur, quae vel constant pluribus quam tribus literis radicalibus, aut ex tribus inter coniugandum aliqam amittunt” (ILH 1619, s. 100). Następnie autor wypisuje w tabelach paradygmaty odmiany czasownika w siedmiu koniugacjach:
q., ni., pi., pu., hi., ho., hitp. Do każdej tabeli dodaje uwagi i wyjaśnienia.
3. De verbis defectivis (ILH 1585, s. 105-113; ILH 1619, s. 136-152). Najpierw autor dzieli verba imperfecta na cztery klasy: „verba defectiva (quae videlicet inter coniugandum aliquam literam perdunt, et eius loco substituunt daghes)”; „verba quiescentia (quae literam aliquam inter coniugandum amittunt, et eius defectum longa motione compensant)”; „verba composita (quod ex defectivis, et quiescen-tibus, vel ex vario genere quiescentium constent)”; „verba quatuor, vel quinque literarum” (ILH 1585, s. 105; ILH 1619, s. 136). Następnie podaje wzory odmiany dla trzech rodzajów czasowników, zwanych defectiva: I-nun (np.
vgn
i podobnie zachowujący się rdzeńxql
), I-jod (sequentec
:bcy
,gcy
,[cy
,qcy
,rcy
,tcy
) oraz dla czasowników o rdzeniach podwójnych (np.llg
,bbs
).4. De verbis quiescentibus (ILH 1585, s. 113-126; ILH 1619, s. 153-194). W tym rozdziale przedstawia odmianę sześciu rodzajów czasowników: I-alef, I-jod, II-waw/jod, III-alef, III-he.
5. De verbis compositis, polysyllabis et anomalis (ILH 1585, s. 126-130; ILH 1619, s. 194-199). Tutaj Bellarmin zajmuje się pięcioma rodzajami czasowników złożonych z: I-nun i III-alef (
avn
,afn
,abn
,awn
); I-nun i III-he (np.hwn
,hzn
,hxn
); I-jod i III-alef (acy
,ary
); I-jod i III-he (np.hry
,hpy
); I-alef i III-he (np.hra
,ata
), rzadkimi czasownikami cztero- i pięciospółgłoskowymi (chodzi tu o takie formy, jaklG:l.GI
,[v;[]vi
,rm;r>m;x]
, które dziś są klasyfi kowane na ogół jako podwójne rdzenie odmieniane przez koniugacje pilpel, hitpalpel, pealal itd.), oraz czasownikami nieregularnymi (np.!tn
,hw"x]T;v.hi
)323.6. De affi xis verborum (ILH 1585, s. 131-143; ILH 1619, s. 199-212). Tutaj
Bellarmin omawia formy czasownikowe z sufi ksami dopełnieniowymi. Najpierw opisuje sposób tworzenia tych form, a następnie porządkuje je w tabelach.
7. De literis Paragogicis (ILH 1585, s. 144-145; ILH 1619, s. 212-214). Część czwarta gramatyki (Pars Quarta quae est de reliquis grammaticae
par-tibus – ILH 1585, s. 146-174; ILH 1619 dodaje jeszcze: et de Syntaxi – ILH 1619,
s. 214-244) zajmuje się pozostałymi częściami mowy oraz składnią. Bellarmin podzielił ją na pięć rozdziałów.
1. De Adverbio, Praepositione, Coniunctione, et Interiectione (ILH 1585, s. 146-150; ILH 1619, s. 214-219).
2. De literis servilibus (ILH 1585, s. 150-159; ILH 1619, s. 219-232). W tym rozdziale autor omawia funkcje liter pomocniczych, podobnie jak S. Münster w swojej gramatyce (zob. wyżej, s. 98n).
3. De investigatione radicis, sive Th ematis, et usu dictionarii (ILH 1585, s.
160--162; ILH 1619, s. 232-234).
4. De Syntaxi (ILH 1585, s. 162-168; ILH 1619, s. 234-244). Wykład składni w gramatyce Bellarmina jest bardzo skromny i ogranicza się tylko do podsta-wowych zagadnień. Autor poświęca nieco miejsca budowie zdania, pokazując na przykładach wyjętych z Biblii, w jaki sposób uzgadnia się formę czasownika z podmiotem. W tym miejscu zajmuje się również przypadkami łączenia w zda-niu podmiotów w liczbie mnogiej z czasownikami w liczbie pojedynczej oraz odwrotnie. W interesujący sposób wyjaśnia przykład z Rdz 1,1 (
~yhiOla/ ar"B'
): „Ad mysterium denique Trinitatis insinuandum […] creavit Dii, id est, Deus in personis trinus creavit” (ILH 1585, s. 164; ILH 1619, s. 238). Następnie omawia323 Stan wiedzy o języku hebrajskim, którym dysponował R. Bellarmin, sprawił, że nie radził on sobie z czasownikami, które nazywa wielosylabowymi i nieregularnymi. Np. formę [v;[]vi wypro-wadzał on od rdzenia h[v, podczas gdy jest to pilp. od [[v (zob. Iz 11,8); rm;r>m;x] prawidłowo łączył z rdzeniem rmx, ale nie wiedział, że jest to forma pealal. Formę lG:l.GI napisał przez a, podczas gdy brzmi ona lGEl.GI, nie wiedział też, że jest to forma pilp. – błędna pisowania tego słowa wzięła się naj-prawdopodobniej stąd, że występuje ono z przyrostkiem tylko raz w BH i jest pisane przez a (^yTil.G:l.gIw> – Jr 51,25). Formę hw"x]T;v.hi wyprowadzał od rdzenia xtv, nie wiedząc, że rdzeń hwx(wwx) jest odmienio-ny w koniugacji hisztafel (ILH 1585, s. 128; ILH 1619, s. 197; por. GK §55-56; JM §79t).
składnię przymiotnika z rzeczownikiem, dwóch rzeczowników oraz użycie za-imka względnego
rv,a]
. ILH 1619 ma jeszcze w tym rozdziale Appendix de verbiconstructione (s. 243-244), gdzie autor m.in. zatrzymuje się krótko nad
stosowa-niem czasownika
hyh
(z celownikiem wyrażonym przez przyimekl.
) w funkcji łacińskiego habeo oraz konstrukcjom z inf. abs.5. De Poetica (ILH 1585, s. 168-174). W ILH 1619 rozdział ten tworzy część piątą całego dzieła (Pars quinta, de poetica universe, sive de Metris, et Canticis
recentiorum Hebraeorum – s. 245-277), która podzielona na kolejnych osiem
roz-działów traktuje o regułach hebrajskiej poezji.
Jak wspomnieliśmy już wyżej, wraz z Institutiones linguae Hebraicae wyda-wano jeszcze jedną pracę Bellarmina: Exercitatio grammatica in Psalmum
trige-simumtertium, Secundum Hebraeos trigesimumquartum (ILH 1585, s. 175-229;
ILH 1619, s. 282-334). Wykład Psalmu 34 [33] stanowi praktyczne ćwiczenie, w którym autor zademonstrował, w jaki sposób stosować przy lekturze Biblii he-brajskiej nabytą wiedzę gramatyczną. Najpierw podaje oryginalny tekst psalmu, a następnie przeprowadza dokładną analizę poszczególnych wersetów, omawia-jąc każde ze słów.
I tak najpierw przytacza werset po hebrajsku z jego dosłownym przekładem na łacinę i z transkrypcją. Np. dla wersetu drugiego324:
semper tempore omni in Dominum Benedicam
dymiT' t=[e-lk'B. hw"Ohy>-ta, hk'(r>b'(a]
tamid gheth chol be Adonai eth Avarecha
in ore meo. laus eius
`ypib. AtL'hiT.
vephi. tehillatho
Następnie omawia każde słowo po kolei, podając jego formy gramatyczne zależnie od części mowy. Np. przy pierwszym czasowniku
hk'(r>b'(a]
zaznacza oso-bę i liczoso-bę, podaje rdzeń, czas i koniugację: „prima persona singul. futuri a ver-bo%r:B'
in coniugatione Piel”. Ponadto zwraca uwagę, że literaa
wskazuje na pierwszą osobę czasu przyszłego oraz odsyła czytelnika do s. 93 gramatyki, gdzie znajduje się wykład na temat liter pomocniczych charakterystycznych dlapo-324 U Bellarmina jest to „versus I”, gdyż nie numeruje on argumentu. Tekst hebrajski podajemy dokładnie za Bellarminem, choć różni się on nieco od używanej dziś wersji BHS.
szczególnych osób czasowników w czasie przyszłym itd. (ILH 1585, s. 181; por. ILH 1619, s. 282).
Kolejne edycje tej gramatyki były udoskonalane i wydawane z różnymi do-datkami. Np. wydania siedemnastowieczne (ILH 1616, 1618, 1619) zostały za-opatrzone w dwie dodatkowe tablice zawierające wiadomości o hebrajskich od-mianach, ze szczególnym uwzględnieniem zmian samogłoskowych. ILH 1618 zawiera również jako dodatek krótką gramatykę języka syryjskiego.
* * *
Podsumowując, należy stwierdzić, że rozwój ośrodków studiów nad hebrajsz-czyzną, ogromny wybór wydań Biblii hebrajskiej, gramatyk, słowników i in-nych pomocy do studiowania, liczba powstających tłumaczeń Biblii hebrajskiej na języki narodowe w XVI w. i na początku XVII w. oraz częste odwoływanie się ówczesnych autorów do Biblii hebrajskiej cytowanej w oryginale w dziełach teologicznych, prawniczych i innych świadczy o ogromnym rozwoju znajomości hebrajszczyzny w Europie325.
Po zapoznaniu się z zawartością szesnasto- i siedemnastowiecznych grama-tyk oraz słowników można śmiało przyjąć, że renesansowi hebraiści dysponowa-li bardzo dobrą znajomością morfologii hebrajskiej oraz hebrajskiego słownic-twa. Nieco słabiej wypada ich biegłość w składni. Wielojęzyczne wydania Biblii świadczą o bardzo wysokim poziomie znajomości również innych języków se-mickich.
Z tego tak obfi tego nurtu czerpali także Polacy, których wysiłki zostały uko-ronowane trzema tłumaczeniami całej Biblii hebrajskiej.
Przedstawiona wyżej (s. 56-81) problematyka adaptacji humanistycznych studiów nad językiem hebrajskim przez poszczególne nurty reformacji, głównie przez kalwinizm i odłamy radykalne, jest niezwykle istotna dla zrozumienia śro-dowiska, w którym powstawały polskie przekłady biblijne.