Prace Eliasza Lewity i Sebastiana Münstera

Spośród prac Eliasza Lewity i Sebastiana Münstera zaprezentujemy ich wspólne dzieło pt.

qwdqdh rps

(Sefer ha-Diqduq) – Grammatica hebraica absolutissima… (Bazylea 1525; dalej: GHA); oraz dwie prace leksykografi czne autorstwa same-go Münstera:

twvrwvh $wr[

(Aruch ha-Szorszot) – Dictionarium Hebraicum… (Bazylea 1523; dalej: DH) i

twnwvl vwlyv

(Szilusz Leszonot) – Dictionarium

tri-lingue (Bazylea 1562).

315 Por. Dawid Kimchi, lwlkm rps (Sefer Michlol), k. br.

Grammatica hebraica absolutissima składa się z czterech części. Na początku

Münster zamieścił w niej własne opracowanie alfabetu hebrajskiego, wydrukowa-ne dwujęzycznie, po hebrajsku i po łacinie: Elementaria institutio in Hebraicam

linguam (składki a-c). Kolejna część dzieła to przekład Bachur Eliasza Lewity

(k. d1-y4). Münster zachował tekst hebrajski, obok niego umieścił zaś swój ła-ciński przekład. Część trzecią stanowi Accentuum Hebraicorum compendium, per

Sebastianum Munsterum (k. y5-8) – tekst wyłącznie łaciński. Na końcu zostały

zamieszczone tablice zawierające przejrzyście zebrane wzory odmian czasowni-ków i rzeczowniczasowni-ków (sygnowane od A do C).

W części pierwszej (Elementaria institutio in Hebraicam linguam) po kilku-stronicowym wprowadzeniu (k. a2-4) znajduje się rozdział De literis (k. a5-7), gdzie zostały opisane spółgłoski i samogłoski. Münster podaje nazwy spółgłosek po hebrajsku i w transliteracji, a następnie omawia je, zwracając uwagę na od-mienną grafi kę pięciu znaków końcowych (

$

~

!

@

#

), oraz dzieląc spółgłoski na pięć kategorii ze względu na ich artykulację (gardłowe, palatalne, językowe, zębowe i wargowe). Następnie nieco miejsca poświęca dwom spółgłoskom aspi-rowanym (

h

x

) oraz różnicy między

f

v

. Dodaje kilka słów o spółgłoskach BeGaDKePaT, rozróżniając przy okazji dagesz forte i lene.

Rozdział De punctis (k. a7-b2) zawiera opis punktacji samogłoskowej, a

Re-gulae de scheva (k. b2-3) – zasady dotyczące szewa, bardzo przejrzyście wyłożone

w dziewięciu punktach. W De literis quiescentibus (k. b3-5) autor omawia cztery spółgłoski pełniące funkcję mater lectionis:

y

w

h

a

. Następnie nieco miejsca poświęca regułom stosowania dagesz (Regula de dages – k. b5) oraz liczebnikom głównym i porządkowym (De numeris – k. b5-7), podając ich formy męskie i żeńskie.

De literis radicalibus et servilibus (k. b7-c1) zawiera interesujący podział

spółgłosek według ich funkcji. Autor dzieli litery na rdzeniowe (literae radicales), czyli te, które wyłącznie tworzą rdzenie słów, będąc nośnikami znaczenia; oraz na pomocnicze (literae serviles), czyli te, które również nadają słowu określoną formę morfologiczną – mogą być dodane do rdzeni, zanikać lub być nieme. Do liter rdzeniowych Münster zaliczał jedenaście spółgłosek:

g

j

x

s

d

q

c

r

z

[

p

, do pomocniczych zaś pozostałych jedenaście:

t

w

y

~

h

n

k

X

b

l

a

Wątek ten Münster rozwija w kolejnym rozdziale: Explicatio compendiosa

omnium literarum et syllabarum servilium, in quarum perfecta noticia ferme tota consistit Hebraica Grammatica (składka c). Litery pomocnicze autor dzieli na trzy

grupy:

t

w

y

;

~

h

n

k

;

X

b

l

a

, i omawia je z uwzględnieniem ich pozycji w słowach. Oto kilka przykładów.

Spółgłoski

X

b

l

a

na początku słów (k. c2):

a

tworzy pierwszą osobę licz-by pojedynczej w futurum;

l

nadaje słowu wartość celownika (articulus dativi);

b

tworzy wyrażenia przyimkowe (in, cum) oraz przysłówkowe;

v,

funkcjonuje jako zaimek względny (qui, quae, quod, np.

hy"h'v,-hm;

– ‘id quod fuit’ – Koh 1,9). Spółgłoska

h

pojawia się w hebrajskich słowach zarówno na początku, jak i na końcu słów. Na początku może funkcjonować jako articulus genitivi casus (czyli oznacza nomen rectum). Występuje również jako rodzajnik określony, partykuła pytajna, przedrostek niektórych koniugacji. Na końcu słów oznacza rodzaj żeń-ski rzeczowników i przymiotników oraz pełni funkcję przyrostka zaimkowego trzeciej osoby liczby pojedynczej rodzaju żeńskiego, a także występuje jako tzw.

he kierunkowe –

h "

-, pojawia się również w końcówkach czasowników w trybie rozkazującym i formach typu

ht'yair"

(zamiast

t'yair"

) jako otiosa litera.

Po omówieniu liter pomocniczych (k. c2-6) Münster poświęca nieco miejsca sylabom pomocniczym (De syllabis servilibus – k. c6-8). Omawia funkcję party-kuły

tae

(

-ta,

), a następnie przedrostków i przyrostków

t.hi

~y

tA

~k,

~T,

~h,

Am

Wh

Wn

hN"

yTi

ynI

Część druga gramatyki nosi tytuł:

rwxbh rps

(Sefer ha-Bachur) – Liber

elec-tus complectens in Grammatica quatuor orationes, quarum cuique tredecim sunt elementa seu fundamenta (k. d1-y4) i jak głosi sam tytuł, jest ona podzielona na

cztery Orationes, które zostały poprzedzone przez kilkukartkowe wstępy Lewity i Münstera.

Oratio prima declarat ordinem verborum, et dividitur in tredecim elementa

(k. e1-i3). Zgodnie z tytułem pierwsza Oratio zawiera systematyczny wykład po-święcony czasownikom hebrajskim. Została podzielona na 13 mniejszych części, nazywanych elementa, zawierających wykład o czasownikach hebrajskich. Wy-obrażenie o zawartości tej Oratio dają tytuły poszczególnych jej części:

– Elementum primum, in quo dividitur quaeque radix in octo partes;

– Elementum secundum explicat diff erentiam quae est inter singulas octo

me-morates divisionem;

– Elementum tertium declarat tria nomina imposita tribus literis radicalibus,

explicatque defi nitionem verborum perfectorum et imperfectorum;

– In elemento quarto incipitur ad explicandum sex tempora quae operationes

vocantur, declarantur autem duo et duo fi tque initium a praeterito et futuro;

– Elementum quintum declarat participia praesentis et praeteriti temporis; – Elementum sextum explicat infi nitivum et imperativum;

– In elemento 7. incipiemus declarare signifi cantiam 7. coniug. explicabitur tñ

in eo solius coniugationis kal signifi candi modus;

– Elementum 8. explanat modum signifi candi passivum; – Elementum 9. declarat signifi cationem coniugationis piel; – Elementum decimum explicat signifi cantiam coniugationis pual; – Elementum undecimum declarat signifi cationem coniugationis hiphil; – Elementum 12. declarat signifi cationem coniugationis hophal.

– Elementum decimumtertium declarat signifi cationem coniugationis

hith-pael.

Oratio secunda explicat diff erentias coniugationum ratione punctorum et literarum singulis superadditarum, quae sunt signa ad cognoscendum unam ab alia, sive sit in perfectis sive in defectivis. Habet autem et ipsa tredecim elementa

(k. i3-q1).

Poszczególne części Oratio opisują morfologię kolejno siedmiu podstawo-wych koniugacji hebrajskich ze szczególnym uwzględnieniem punktacji samo-głoskowej (elementa 1-4). Kolejne elementa (5-13) omawiają koniugację poszcze-gólnych typów rdzenia.

Oratio tertia i quarta są poświęcone odmiennym częściom mowy, które

mogą pełnić funkcję podmiotu (nomina): Oratio tertia declarat ponderationes seu

formas nominum perfectorum et dividitur in tredecim elementa (k. q1-t5). Oratio quarta declarat formas nominum imperfectorum, et dividitur ipsa quoque in trede-cim elementa (k. t5-y4).

Podobnie jak w przypadku czasowników, Lewita, a za nim Münster, pre-zentuje różne formy rzeczowników najpierw dla tzw. nomina perfecta. W Oratio

quarta autorzy zajmują się formami nominum imperfectum, podając je dla

po-szczególnych klas rdzeni.

Trzecia część gramatyki zawiera opracowany przez Münstera traktat o he-brajskich akcentach (k. y4-8): Accentuum Hebraicorum compendium, per

Seba-stianum Munsterum.

Część czwarta to tablice prezentujące w przejrzysty sposób koniugacje ośmiu typów rdzenia hebrajskiego czasownika (składki A-C):

~ynIy"n>Bih; x:Wl

(Luach

ha-Binjanim) – Tabula omnium Hebraicarum „coniugationum” iuxta octo verborum classes pulchre in ordinem digesta.

Najpierw w Praefatio Sebastiani Munsteri in tabulam Hebraicarum

coniu-gationum (k. A1-4) autor dzieli rdzenie czasownikowe na osiem grup (ordines),

według których porządkuje tabele z przykładami (k. A4-B8). Po czasownikach Münster zamieścił podobne tabele zawierające deklinacje rzeczowników podzie-lonych na różne klasy: Declinationes nominum secundum diversas formas et

pri-mo nominum perfectorum (k. C1-8). Przy rzeczownikach podał st. cst. i st. abs.

dla liczby pojedynczej i mnogiej oraz formy cum affi xis, czyli z przyrostkami

za-imkowymi.

Bardzo ważnym dziełem leksykografi cznym Münstera było

twvrwvh $wr[

(Aruch ha-Szorszot), czyli Dictionarium Hebraicum, wydane u Frobena w 1523 r. Najpierw na kilkudziesięciu kartach hebraista z Bazylei (k. Aa2-Cc3) zamieścił

wprowadzenia, w których podaje m.in. podstawowe informacje o literach (De

li-teris radicalibus et servilibus), o czasowniku hebrajskim (De verbis perfectis et de-fectivius; De coniugatione Hebraica quam hiphil vocant itd.)316, ogólne informacje o języku hebrajskim i aramejskim oraz o hebrajskich liczebnikach. Następnie za-mieścił wybór tekstów biblijnych w oryginale (Rdz 1-2; Pwt 30) wraz z ich łaciń-skim przekładem i marginalnym komentarzem fi lologicznym do trudniejszych miejsc (k. Cc3v-8). W następnej części dzieła znajduje się słownik zawierający ułożone alfabetycznie hasła.

Dla porównania z dziełem Reuchlina prezentujemy podobnie jak wyżej ha-sło

ba'

(s. 1) i

$rb

(s. 57).

Opis Münstera oraz zastosowana przez niego artykulacja tekstu są prostsze i przejrzystsze. Autor podaje najpierw hasło główne (

ba'

), eksponując je na sze-rokim marginesie zewnętrznym, tak że jest bardzo dobrze widoczne. Następnie zamieszcza formę z przyrostkiem zaimkowym

ybia'

oraz znaczenie słowa: ‘Pater generatione, aetate et honore’. Wskazuje też na aramejski odpowiednik:

aB'a'

. Z kolei precyzuje, że jest to rzeczownik rodzaju męskiego, choć w liczbie mnogiej przybiera końcówkę rodzaju żeńskiego:

tAba'

. Nie dodaje w tym haśle ilustracji skrypturystycznych, co – jak widzieliśmy – uczynił Reuchlin. Przykładowe cytaty pojawiają się jednak w innych hasłach słownika Münstera (zob. np. kolejne hasło:

bb;a;

317 – ‘fl os’, ‘ponum’, ‘virgultum’ – DRH, s. 32; DH, s. 1).

Przy opracowaniu rdzenia

$rb

autor słownika wymienił różne słowa po-chodzące od tego rdzenia wraz z ich formami i znaczeniami. Czasownik podał w formie piel (

%r:Be

), podobnie jak Reuchlin, i wskazał na jego podstawowe zna-czenie: ‘benedixit’, ‘salutavit’, ‘commendavit’. Dalej znajdują się dwie formy rze-czownikowe

hk'r"b.

hk'r>bi

318 oraz ich aramejski odpowiednik:

at'k.r>bi

319, wraz ze znaczeniami: ‘benedictio’, ‘munus’. Dodał również, że jest to rzeczownik rodzaju żeńskiego. Rodzaj żeński tego rzeczownika narzuca jego użycie z liczebnikami

316 Jest to ten sam materiał, który został opublikowany wqwdqdh rps (Sefer ha-Diqduq) – Gram-matica hebraica absolutissima…

317 Chodzi tu o rzeczownik bae (ba;), który dwa razy występuje w BH, i to tylko w st. cst. lub z przyrostkiem zaimkowym (Hi 8,12; Pnp 6,11), dlatego też trudno ustalić jego formę w st. abs. Zob. WSHP I, s. 3, poz. 3.

318 Słowa zostały wydrukowane bez dagesz (niekonsekwencja w stosowaniu dagesz powtarza się w DH z dużą częstotliwością; zob. niżej cytowane przykłady). Forma hk'r>bi nie występuje w BH; zob. WSHP I, s. 152, poz. 1421; por. DRH, s. 92.

319 Druk bez dagesz. Forma ta nie występuje w BH. Pojawia się za to w targumach; zob. WSHP I, s. 152, poz. 1421; M. Jastrow, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Yerushalmi, and the Midrashic Literature, Peabody 2005, s. 196.

tego samego rodzaju: „unde Gen.27.

tx;a; hk'r"b.

320 Benedictio una”. Na samym końcu hasła Münster podał dwie formy liczby mnogiej:

tAkr"b.

tAkr>bi

321.

Niżej autor poświęcił jedną linijkę na prezentację formy imiesłowu biernego w qal od rdzenia

$rb

, którą potraktował jako odrębne hasło:

%WrB'

, zamieścił jej aramejski odpowiednik (

ak'yrIb.

– zapisany bez dagesz), znaczenie (‘benedictus’) oraz liczbę mnogą

~ykiWrB.

W następnej kolejności w wyodrębnionych grafi cznie hasłach Münster przedstawia kolejne dwa znaczenia rdzenia

$rb

w piel: ‘blasphemavit’, ‘increpa-vit’, ‘maledixit’ (przykłady jak u Reuchlina z Hi 2,9; 1 Krl 21,13) oraz ‘genufl exit’. Przy drugim znaczeniu autor dodał wyjaśnienie: „inde

%r<b,

genu”, zaznaczył licz-bę podwójną tego rzeczownika (

~yIk;r>bi

– pisownia bez dagesz – ‘genua’, ‘crura’, ‘sinus’) oraz jego rodzaj żeński i przytoczył przykład z Iz 35,3322:

tAlv.ko ~yIK;r>Bi

(‘genua debilia’ – ‘kolana omdlałe’).

Kolejną godną omówienia pracą leksykografi czną Münstera jest jego słow-nik pt.

twnwvl vwlyv

(Szilusz Leszonot), czyli Dictionarium trilingue. Po zajmują-cych trzy strony wprowadzaniach (s. 2-4) autor zamieścił hasła ułożone w trzech dobrze odróżniających się kolumnach. Pierwsza z nich zawiera słowa łacińskie, druga ich greckie odpowiedniki, a trzecia hebrajskie i ewentualnie aramejskie (zaznaczone znakiem +). Hasła są ułożone według alfabetu łacińskiego, o czym mówi tytuł tej partii dzieła: Dictionarium trilingue, in quo Latina in alphabeti

ordinem sunt digesta (s. 5). Oto kilka przykładowych haseł:

Benedico euvloge,w( euvfhme,w)

%r:Be

Benedictio euvlogi,a)

hk'r"b.

Libellus bibli,on( gramma,tion( de,ltoj( pukti,j

hL'gIm.

•

!Ajq' rp,se

Pater path,r( pro,gonoj( pa,ppaj

aB'a'

ba'

Na końcu dzieła znajduje się Appendix zawierający łacińsko-hebrajski słow-nik terminologii gramatycznej, z zakresu logiki, fi lozofi i i matematyki, ponadto nazwy znaków zodiaku, nazwy planet, miesięcy i inne (s. 241-257). Oto kilka

320 Słowo zostało wydrukowane bez dagesz, być może z tego powodu, że w BH pojawia się ono w tym miejscu (Rdz 27,38) również bez punktu w środku spółgłoskib(tx;a; hk'r"b.h;), pomimo że występuje z rodzajnikiem określonym. Forma ta jest użyta w BH tylko jeden raz; zob. masora mar-ginalna w BHS.

321 Obydwa słowa zapisane bez dagesz.

przykładów z tego bardzo przydatnego dla początkujących hebraistów dodatku, szczególnie dla tych, którzy pragnęli sięgnąć również do dzieł rabinów:

grammatica [sic!] tWdq.DI

radix, thema

vr<Av

nomen

~ve

verbum

l[;P'

dictio indeclinabilis et consignifi cativa

hL'mi

Jak widać z opisu tego słownika i z zamieszczonych przykładów, jego zakres znacznie przekraczał terminologię biblijną, obejmując słownictwo z najważniej-szych dziedzin ówczesnej nauki.

W dokumencie W poszukiwaniu "szczyrego słowa Bożego" : recepcja zachodnioeuropejskiej hebraistyki w studiach chrześcijańskich w Rzeczypospolitej doby renesansu (Stron 96-102)