Za datę powstania Biura Kartograficznego Głównego Urzędu Statystycznego można uważać dzień i stycznia 1925, gdy do ówczes
nego Wydziału Wydawnictw i Pomocy Na
ukowych został przydzielony specjalny urzęd
nik, którego zadaniem miało być wykony
wanie prac kartograficznych i diagramów.
Wkrótce zakres prac zwiększył się o tyle, że wypadło zorganizować specjalne biuro, które obecnie stale zatrudnia 4 osoby, przy- czem liczba pracowników w miarę potrzeby ulega czasowemu zwiększeniu dla wykonania prac specjalnych1.
Jedna, z pierwszych prac było zgroma
dzenie materjałów kartograficznych w postaci map, opracowanych przeważnie przez państwa zaborcze: Niemcy, Austrję i Rosję oraz pol
skich map, wydanych przez Wojskowy Insty
tut Geograficzny w Warszawie. Szczególna, uwagę zwrócono przytem na mapy, zawiera
jące granice administracyjne. Na mapach sztabowych państw zaborczych, w skali 1:10 0 0 0 0 , i :3ooooo, 1:8 4 000 i 1:12 6 0 0 0 są wyznaczone granice powiatów, na planach zaś 1:2 50 0 0 (Niemcy iAustrja)—nawet gra
nice gmin. Wojskowy Instytut Geograficzny na nowych polskich mapach w skali 1:2 5 000 i 1:10 0 0 0 0 , starannie opracowanych, gra
nic gmin i powiatów niestety nie podaje, co tłumaczy się brakiem odpowiednich ma
terjałów.
Podział administracyjny, uwidoczniony na mapach, dał przedewszystkiem punkt wyjścia do ustalenia podziału na powiaty w chwili bieżącej. Źródłami pomocniczemi były dane Skorowidza Miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej (łącznie z bardzo obfitym materjałem źródłowym, zebranym w związku z opraco
waniem Skorowidza) oraz materjał bieżący, gromadzony przez oddział ewidencji zmian
w podziale administracyjnym Państwa.
Wszystkie zmiany są uwidoczniane na mapie w skali 1:10 0 0 0 0 . Nastręczają się przytem często duże trudności, gdy np. ujawniają się sprzeczności, które trzeba wyjaśniać, albo gdy w rozporządzeniu o zmianie granic po
dano, że takie, czy inne gminy lub miejsco
wości przechodzą z powiatu do powiatu, lecz nie uwidoczniono, jak przebiega nowa granica.
W tych warunkach dane o granicach powiatów, znajdujące się w posiadaniu Biura Kartograficznego, nie mogą być uważane za bezwzględnie ścisłe, ale przedstawiają za
pewne maximum dokładności, którą w obec
nych warunkach można osiągnąć.
Prace przy podstawowej mapie admini
stracyjnej rozpoczęto od obliczenia współ
rzędnych geograficznych, które odwzorowano w rzucie stożkowym normalnym Ptolomeusza.
Położenie środku rzutu przyjęto w punkcie:
tp = 520 i X = 22° na wschód od Greenwich.
Siatkę geograficzną nakreślono w skali 1 : 1 000 000 i wrysowano pantografem admi
nistrację Państwa.
Z materjału, zebranego w powyższy spo
sób, korzysta się przedewszystkiem do po
trzeb bieżących Urzędu, a więc przy kreśle
niu map konturowych w różnych skalach, do wykresów lub do innych celów, oraz przy obliczaniu powierzchni jednostek administra
cyjnych tam, gdzie to nie może być usku
teczniane na podstawie materjału katastral
nego i 2.
Ponadto na opisanej wyżej mapie pod
stawowej oparto szereg poważniejszych prac kartograficznych, a więc przedewszystkiem mapę administracyjną w skali 1:2 0 0 0 0 0 0 , umieszczoną jako tabl. 1 w Rzeczypospolitej Polskiej—Atlasie Statystycznym oraz mapę w skali 1 :1000 000, wydaną w r. 1929
nakla-i Po skasowannakla-iu Wydznakla-iału Wydawnnakla-ictw nakla-i Pomocy Naukowych Bnakla-iuro zostało przyłączone do Wydznakla-iału Statystyknakla-i Ruchu Ludnoścnakla-i, a O obliczaniu powierzchni powiatów ob. K w a r t a ln ik S ta ty s ty c z n y r. 1924str. 87 i nast.
HISTORJA OGÓLNA GŁÓWNEGO URZĘDU STATYSTYCZNEGO 171
dem komisji dla usprawnienia administracji publicznej przy Prezesie Rady Ministrów.
Mapy te uwzględniają prócz granic woje
wództw i powiatów ważniejsze rzeki i ka- nałją koleje, drogi bite państwowe i woje
wódzkie, miasta (mapa w skali i : i ooo ooo wszystkie miasta, mapa w Atlasie—miasta powyżej ioooo mieszkańców) oraz ważniej
sze (węzłowe, krańcowe i graniczne) stacje kolejowe *.
Na zlecenie komisarjatu wystawy rządowej na Powszechnej Wystawie Krajowej w Pozna
niu Biuro Kartograficzne sporządziło kon
tury powiatowe Rzeczypospolitej w skali 1:1000000, 1:750000 i 1:500000. Z kontu
rów tych korzystały wszystkie ministerstwa, rysując swe kartogramy na wystawę2.
Zaznaczyć wreszcie należy, że z bogatych materjałów o podziale administracyjnym, znajdujących się w rozporządzeniu Biura Kartograficznego, korzystał i stale korzysta szereg instytucyj i osób pracujących na polu naukowem. Dotyczy to zresztą nietylko gra
nic powiatów, ale i granic gmin.
W zakresie podziału na gminy—dla Mało
polski istnieje przedwojenna mapa kontu
rowa; brak jest takiej mapy dla województw zachodnich, chociaż istnieje materjał karto
graficzny na planach w skali 1:2 50 0 0 (ob.
wyżej). Najgorzej przedstawia się sytuacja pod tym względem w województwach cen
tralnych i wschodnich, gdzie kontury przed
wojenne, o ile istnieją, są niedokładne, a po
nad, to przeważnie nie odpowiadają obecnemu stanowi rzeczy wobec niezmiernie licznych w tej dzielnicy zmian administracyjnych.
Biuro Kartograficzne przystąpiło przede- wszystkiem do sporządzenia konturu gmin
nego województw zachodnich na podstawie wspomnianych już planów. Praca ta, wobec ogromnej ilości gmin i niewyraźnego często ich oznaczenia na mapie, jest bardzo żmudna i wymaga ogromnego napięcia uwagi; nie jest ona jeszcze ukończona.
Ważniejsze i trudniejsze jest zadanie w stosunku do województw centralnych i wscho
dnich. Można tu było oprzeć się na materjale zebranym w roku 1927 przez referat podziału administracyjnego Państwa w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych w postaci map w skali 1 : 100 ooo, na których władze miejscowe nakreśliły granice powiatów i gmin. Ponie
waż jednak starostwa i gminy przeważnie nie posiadały ścisłych danych o przebiegu * 9
granic w postaci np. planów, mapy nade
słane pozostawiają często wiele do życzenia.
Zdarza się niejednokrotnie, że poszczególne miejscowości są zaliczone do innej jednostki administracyjnej niż ta, do której faktycznie należą, często linja graniczna kreślona jest
„na oko“, w przybliżeniu, skutkiem czego przebiega w sposób najwidoczniej sprzeczny z warunkami topograficznemi, a nawet prze
chodzi środkiem miejscowości zamieszkałej i t. p.
Niektóre z tych wątpliwości można było odrazu wyjaśnić na podstawie innych mater
jałów, znajdujących się w Głównym Urzędzie Statystycznym oraz na podstawie danych, udzielonych przez Wojskowy Instytut Geo
graficzny; wyjaśnienie innych będzie wyma
gało przeprowadzenia szczegółowej kores
pondencji. Należy jednak zaznaczyć, że do
kładne ustalenie granic gmin wymagałoby przedewszystkiem wyznaczenia tych granic w terenie i wniesienia ich na m i e j s c u na mapy—lub też oparcia się na istniejących dawniejszych planach poszczególnych gmin czy wsi—te plany jednak trzebaby najpierw skompletować, uzupełnić i zaktualizować.
Jedno i drugie jest na razie niewykonalne, przynajmniej jeżeli chodzi o całość powiatów b. dzielnicy rosjrjskiej. Mimo to możliwe jest bardzo znaczne ulepszenie materjalu, który w tej chwili jest w rozporządzeniu Urzędu, drogą szczegółowej kontroli przez władze lokalne.
I w tym jednak stanie, w jakim materjał się znajduje obecnie, przedstawia on dużą wartość jako jedyne w tej chwili źródło, do
tyczące podziału na gminy. Oparto na niem między innemi pomiary planimetryczne po
wierzchni poszczególnych gmin. Wyników otrzymanych, jako w wielu razach niepew
nych, nie opublikowano, oddały one jednak duże usługi np. przy kontroli rejestracji za
siewów.
W zakresie prac graficznych do Biura należy wykonywanie wykresów wszelkiego rodzaju—diagramów i kartogramów—przezna
czonych do wydawnictw Urzędu. Należą tu wykresy, stale umieszczane w Wiadomościach Statystycznych, mapy w Roczniku Statystyki oraz rozmaitego typu wykresy, ilustrujące analizy wyników dochodzeń statystycznych, przeznaczone do Kwartalnika Statystycznego, Statystyki Pracy i Statystyki Polski. Danych liczbowych do wykresów dostarczają właś
i Przygotowano obecnie nowe, poprawione i rozszerzone wydanie mapy administracyjnej, przyczem zastosowano rzut Roussilhe’a.
9 Kartogramy i wykresy, które Główny Urząd Statystyczny wystawił na P. W. K., nie były wykonane w Biurze Kartograficznera.
ciwe wydziały lub autorowie prac analitycz
nych, którzy również w porozumieniu z Ko
mitetem Redakcyjnym ustalają typ wykresu.
Biuro Kartograficzne odpowiada za najwłaś
ciwszą formę i sposób wykonania, za ścisłą zgodność w'ykresu z materjałem liczbowym, wreszcie za terminowość wykonania.
Z większych prac specjalnych, wykona
nych przez Biuro, wymienić należy przede- wszystkiem dwde:
W 1927 r. w zwdązku z IV Międzynaro- wym Kongresem Medycyny i Farmacji W oj
skowej opracowano szereg kartogramów i diagramów' z dziedziny statystyki demogra
ficznej i mieszkaniowej na Międzynarodową
Wystawę Sanitarno-Higjeniczną w Warszawie, na której Urząd posiadał własne stoisko. Za wystawione prace Komitet Wystawy na pod
stawie opinji J u r y przyznał Głównemu Urzędowi Statystycznemu złoty medal.
Bardzo poważnym dorobkiem graficznym Biura jest Rzeczpospolita Polska—Atlas Sta
tystyczny, wykonany w r. 1929. Zawiera on na 42 tablicach dużego formatu blisko 3oo wykresów' typu bardzo różnorodnego, nie- które-zarówno kartogramy, jak diagramy-bar- dzo skomplikowane. Atlas zyskał powszechne uznanie, zarówmo w Polsce jak i zagranicą, nietylko ze względu na treść, ale i na wzo
rowy formę.
E. JAN KO W SKA