To jest Księga zesłana Tobie, - niech ona nie budzi w twojej piersi Żadnej udręki –
Abyś przez nią ostrzegał
i jako napomnienie dla wierzących, Idźcie za tym,
Co wam zostało zesłane od waszego Pana, i nie postępujcie za opiekunami
poza Nim!
Koran, sura VII, 2-3.
Sens islamu, zarówno w aspekcie teologicznym, politycznym, jak i socjologicznym, zawiera się w słowie tawhid („jedność”), choć słowo nie pochodzi bezpośrednio z Koranu to jego idea odzwierciedla się w formule „Nie ma Boga nad Allaha”. Koraniczny Bóg jest jeden, nie zrodzony, nie stworzony, zatem przedwieczny i ponadczasowy127.
„Idea Bożej jedności odzwierciedla polemiczny kontekst, w którym kształtował się wczesny islam. Tawhid kwestionuje jednocześnie arabski politeizm, zoroastryzm, dualizm i chrześcijańskie doktryny bożego wcielania, odwołując się rozmyślnie do bezkompromisowego monoteizmu proroków żydowskich”.128.
Wiara w Jedynego Boga jest czymś wrodzonym w istocie ludzkiej. Islam jest religią żywą i głosi, że jest w stanie utrzymać stosunki człowieka z Bogiem na tej samej płaszczyźnie, co w minionej dalekiej przeszłości, za czasów Ostatniego z Proroków. Islam nie uważa objawienia i komunikowania się z Bogiem za należące do przeszłości. Głosi, że drogi wydeptane przez Noego, Abrahama, Mojżesza, Jezusa i Proroka Islamu są wciąż otwarte. Nie są zarezerwowane jedynie dla proroków żyjących w przeszłości. Brak żywego
126 Ibidem, s. 29.
127 Zob. A. Al-Tantawi, Ogólny zarys religii islamu, Białystok 1999.
128 K. Armstrong, op. cit., s. 65.
65
kontaktu z Bogiem nie oznacza zaprzestania kontaktowania się Stwórcy z człowiekiem, ale oznacza zagubienie przez niego drogi do Boga – drogi prostej, którą niegdyś kroczył Mahomet.
Według muzułmanów wiara w Boga jest fenomenem wszechświata. Prawda nie jest przywilejem jakiegokolwiek wyznania, rasy czy ludu. Przeciwnie, kierownictwo boże jest darem dla ludzkości, które podtrzymywało ją przez wieki. Koran mówi nam, że nie ma ani rasy, ani ludu, który by nie doznał bożego kierownictwa i nie ma takiego obszaru ziemskiego, ani grupy ludzkiej, do której by nie zostali wysłani prorocy i wysłannicy boży.
Ich pole działania było jednak regionalne, a ich misja czasowa. Bowiem w tym czasie cywilizacja ludzka nie osiągnęła jeszcze stopnia rozwoju zasługującego na skierowanie uniwersalnego wysłannika z uniwersalnym posłannictwem. Jeżeli faktycznie wszystkie religie zostały założone przez wysłanników bożych, skąd biorą się różnice w ich naukach?
Po pierwsze, różnorodne warunki wymagały różnorodnych nakazów i przepisów.
Wszechmogący Bóg zapewnił kierownictwo w różnych okresach czasu rejonom i ludziom zgodnie z ich lokalnymi potrzebami. Po drugie, treści rozmaitych religii przeżywały się i starzały wraz ze zmiennością czasów, dlatego też nie przechowały się w swej oryginalnej formie. Aby zaspokoić zmieniające się zapotrzebowania, w niektórych wypadkach sami wyznawcy wnosili zmiany i innowacje do ksiąg pochodzących z objawienia.
Tawhid jest jednym z fundamentalnych dogmatów islamu odnosząca się do aspektu jedyności Boga, która nadaje islamowi szczególnego charakteru oraz wskazuje jego wyznawcom określony cel.Jest to muzułmańskie pojęcie monoteizmu.
Mów:
„On – Bóg jeden, Bóg Wiekuisty!
Nie zrodził się i nie został zrodzony!
Nikt jemu nie jest równy!”
Koran, sura CXIV, 1-4.
Według tawhid Allah jest wyłącznie jeden i nie ma on sobie równych. Tawhid oznacza istnienie Boga oraz jego jedyność, wyłączność stwarzania, kierowania i pełnię władzy. Bóg jest stwórcą, przyczyną dobrobytu i tym, który wszystkim kieruje. Tawhid oznacza też wspólne pochodzenie i równość ludzi we wszystkich aspektach życia. Ponieważ Bóg uczynił człowieka swoim następcą na Ziemi, człowiek ma rządzić zgodnie z jego nakazami zachowując posłuszeństwo Jego woli.
66
Ponieważ koncepcja islamu wypływa z dogmatu jedyności Boga, który przedstawia życie człowieka jako bezpośredni stosunek pomiędzy Bogiem a ludźmi w oparciu o to, że życie ziemskie jest egzaminem dla nich w czynieniu dobra, nie ma możliwości istnienia podziałów opartych na kolorze skóry, używanym języku, rasie czy też bogactwie.
Jedyność boża ustanawia silne podstawy dla społeczności ludzkiej, opierające się na odpowiedzialności jednostki, będącej zastępcą Boga i dlatego różnice pomiędzy ludźmi i społecznościami są określone przez praktyczne działanie jednostki, a nie w zależności od stanowiska czy pozycji. Zasada jedyności daje również człowiekowi wolność wyboru postępowania i samookreślenia, oprócz tego, że jest ona fundamentem na którym opiera się tolerancja religijna pomiędzy muzułmanami i innymi narodami ziemi.
Jedyność jest zatem fundamentem jedności, zarówno na płaszczyźnie religijnej, ale także w kontekście doczesnym. Wiara w jedynego Boga, który jest samodzielnym władcą, odnosi się w sposób bezpośredni do jedności wspólnoty ziemskiej – ummy.
Ten przegląd teozoficznych spekulacji wskazuje czym tawhid był, lub właściwiej miał być, w swoim pierwotnym założeniu. Stoi to w oczywistym kontraście z brakiem jedności w świecie muzułmańskim, od samego niemal początku. Stanowi zatem pewien ideał do którego muzułmanie zobligowani są dążyć129. „Jedność imperium odzwierciedla jedność bożą, jedność osłabioną błędami Żydów i fałszywymi doktrynami chrześcijan.
Zgodnie ze świętą opowieścią muzułmanów, ziemska jedność jest jednak od samego początku osłabiana także przez samych muzułmanów. Śmierć Mahometa w 632 roku doprowadziła do kryzysu władzy, którego muzułmanom już nigdy nie udało się przezwyciężyć”130.
Źródłem konfliktów w społeczności muzułmańskiej nie były jednak doktryny religijne, lecz walka o władzę i dziedzictwo Mahometa. Podziały wewnątrz islamu były i są bardzo głębokie, co doprowadziło do powstania licznych odłamów i sekt, nie tylko o czystym zabarwieniu religijnym, ale także społeczno-religijnym, polityczno-religijnym, prawnym131. Wynika to z natury samego islamu, który określa niemal wszystkie aspekty życia człowieka. Totalny charakter doktryn islamu sprzyjał od samego początku powstawaniu różnorodnych interpretacji. Najwidoczniej konflikty te charakteryzuje podział,
129 M. Ruthven, op. cit., s. 65.
130 Ibidem, s. 67.
131 Według jednej z tradycji muzułmańskich samemu Mahometowi przypisuje się określenie liczby wszystkich sekt i odłamów w islamie na 73. Ich liczba faktycznie jest jednak znacznie większa. Szczegółowy opis tego zjawiska rozdrobnienia znajdziemy [w:] Z. Landowski, Islam – nurty, odłamy, sekty, Warszawa 2008, s. 7-14.
67
który istnieje do dnia dzisiejszego, a mianowicie rozbicie islamu na dwa podstawowe odłamy – sunnizm i szyizm.
Obydwa nurty doszły do głosu zaraz po śmierci Proroka, a wiązało się to z ustaleniem owego przywódcy społeczności muzułmańskiej, następcy i kontynuatora, który będzie zdolny utrzymać jedność wspólnoty.
„Szyizm i sunnizm są równoległymi i równoprawnymi nurtami islamu, stanowiącymi integralną część muzułmańskich ortodoksji. Częstym błędem jest przeciwstawianie ich sobie w kategoriach absolutnych, jak dwóch opozycyjnych wobec siebie systemów (sunnizmu jako ortodoksji, szyizmu zaś jako heterodoksji). Nazwa pierwszego z nurtów – sunnizmu – powstała na bazie określenia ahl as-sunna wa-al-dżama’a, które oznacza ludzi trzymających się tradycji (sunny), stanowiących większość muzułmańską. Pojęcie tradycji ma tu znaczenie ukształtowanego istniejącego systemu władzy, nie zaś tradycji, sunny proroka Mahometa uznawanej także przez szyitów. Sunnitów można także postrzegać jako tradycjonalistów, a szyitów jako nowatorów. Obydwa nurty powstały po śmierci proroka Mahometa, kiedy pojawił się problem jego następcy, przywódcy społeczności muzułmańskiej. Część muzułmanów twierdziła, iż władza powinna pozostać w rodzinie Proroka, i wspierała jego zięcia Alego, ich zdaniem wyznaczonego w testamencie do sprawowania tej funkcji. Zwolennicy Alego, nazywani szia’Ali, czyli stronnictwem Alego (stąd termin szia), to zatem ci, którzy twierdzą, że prawo następstwa po Proroku należy się wyłącznie jego rodzinie oraz tym, którzy uważają rodzinę proroka za źródło inspiracji i dążenia ku rozumieniu objawienia koranicznego przekazanego przez Mahometa. Większość społeczności muzułmańskiej popierała jednak nie Alego, lecz Abu Bakra, argumentując swój wybór brakiem zaświadczonej instrukcji przekazywania władzy.
Ponieważ następca Proroka nie mógł dysponować siłą proroctwa, sunnici uważali, iż chalifa, czyli kalif może być jedynie władcą gminy muzułmańskiej. Szyici z kolei twierdzili, że następcy proroka została powierzona także ezoteryczna wiedza, i dlatego postrzegali go także jako interpretatora nauk religijnych. Z tego powodu różnica między tymi dwoma nurtami islamu, mimo iż wydaję się polityczna posiada również wymiar teologiczny. Mamy bowiem do czynienie nie tylko z kwestią wyboru następstwa politycznego, ale także autorytetu religijnego”132.
Ten szczegółowy opis przedstawiony przez A. Dzisów-Szuszczykiewicz wskazuje pierwotne różnice tych dwóch odłamów. Uogólniając sunnici uważają następcę Proroka –
132 A. Dzisów-Szuszczykiewicz, Szyici i sunnici na Bliskim Wschodzie. Odwieczny konflikt czy współpraca ponad podziałami?, Warszawa 2008, s. 10-11.
68
kalifa, jako osobę sprawującą władzę doczesną, odnoszącą się do problemów ziemskiej rzeczywistości (strażnik prawa), natomiast szyici twierdzą, że spadkobiercy Mahometa pełnią funkcję duchową, jako przywódcy wspólnoty religijnej (wiara w boskie posłannictwo imama). Podziały nie zostały zażegnane przez stulecia istnienia tego systemu religijnego.
Niejednokrotnie doprowadzały do poważnych napięć, które nierzadko kończyły się rozlewem krwi, politycznymi zaburzeniami oraz wrogością. Cywilizacja islamska przetrwała te konflikty, choć nie stanowiła już nigdy jednej wielkiej wspólnoty opartej o jednoznacznie zinterpretowane dogmaty (rysunek 2.3.). Z punktu widzenia człowieka Zachodu można by się pokusić o stwierdzenie, że oprócz różnić teologicznych i politycznych kolejną przyczyną takiego rozbicia był brak powołania instytucji przypominającej w swoich ogólnych zarysach Kościół katolicki. Instytucja taka arbitralnie ustaliłaby konkretne dogmaty i obowiązki człowieka wiary, jednocześnie czuwającą nad aspektami prawnymi i społecznymi. Brak planów stworzenia takiej struktury wynikał zapewne z charakterystyki życia Arabów, oraz ich beduińskiej tradycji, która nie uwzględniała tak ustrukturalizowanych systemów władzy, ceniąc nade wszystko wolność jednostki. Islam stworzył teoretyczne możliwości powstania wspólnoty, natomiast nie zaopatrzył jej w instytucje, które tę jedność byłyby w stanie utrzymać.
Rys. 2.3. Obecny podział świata muzułmańskiego ze względu na nurty islamu: Sunnici (kolor zielony), Szyici (kolor czerwony) i Charydżyci (kolor niebieski)
Źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Szyizm#/media/File:Islam_by_country.png, pobrano 12.03.2016 r.
69
Tawhid pozostaje zatem wizją idealną, przekazaną w pośredni sposób przez Koran i stanowiąca dążenie do doskonałego rozwiązania w niedoskonałym świecie. „To tak, jakby pragnienie urzeczywistnienia Bożej jedności w warunkach nakazu politycznego i społecznego było zawsze skazane na rozbicie się o skały ludzkiego uporu”133.