Analizując dzieje cywilizacji islamu nie sposób zauważyć jak wiele czynników wpływało na jej powstanie, rozwój, a następnie stagnację i upadek. Proces powolnego rozkładu cywilizacji islamu widoczny by zwłaszcza w popularności ruchów reformatorskich, które rozpaczliwe poszukiwały dróg odrodzenia się chwały islamu. Te ślady rozpaczy były widoczne we wszystkich sunnistycznych nurtach reformistycznych XVIII-XIX wieku. Bezkompromisowy konserwatyzm Wahhaba, niekonsekwentne próby Al-Afghaniego połączenia zmodernizowanego islamu z zachodnimi wartościami, czy poszukiwanie mistycznych inspiracji w sufizmie wzorem Walli Allaha, stanowiły zbyt rozbieżne, a właściwie wrogie sobie, drogi poszukiwania ratunku dla rozbitego świata islamu. Współpraca między poszczególnymi przywódcami reformatorskimi nie była możliwa. Charakterystyczne dla dziejów islamu rozbicie ideologiczne (a co za tym idzie
178 Niedzwiecki S., Stachowiak Ł., Powstanie i funkcjonowanie Państwa Islamskiego w kontekście uwarunkowań regionalnych Bliskiego Wschodu, [w:] O. Oszowska, S. Mikołajczak, K. Rokiciński (red.), Paradygmaty badań nad bezpieczeństwem. Współczesne środowisko bezpieczeństwa, Poznań 2016, s. 167-170.
93
polityczne) miało również odzwierciedlenia w działalności ruchów odrodzenia. Zdarzały się częste przypadki, kiedy muzułmanie znacznie bardziej brutalnie obchodzili się z własnymi rodakami i współwyznawcami, niż z „niewiernymi”. Klasycznym już przykładem owego braku tolerancji wobec „swoich” była postawa Muhammad Ibn Abd Al-Wahhaba, który uznawał za heretyków wszystkich muzułmanów, którzy nie popierali jego ideologii.
J. Danecki przytoczył opis rozmowy między Wahhabem a jego synem, w której na oczywiste pytanie syna „ile jest filarów islamu” Wahhab miał odpowiedzieć, iż pięć. Syn zaprzeczył i odrzekł: „Według Ciebie ojcze jest ich chyba sześć, a tym szóstym jest twierdzenie, że nie jest muzułmaninem ten, kto się nie przyłącza do twoich idei”179. Ta anegdotyczna opowieść pokazuje jednak silną potrzebę poszukiwania wroga, zarówno na zewnątrz (Zachód, chrześcijaństwo), jak i wewnątrz (heretyccy muzułmanie).
Obrona przed europejską dominacją wymagała unowocześnienia zarówno na poziomie społecznym, intelektualnym oraz organizacyjnym. Tkwiące ciągle w epoce agrarnej społeczeństwa muzułmańskie nie rozumiały tej potrzeby, a peryferyjne ruchy odrodzenia nie zawsze ułatwiały zrozumienie tej nowej rzeczywistości., tym bardziej że niejednokrotnie zmiany były wprowadzane siłą. Wdzieranie się obcych elementów przyczyniło się do dezorganizacji społecznej oraz poczucia zagubienia oraz porzucenia przez rządzących. Polityka wewnętrzna była uzależniona od obcych decydentów, którzy reprezentowali sekularny świat, a dla muzułmanina polityka miała wynikać z ducha Koranu i tradycji islamu, jako fundamentów religijno-prawnych. „(…) dla muzułmanów polityka nie była sprawą drugorzędną. Jak już widzieliśmy, była obszarem, na którym dokonywali poszukiwań religijnych. Zbawienie nie oznaczało odkupienia grzechu, lecz polegało na stworzeniu sprawiedliwego społeczeństwa, w którego ramach jednostce łatwiej będzie dokonać tego przynoszącego spełnienie egzystencjalnego oddania całej swojej osoby. Ustrój polityczny był zatem kwestią najwyższej wagi, a w XX wieku dokonywano jednej próby ustanowienia prawdziwie islamskiego państwa po drugiej. Zawsze było to trudne”180.
Ruchy reformatorskie proponowały szereg poważnych poglądów i propozycji rozwiązań, które na trwałe wpisały się w sposób myślenia znacznych grup muzułmańskich.
Cechą charakterystyczną tych nurtów była jednak ich nierealność, a skutki wykorzystania ich w praktyce niejednokrotnie były nieefektywne181. Trzeba przy tym zaznaczyć, iż pomimo powstawania różnego rodzaju bytów politycznych, islamski świat nie wypracował
179 J. Danecki J., Podstawowe…, s. 423.
180 K. Armstrong, op. cit., s. 134.
181 Por.: Kepel G., Fitna. Wojna w sercu islamu, Warszawa 2006.
94
do tej pory wzoru idealnego państwa, które odzwierciedlałoby koraniczny ideał. Boski ideał z samej definicji jest nieosiągalny, nie oznacza to jednak, że nie podejmowano i nie podejmuje się takich prób, które świadczą o sporych możliwościach tego kręgu cywilizacyjnego: „Fakt, że muzułmanie nie odnaleźli jeszcze odpowiadającego wymaganiom naszych czasów, nie oznacza, że islamu nie można pogodzić z nowoczesnością. Muzułmanie przez całą swoją historię podejmowali starania o osadzenie islamskiego ideału w strukturach państwowych i o znalezienie odpowiedniego przywódcy”182.
Należy zgodzić się ze stwierdzeniem J. Daneckiego, iż „cechą charakterystyczną współczesnego islamu jest rozłam”183, którego osią jest dążenie do unowocześnienie struktur społeczno-politycznych, ale przy zachowaniu tradycji islamskiej. Rozłam ten sprzyja popularności i rozwojowi radykalnych ruchów fundamentalistycznych, które obecnie stają się istotnym czynniki ograniczającym jakiekolwiek reformy oraz możliwość dialogu ze światem Zachodu.
Powyższe analizy oraz charakterystyka islamu, wskazują szczególną rolę ummy, koranicznej wspólnoty muzułmanów, która u swoich początków miała przede wszystkim za zadanie skupienie wyznawców oraz stworzenie struktur bezpieczeństwa, pozwalająca jednocześnie na szybki rozwój. Omówiono również ewolucję struktury cywilizacji islamskiej na przestrzeni dziejów. W ostatniej części rozdziału zwrócono uwagę na współczesne postrzeganie islamu oraz kontrowersje we wzajemnych relacjach ze światem Zachodu. Wnioski nakreślone w tym Rozdziale wykazały trafność hipotezy badawczej w jej części diagnostycznej, potwierdzając, że społeczność muzułmańska od początku swego istnienia narażona była na konfrontację z licznymi wrogami, co w konsekwencji ukształtowano ekspansywny jej charakter, z powodzeniem rozwijany w następnych wiekach. Gwałtowny rozwój świata islamu przyniósł jednak poważne rozluźnienie w strukturze ummy, co w konsekwencji zaowocowało powolnym rozpadem wielkiej cywilizacji, która stała się łatwym celem dla rozwijającej się nieustannie Europy. Upadek państw muzułmańskich doprowadził do licznych kryzysów społeczno-gospodarczo-politycznych, które stały się pożywką dla radykalnych grup fundamentalistycznych.
182 K. Armstrong, op. cit., s. 139.
183 J. Danecki, Podstawowe…, s. 418.
95