W celu rozwiązania głównego problemu badawczego i problemów szczegółowych oraz zweryfikowania hipotezy, niezbędne jest zastosowanie odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych.
S. Nowak za metody badawcze uznaje „typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania”58.
Literatura metodologiczna przedstawia szereg definicji „metod badań”. Niektóre z nich mają charakter uniwersalny, co pozwala wykorzystać je również w badaniach nad bezpieczeństwem. Jedną z takich definicji nakreśla S. Kamiński: „Przez metodę badań rozumieć będziemy zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych, obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”59.
Aby określić właściwe i rzetelne badania obok poprawnie sformułowanych problemów i hipotez, należy dobrać odpowiednie metody i techniki. „Metoda badań jest zespołem teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego”60.
Metodą badawczą użytą do przeprowadzenie badań tej pracy jest metoda analizy literatury i dokumentów.
W ramach badań teoretycznych będą wykorzystywane takie metody:
1. Analiza i synteza źródeł piśmiennictwa i literatury przedmiotu.
2. Analiza i synteza uwarunkowań zagrożeń terroryzmem islamskim w obecnej sytuacji geopolitycznej Polski.
3. Analiza i synteza polityki państwa polskiego wobec społeczności muzułmańskiej w kontekście historycznym i teraźniejszym.
„Zarówno metody jak i techniki badań, to sposoby postępowania badawczego, mające na celu rozwiązanie sformułowanego uprzednio problemu”61.
58 S. Nowak, op. cit., s. 22.
59 Cyt. za: M. Cieślarczyk, Teoretyczne…, s. 219.
60 J. Sztumski, op. cit., s. 71.
61 M. Łobocki, op. cit., s. 27.
33
Techniki badawcze są bliżej skonkretyzowanymi sposobami realizowania zamierzonych badań. Podporządkowane są one metodom badawczym, pełniąc wobec nich ważną rolę. Ich właściwy wybór zależy od dobrej znajomości metody badawczej.
Zarówno metody i techniki, jak i narzędzia badawcze są pojęciami ściśle ze sobą powiązanymi. Jak pisze T. Pilch i T. Bauman: „Metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody jak i pojęcia techniki badawczej”62.
Technika badań według S. Kamińskiego, to „czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów”63 .
Techniki to:
- obserwacja;
- rozmowa;
- wywiad;
- ankieta ;
- badanie dokumentów.
Natomiast narzędzie badawcze można według T. Pilcha i T. Bauman określić następująco: „jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań”64, a dalej:
„(…) narzędzie badawcze ma znaczenie rzeczownikowe i służy do technicznego gromadzenia danych z badań”65. Tworzymy je w celu określenia, konkretnej sytuacji, zjawiska czy też problemu. Narzędzia badań są środkami pomocniczymi wykorzystujemy je przy gromadzeniu materiałów empirycznych, które to pomogą nam w rozwiązaniu problemu badawczego.
W poszukiwaniu odpowiedzi na pytania będące problemami badawczymi, należy zastosować te metody, techniki i narzędzia badawcze, które są właściwe pod względem metodologicznym i jednocześnie są adekwatne do prowadzonych badań. Powyższe metody można zatem zastosować, mając zawsze na uwadze charakter przeprowadzanych badań (teoretyczny, bądź empiryczny) oraz to, czy dzięki nim będzie możliwe osiągnięcie
62 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s.72
63 Cyt. za. M. Cieślarczyk, Teoretyczne…, s. 219.
64 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s.71
65 Ibidem, s. 72.
34
założonego celu. Charakter prowadzonych badań wpływa bowiem na dobór odpowiednich metod jakościowych bądź ilościowych.
W każdej metodzie poznania naukowego można wyróżnić trzy etapy, do których można zaliczyć:
- rozważną obserwację zjawisk (obserwacja naprowadza jedynie na odkrycie naczelnych założeń, które dzięki intuicji intelektualnej mają być oczywiście prawdziwe);
- odkrywanie naczelnych założeń (ujęcia przeważnie typu definicyjnego, a dokładniej:
analitycznych definicji realnych);
- dedukowanie twierdzeń66.
M. Cieślarczyk podkreśla przy tym: „Zbadanie określonego zdarzenia luk kilku zdarzeń (faktów), układających się w pewien logiczny ciąg tych zdarzeń (proces) lub zbadanie konkretnego zjawiska, czyli jego opisanie, wyjaśnienie (zrozumienie) i ewentualnie przewidywanie kierunku zmian, ale także zaproponowanie określonych rozwiązań naprawczych, jest możliwe dzięki zastosowaniu właściwej metody badań, z wykorzystaniem odpowiednich technik i narzędzi badawczych”67. Uczony ten wskazuje również na fakt, iż w badaniach nad bezpieczeństwem korzysta się z metod: teoretycznych, empirycznych, bądź mieszanych. „Specyfika nauk o bezpieczeństwie i charakter większości podejmowanych w ich ramach problemów badawczych wymaga, żeby w badaniach wykorzystywać – w miarę możliwości – metody mieszane, czyli metody teoretyczne i empiryczne oraz całą gamę charakterystycznych dla tych metod technik i narzędzi badawczych”68.
66 M. Cieślarczyk, Teoretyczne…, s. 221.
67 Ibidem, s. 221.
68 Ibidem, s. 220.
35
Źródło: M. Cieślarczyk, Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa, Siedlce 2009, s. 220.
Przy realizacji pracy wykorzystywano metody, techniki i narzędzia badawcze takie jak:
- badania literaturowe, analiza dokumentów i źródeł piśmienniczych;
- wywiad sformalizowany;
- kwestionariusz wywiadu eksperckiego.
Wieloaspektowość podejmowanych problemów, przyczyniła się do doboru teoretycznych i empirycznych metod oraz narzędzi badawczych. Ich szerokie spektrum pozwoliło na systemową identyfikację poszczególnych składników przedmiotu badań.
Wyznaczało również przebieg procesu badawczego, na wszystkich jego etapach, oraz porządkowało działalność naukową. Specyfika badań powiązanych ze sferą bezpieczeństwa i charakter podejmowanych problemów badawczych, skłania do wykorzystywania w tej pracy metod mieszanych (zarówno teoretycznych jak i empirycznych). W dążeniu do osiągnięcia zamierzonego celu rozprawy i rozwiązania przyjętych problemów, zastosowano przemiennie różne metody badawcze. Przyczyniło się to do osiągnięcia założonych celów w sposób uporządkowany i logiczny.
36
Teoretyczne metody badań (analiza, synteza, porównanie, analogia, indukcja, redukcja, dedukcja, a także wnioskowanie, abstrahowanie i uogólnienie) zostały zastosowane głównie na etapie koncepcyjnym oraz analitycznym, w celu uporządkowania i usystematyzowania zgromadzonego materiału oraz przetworzenia go w teorię naukową.
Dobór metod teoretycznych był uwarunkowany charakterem podjętego przedmiotu badań oraz wynikającymi z niego problemami badawczymi.
Metoda analizy, czyli rozłożenie zjawiska na czynniki pierwsze w celu zbadania ich cech; podczas procesu badawczego była zastosowana nie tylko w badaniu literatury (zwłaszcza podczas badania tych opracowań, które dotyczą opisu rozwoju cywilizacji islamu i dziejów muzułmanów (również w Polsce) oraz ewolucji islamskich ruchów i ideologii fundamentalistycznych), ale również podczas opracowywania materiału badawczego.
Wykorzystana została do pogłębienia wiedzy i uzyskania informacji wyjściowych w zakresie badanego przedmiotu. Na podstawie rozkładu analitycznego doszło do wyodrębnienia poszczególnych elementów składowych złożonych zjawisk i procesów.
Analiza pozwoliła również na wykrycie związków i zależności pomiędzy różnymi problemami bezpieczeństwa, szczególnie w zakresie zagrożeń terrorystycznych, wynikających z radykalizacji niektórych grup fundamentalistycznych. Umożliwiła pogłębienie stanu wiedzy w zakresie teoretycznych podstaw funkcjonowania oraz głównych determinantów wpływających na kształtowanie się środowiska bezpieczeństwa w Polsce i na świecie. Analiza wykorzystana została również do zidentyfikowania potencjalnych stref zagrożeń, badania relacji między cywilizacją zachodnią a islamską, a także poziomu poczucia bezpieczeństwa. Jej zastosowanie, w całym procesie badawczym, dało między innymi możliwość wyodrębnienia szczegółowych obszarów, w których konieczne są zmiany zapewniające poprawę stanu bezpieczeństwa.
Metoda syntezy, czyli połączenie elementów w logiczną całość; w procesie badawczym została zastosowana podczas opracowywania wniosków zarówno z badań teoretycznych jak i empirycznych. Została zatem wykorzystana podczas formułowania wniosków z podlegającej badaniu literatury oraz zapewniła uporządkowanie i syntetyczny opis zagadnień wyodrębnionych wcześniej w procesie analizy. Umożliwiła wyjście poza dane zawarte w materiałach źródłowych. Pozwoliła na scalenie wyodrębnionych w procesie analizy zdarzeń, opinii i faktów. Metodę syntezy wykorzystano do określenia problemów badawczych, zbudowania hipotezy roboczej, a także do sformułowania wniosków końcowych. Posłużyła również do stworzenia ogólnych rozwiązań i wyznaczenia kierunków doskonalenia systemu bezpieczeństwa narodowego. Zastosowanie metody syntezy
37
pozwoliło zrozumieć i uogólnić dane zawarte w kwestionariuszach wywiadu eksperckiego, a przede wszystkim połączyć sądy i opinie zawarte w tych materiałach empirycznych.
Porównanie, czyli metoda badawcza polegająca na zidentyfikowaniu podobieństw i różnic badanego zjawiska. W procesie badawczym została zastosowana we wszystkich etapach. Zostały nią bowiem objęte zarówno badania teoretyczne, jak i empiryczne odnoszące się do badanych problemów bezpieczeństwa i procesów rozwojowych ruchów fundamentalistycznych oraz ideologii radykalnych, przejawiających się także w działalności terrorystycznej.
Niezbędnym i cyklicznie powtarzającym się elementem prowadzonych badań było wnioskowanie. Jego rezultaty zostały zamieszczone w poszczególnych rozdziałach rozprawy doktorskiej, w ich zakończeniach oraz podsumowaniu całości pracy. Podstawą procesu wyprowadzania wniosków były przesłanki oparte na bazie analiz literaturowych oraz opinii różnych środowisk eksperckich. Wnioskowanie oparte było również na wiedzy uzyskanej na podstawie obserwacji współczesnych wydarzeń związanych z zagrożeniem terrorystycznym i rozwojem ruchów radykalnych. Realizacja zamierzonych celów badawczych wymagała zaangażowania w proces poznawczy indukcji, dedukcji i analogii, czyli metod badawczych polegających na wnioskowaniu opartym na prawach logicznych.
Wnioskowanie indukcyjne umożliwiło przejście od jednostkowych, empirycznie danych przesłanek do wniosków ogólnych. Przesłankami tymi były informacje uzyskane na podstawie: opinii osób objętych badaniami, literatury naukowej i źródłowej oraz doświadczeń własnych. Zatem indukcja połączyła ze sobą dane uzyskane w toku badań teoretycznych i empirycznych, przyczyniając się do wykrycia zależności i związków występujących pomiędzy nimi.
Wnioskowanie dedukcyjne polegało na przejściu od przesłanek ogólnych do wniosków szczegółowych. Przy jego zastosowaniu możliwe stało się uszczegółowienie prawideł ogólnych i skojarzenie ich z potrzebami bezpieczeństwa. Dedukcja umożliwiła również konkretyzację działań, zmierzających do poprawy stanu bezpieczeństwa w kontekście rozwoju zjawisk o charakterze fundamentalistycznym, których skrajnym działaniem jest terroryzm.
Istotą analogii jest przenoszenie twierdzeń o jednym przedmiocie na inny, na podstawie zachodzących między nimi podobieństw69. Analogia nie stanowi dowodu w rozumieniu logicznym, jednakże posiada moc przekonywania o słuszności poglądów oraz
69 T. Mendel, op. cit., s. 45.
38
wyznaczania podobieństw lub wykrywania różnic w badanym przedmiocie. W procesie badawczym analogia została wykorzystana podczas formułowania podsumowań w przypadku wystąpienia cech wspólnych w poszczególnych elementach związanych z powstawaniem i rozwojem ruchów fundamentalistycznych i to zarówno w badaniach teoretycznych, jak i empirycznych. Zastosowanie analogii pozwoliło na wyznaczenie potencjalnych kierunków transformacji systemu bezpieczeństwa narodowego, na podstawie porównania zadań i kompetencji poszczególnych struktur.
Kolejną metodą zastosowaną w pracy doktorskiej, było abstrahowanie. Polegało ono na wyodrębnieniu i odrzuceniu treści akcydentalnych, czyli takich, które nie wpływają na tożsamość badanego zjawiska. W ten sposób pozostały jedynie zjawiska istotne, z punktu widzenia założonych celów badawczych. Po dokonaniu redukcji treści mało istotnych, wprowadzona została metoda uogólnienia, która miała na celu ujawnienie cech wspólnych dla zjawisk o charakterze fundamentalistycznym, a w szczególności dla systemu bezpieczeństwa.
Oprócz wskazanych powyżej metod teoretycznych, w całej rozprawie doktorskiej ze względu na specyfikę poruszanych problemów, stosowane było przede wszystkim jakościowe ujęcie problemów badawczych, które pozwoliło na ocenę poziomu zagrożeń wynikających z terroryzmu dżihadystycznego oraz możliwości identyfikacji i zapobieganiu tego rodzaju zagrożeniom. Przyczyniło się również do opracowania kierunków zmierzających do poprawy funkcjonowania systemu bezpieczeństwa i wzrostu poczucia bezpieczeństwa w polskim społeczeństwie.
Empiryczne metody badań, pozwoliły z kolei rozwiązać sformułowane problemy oraz zweryfikować przyjęte hipotezy badawcze odnoszące się do problemów bezpieczeństwa, a zatem dzięki nim zostały wyjaśnione zachodzące procesy, istniejące fakty i funkcjonujące zależności w zakresie wybranych elementów powiązanych z zagrożeniami ze strony fundamentalizmu islamskiego oraz jego radykalnej strony, czyli terroryzmu. Aby to jednak osiągnąć, przyjęte metody empiryczne wymagały odpowiedniego zorganizowania badań, doboru prawidłowej techniki badawczej oraz właściwego przygotowania narzędzia badawczego.
Spośród metod empirycznych zastosowanych w trakcie badań naukowych, należy wymienić badania opinii ekspertów, zajmujących się problematyką bezpieczeństwa w takim zakresach jak: terroryzm i jego zapobieganie, analiza sytuacji geopolitycznej (zwłaszcza na Bliskim Wschodzie i w Europie) powiązanej ze społecznością muzułmańską, analizie ryzyka oraz dodatkowo badanie dokumentów źródłowych, stanowiło niezmiernie
39
ważny materiał empiryczny, wykorzystany następnie do oceny literatury przedmiotu oraz opracowania propozycji koncepcji transformacji systemu bezpieczeństwa.
Zasadniczą metodą badawczą, która została zastosowana podczas prowadzenia badań empirycznych była metoda wywiadu techniką wywiadu sformalizowanego, przeprowadzona za pomocą narzędzia badawczego, jakim jest kwestionariusz wywiadu.
Była ona głównym źródłem gromadzenia materiału empirycznego. Wybór tej metody podyktowany był przedmiotem i celem prowadzonych badań.
Zgodnie z definicją T. Pilcha i T. Baumana wywiad jest „rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz. (…) Wywiad służy głównie do poznawania faktów, opinii i postaw danej zbiorowość. Materiał uzyskany drogą wywiadu pozwala ponadto na analizę układów i zależności między zjawiskami”70. Natomiast według J. Lutyńskiego wywiad „jest to proces wzajemnego komunikowania, proces wymiany przekazów ustnych, bądź pisemnych między badaczem a innymi osobami”71. Wywiad można zatem określić jako metodę pozyskiwania informacji dotyczących faktów, postaw, poglądów, ocen czy oczekiwań, na drodze komunikacji między badaczem a respondentami.
Poprawność przeprowadzonego wywiadu zależy przede wszystkim od poprawnie przygotowanych dyspozycji (czyli kwestionariusza), opartych na konkretnych zasadach72.
„Kwestionariusz nie jest po prostu listą pytań czy formularzem do wypełnienia. Jest narzędziem pomiaru służącym do zbierania określonego rodzaju danych”73. Dla precyzji badań w tej rozprawie przyjęto formę wywiadu sformalizowanego (skategoryzowanego), którego cechą są usystematyzowane i ujednolicone pytania, przedstawione wszystkim ekspertom w tej samej formie i kolejności. Pozwoli to porównać opinię wybranych respondentów na konkretne problemy związane z bezpieczeństwem.
„W badaniach bezpieczeństwa człowieka, społeczeństwa i państwa ważną rolę odgrywa badanie opinii publicznej. Pozwala ono uzyskać informację pierwotną, która może być z dużą korzyścią wykorzystana do poprawy skuteczności zarządzania bezpieczeństwem.
Ważnym przy tym zagadnieniem jest dobór reprezentatywnej grupy badanych osób. Doboru danych dokonywać można w oparciu o teorię prawdopodobieństwa, a także metodę kwot.
Najczęściej jednak w badaniach dotyczących ilościowej i jakościowej oceny bezpieczeństwa
70 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 91-92.
71 J. Lutyński, Wywiad kwestionariuszowy w świetle badań metodologicznych, [w:] Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.), Analizy i próby technik badawczych socjologii, t. IV, Wrocław 1972, s. 21.
72 T. Pilch, T. Bauman, op. cit., s. 92.
73 A. N. Oppenheim, Kwestionariusze, wywiady, pomiary postaw, Poznań 2004, s. 17.
40
narodowego wykorzystuje się opinię ekspertów”74. Wywiady wykorzystane w niniejszej pracy zostały przeprowadzone na grupie ekspertów, których opinie pomagają dostrzec wiele interesujących wątków odnoszących się do problematyki bezpieczeństwa.
Wywiady zwracają uwagę na działanie człowieka, określonej grupy oraz ich wpływ na stan bezpieczeństwa. Można w tym wypadku stwierdzić, iż „akcentują wagę indywidualnych sposobów rozumienia, pojmowania i interpretowania otoczenia jako swoistego środowiska działania ludzkiego, narzuca obserwatorom życia społecznego pewną perspektywę opisu i wyjaśniania zasad rządzących tym życiem”75. Przytoczone opinie ekspertów nie są jedyne i słuszne, ale stanowią ważny wkład w pojmowanie zjawiska zagrożenia bezpieczeństwa wynikającego z działań terrorystów oraz radykalizacji grup fundamentalistów islamskich, również w kontekście bezpieczeństwa Polski.
Zasadniczym elementem podczas tworzenia kwestionariusza wywiadu są odpowiednio przygotowane i ułożone pytania. Według J. Lutyńskiego „(…) pytanie w kwestionariuszu jest zawsze skierowanym do respondenta za pośrednictwem ankietera żądaniem informacji, tj. żądaniem sformułowania wypowiedzi przynoszącej prawdziwą informację, którą posiada respondent i którą chce uzyskać od niego badacz, zmniejszając w ten sposób swoją niepewność co do stanu rzeczy opisanego w tej wypowiedzi”76. Owo
„żądanie wypowiedzi” jest najczęściej przedstawione w formie prośby o udzielenie odpowiedzi na postawione pytania. Forma ta powoduje, że pytania zawierają sugestie, aby odpowiedzi odznaczały się pewnymi cechami77. Dzięki temu odpowiedzi różnych respondentów (ekspertów) są w pewnym stopniu ujednolicone. W wywiadach badacz może stosować dwa typy pytań: zamknięte (dokładnie określone odpowiedzi) i otwarte („żądające narracji”78).
Wykorzystany w tej pracy kwestionariusz wywiadu podzielony został na trzy kategorie pytań, które dotyczą (w tej kolejności) następujących problematyk: 1) stosunku do islamu (muzułmanów) oraz opinii na temat fundamentalizmu islamskiego; 2) opinii dotyczącej polskich muzułmanów (Tatarów) oraz poczucia bezpieczeństwa Polaków;
3) określenia potrzeby stworzenia strategii (koncepcji) bezpieczeństwa obywateli
74 T. Jemioło, A. Dawidczyk, op. cit. , s. 53.
75 M. Nicpoń, R. Marzęcki, Pogłębiony wywiad indywidualny w badaniach politologicznych, [w:] Przeszłość teraźniejszość – przyszłość. Problemy badawcze młodych politologów, Kraków 2010, s. 245.
76 J. Lutyński, op. cit., s. 29.
77 Ibidem, s. 37.
78 Ibidem, s. 39.
41
w perspektywie potencjalnych zagrożeń, które niesie ze sobą radykalizm fundamentalistów islamskich.
Wywiady nie są anonimowe, gdyż każdy z nich jest zbiorem opinii konkretnego eksperta. Wybór ekspertów został dokonany na podstawie oceny ich doświadczenia, jakie zdobyli, zajmując się problematyką bezpieczeństwa (w sferze praktyki wojskowej, politycznej oraz na niwie naukowej), rozwojem zagrożenia wynikającego z terroryzmu islamistycznego, czy zagadnieniami z zakresu mniejszości muzułmańskiej w Polsce.
W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano osiemnaście kwestionariuszy wywiadów, które zostały poddane analizie.