Liczne ruchy reformatorskie, które reprezentowały różne kierunki przemian w świecie islamu odnosiły spore sukcesy propagandowe i ponownie umieściły politykę w centrum uwagi. Pomimo ożywiania społecznego ideologie reformistyczne nie przyniosły zamierzonych efektów. Europa bez większego wysiłku przejęła kontrolę nad niemal wszystkimi terytoriami muzułmańskimi. Dla każdego bogobojnego muzułmanina, który los państwa oddawał w ręce Boga, nowa sytuacja była niemal fatalistyczna – „(…) wtargnięcie Zachodu pobudziło ich do zadawania ważnych pytań o charakterze religijnym. Upokorzenie ummy nie było tylko katastrofą polityczną, ale dotyczyło też duszy każdego muzułmanina”172. Zgodnie ze słowami Koranu żadne społeczeństwo islamskie, które w pełni przestrzega boskich nakazów nie upadnie. Osiągnięcia dynastii arabskich a potem tureckich, były odzwierciedleniem tej wiary i urealniały boską obietnicę. Podboje europejskie pokazały, że historia islamu nie poszła jednak dobrą drogą, skoro wielka cywilizacja tak łatwo uległa rozpadowi. Porażka polityczna była utożsamiana z obniżeniem poziomu religijności, a co za tym idzie karą bożą.
Ruchy odnowy skupiały się przede wszystkich na powrocie do duchowych fundamentów, które zawsze gwarantowały sukces. Idee wspólnoty muzułmańskiej (panislamizmu) wspartej na salafijji, pomimo swojego rozgłosu okazały się zupełnie nierealne. Większość z nich została tylko w sferze religijno-społeczno-politycznych dywagacji, które nie zostały urzeczywistnione albo miały lokalny zasięg. Stanowiły tylko potok nieskutecznych słów wprowadzających dodatkowe podziały i wzajemne animozje, nie uczestnicząc w żadnym razie w scalaniu muzułmanów wobec wspólnego wroga. „Jak to możliwe, że królestwo islamu popada w coraz większą zależność od świeckiego, bezbożnego Zachodu? Pytanie to stało się punktem wyjścia dla rosnącej liczby muzułmanów, którzy mieli podejmować rozpaczliwe, a czasami beznadziejne próby ponownego skierowania historii islamu na właściwe tory”173.
Analiza najbardziej rozwiniętych ruchów reformatorskich wskazuje, że ich dążenie do powrotu do źródeł wiary i próby oczyszczenia islamu były silnie uwarunkowane brakiem poczucia bezpieczeństwa. Zagrożenie, jakie przynosiła Europa okazało się jednym z najpoważniejszych w historii islamu, gdyż nawet Mongołowie nie przynieśli tak głębokich
172 K. Armstrong K., op. cit., s. 129.
173 Ibidem, s. 129.
87
zmian. Ich podboje zniszczyły ówczesny porządek cywilizacyjny oparty o dynastię abbasydzką, ale po zdobyciu terytoriów plemiona mongolskie szybko się asymilowały i zislamizowały, przyjmując kulturę ludów podbitych. Paradoksalnie przyczyniło się to do renesansu islamu i wkrótce przyniosło triumfy polityczne. Europa byłą zagrożeniem z goła innym. Nowoczesne sekularne państwa narzuciły swoją politykę niemal wszystkim krajom muzułmańskim. Przynosiły świecką filozofię, która była absolutnym przeciwieństwem duchowości muzułmańskiej.
Oparty na przeszłości wzorzec wspólnoty muzułmańskiej (tawhid) i nowoczesny model państwa europejskiego różniły się diametralnie niemal na wszystkich płaszczyznach.
Znaczenia zaczęły nabierać państwa jako jednostki terytorialne oparte o zasady narodowe.
Coraz częściej występująca ideologia nacjonalistyczna wspierana była przez nurt muzułmańskiego internacjonalizmu. „Oba nurty szybko się jednak rozdzieliły. Z jednej strony umacniał się nurt klasyczny sięgający do wartości islamu, panislamizm, później nazwany fundamentalizmem, z drugiej rodził się nurt sekularystyczny i nacjonalistyczny.
I chociaż obie koncepcje: panislamizmu i panarabizmu próbowano pogodzić ze sobą, to różńcie między nimi rosły”174. Próby wykorzystania zachodnich elementów państwowotwórczych do budowania struktur w świecie islamskim przynosiło często dramatyczne skutki. Sekularyzm w islamie przybierał niejednokrotnie radyklane oblicze, atakując tradycyjną wiarę muzułmanów. Przykładami najbardziej jaskrawymi były reformy Mustafy Kemala Atatürka, Muhammada Aliego, czy Szacha Rezy Pahlawiego. Sekularyzm podobnie jak w Europie przybierał nacjonalistyczne formy, oparte o represyjny aparat władzy. Wprowadzanie takiego typu rozwiązań w tradycyjnych społeczeństwach powadziło do poważnych wypaczeń, które z czasem przeradzały się w dyktaturę. Ustrój demokratyczny również nie był odpowiednim rozwiązaniem. „Rządy sprawowane przez ludzi i dla ludzi”
były w świecie islamu odbierane niemal jak sirk. Zrównywanie człowieka z Bogiem było absolutnie nie do przyjęcia, gdyż zgodnie z Koranem, tylko Bóg ustanawia legalną władzę, co jest różnoznaczne z jej legitymizacją. Narzucana na siłę demokracja, która nie była
„demokracją zachodnią”, lecz jej wypaczeniem, przybierającym w wielu przypadkach chaotyczne formy, nie dostosowane do poziomu społeczeństwa. Istniały zatem podwójne standardy, które dla świadomych ludzi oznaczały ciągłe spychanie państw islamskich do roli wasala.
174 J. Danecki, op. cit., s. 453.
88
Po drugiej wojnie światowej w świecie islamskim ukształtowały się państwa narodowe, wykorzystujące wzorce europejskie. Struktura świata islamu szybko jednak ulegała przeobrażeniom. Przyczyn takiego procesu było wiele: powstawanie nowych państw (Pakistan, Bangladesz), rozwój socjalizmu arabskiego, upadek idei panarabizmu i panislamizmu, polityka państw zachodnich oraz Związku Radzieckiego, klęska w wojnie z Izraelem (1967 r.).
Wiek XX był okresem wielu gwałtownych przemian, powstawania i upadków systemów politycznych, gospodarczych i społecznym, był czasem dwóch wojen światowych, rewolucji kulturowych i technologicznych. Wydarzenia te zostawiły trwałe piętno w niemal wszystkich zakątkach świata, również w świecie islamu. Przeszedł on długą drogę, choć ciągle nie da się ukryć, iż motorem przemian był wpływ czynników zachodnich, zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych. Wiele państw muzułmańskich przeszło ze struktur feudalnych do nowoczesnych form organizacji państwa, choć były również takie, w których rozwój był znacznie mniej spektakularny. Zmiany w poszczególnych krajach były zróżnicowane, zarówno pod względem intensywności, jak i poziomu unowocześnienia.
Państwa muzułmańskie poszukując swojej drogi tworzyły struktury, które w mniejszym lub większym stopniu łączyły ze sobą tradycję islamu i nowoczesne struktury państwowe. J. Bielawski na podstawie swoich obserwacji dokonał klasyfikacji XX-wiecznych państw muzułmańskich na trzy grupy (tabela 2.2.).
J. Bielawski wskazywał, że istnieje rozdarcie między wejściem w nowoczesność a zachowaniem tradycji przodków. Zauważył on, że w XX wieku rozwój cywilizacyjny państw islamskich, a co za tym idzie ich przemiany strukturalne, w dużym stopniu zależały od poziomu i dynamiki gospodarki. Sektor ten drastycznie różnił się w poszczególnych krajach. Jednym z największych dóbr państw islamskich (przede wszystkim arabskich), a w niektórych przypadkach można się pokusić o stwierdzenie, że jedynym była i jest ropa naftowa. Dzięki niej powstały potęgi takie jak Arabia Saudyjska, czy Kuwejt. W wielu przypadkach naturalne bogactwa przyczyniły się także do poważnych kontrastów społecznych (bogata elita rządząca i szerokie masy społeczne żyjące w ubóstwie).
89
Tab. 2.2. Klasyfikacja państw muzułmańskich w kontekście stosunku państwa do religii i prawa według J. Bielawskiego
GRUPY
Źródło: S. Niedzwiecki - opracowanie własne, na podstawie: J. Bielawski, Islam, Warszawa 1980, s. 269-272.
Warto w tym miejscu zauważyć, że elementem, który charakteryzował poszczególne kraje muzułmańskie w XX wieku i w większości przypadków charakteryzuje do tej pory, jest system sprawowania władzy. Po niespełnionych oczekiwaniach związanych z prądami reformatorskimi, geopolitycznym zmianom po wojnach światowych, państwa muzułmańskie na nowo kształtowały swoje struktury władzy, nierzadko uwzględniając rozwiązania krajów zachodnich, zarówno te dobre jak i złe. Badacze islamu podkreślają także dużą rolę sekularyzmu i nacjonalizmu w kształtowaniu nowych struktur, które będąc pomysłami europejskimi, były wykorzystywane jako „droga na skróty do nowoczesności”
w świecie islamu i przez to często prowadziły do poważnych zaburzeń w funkcjonowaniu państw muzułmańskich w których społeczeństwo nie akceptowało tak drastycznego odcięcia się od tradycji i religii.
Analizują współczesne gwałtowne przemiany na Bliskim Wschodzie, uwzględniając ożywienie działalności radykalnych ruchów fundamentalistycznych oraz obserwując współczesne wydarzenia geopolityczne, do klasyfikacji J. Bielawskiego zdecydowano się dołączyć jeszcze jedną grupę (tabela 2.3.), obecnie reprezentowaną przez nowy salaficki twór quasipolityczny.
90
Tab. 2.3. Klasyfikacja państw muzułmańskich w kontekście stosunku państwa do religii i prawa według J. Bielawskiego poszerzona o nową grupę
GRUPY
Źródło: S. Niedzwiecki - opracowanie własne, na podstawie: J. Bielawski, Islam, Warszawa 1980, s. 269-272.
*Grupa IV dodana i opisana samodzielnie przez autora rozprawy.
91
Tzw. „Państwo Islamskie” (ISIS, IS)175 powstało w 2006 roku, w skutek zaburzeń społeczno-politycznych na Bliskim Wschodnie – tzw. „Arabska Wiosna”176. Kryzys państwowy w Iraku i Syrii doprowadził do niesłychanie szybkiej ekspansji tego tworu, który obecnie ma już duże znaczenie w regionie, a także w polityce międzynarodowej.
W 2014 roku ogłosiło się kalifatem na terytorium państwowym Iraku i Syrii. Stając się przez to poważnym czynnikiem destabilizującym sytuację geopolityczną na Bliskim Wschodzie177.ISIS dąży jednocześnie do odtworzenia terytorium tradycyjnego kalifatu islamskiego, w którym nadrzędną rolę będzie pełniło prawo szariatu (rysunek 2.4.).
Rys. 2.4. Terytorium przyszłego kalifatu według założeń tzw. Państwa Islamskiego
Źródło: http://s1.zetaboards.com/anthroscape/topic/5803232/8/, pobrano dnia 25.05.2016.
175 Szczegółowy opis tzw. Państwa Islamskiego [w:] S. Laurent., Kalifat terroru. Kulisy działania państwa islamskiego, Warszawa 2015; B. Hall, ISIS. Państwo islamskie, Warszawa 2015.
176 Arabska wiosna - protesty społeczne i konflikty zbrojne w krajach arabskich, w latach 2010-2013.
Przyczyną ich wybuchu było niezadowolenie obywateli z warunków życia, bezrobocia, rosnących ceny żywności, a także korupcji i nepotyzmu władz oraz ograniczania swobód obywatelskich i łamania praw człowieka przez autokratyczne reżimy. Protesty i walki do jakich doszło w państwach arabskich doprowadziły do szeregu zmian politycznych, m.in. upadek i zmiany władz Tunezji, Egiptu, Libii, Jemenie, Kuwejcie, Omanie, chaos polityczny w Iraku, czy wojna domowa w Syrii. Zob. J. Zdanowski, Bliski Wschód 2011: bunt czy rewolucja?, Kraków 2011.
177 Zob. Niedzwiecki S., Stachowiak Ł., Powstanie i funkcjonowanie Państwa Islamskiego w kontekście uwarunkowań regionalnych Bliskiego Wschodu, [w:] O. Oszowska, S. Mikołajczak, K. Rokiciński (red.), Paradygmaty badań nad bezpieczeństwem. Współczesne środowisko bezpieczeństwa, Poznań 2016, s. 163-182.
92
Cel ten jest realizowany poprzez aktywną ekspansję terytorialną (obecnie na terytorium Iraku i Syrii, ale znane są plany poszerzania ekspansji na kolejne państwa) oraz narzucenie kontrolowanej ludności swojego zwierzchnictwa, w formie rządów zbliżonych do totalitarnych178.
Sukcesy Państwa Islamskiego nie byłyby możliwe gdyby nie fakt, że operuje ono na zasadach podobnych do realnego państwa. Tam, gdzie dżihadystom uda się zdobyć kontrolę organizują na nowo lokalną administrację i siły porządkowe. Obok zwyczajnej policji działa policja obyczajowa, w tym brygady kobiece, pilnująca przestrzegania reguł szariatu w przestrzeni publicznej.
Na skutek działań terrorystycznych tego quasipaństwa w różnych regionach świata, powstała międzynarodowa koalicja antyterrorystyczna przeciwdziałająca drastycznemu rozszerzaniu się terytoriów podległych Państwu Islamskiemu. Pomimo nieustających walk ISIS nie ulega rozkładowi i do tej pory stanowi poważne zagrożenie nie tylko dla Bliskiego Wschodu, ale również dla porządku światowego, będąc jednocześnie symbolem upadku cywilizacji islamu.