Prowadzenie badań naukowych, dotyczących dziejów islamu i Tatarów polskich, szczególnie w kontekście ewolucji ruchów fundamentalistycznych i rozwoju zagrożenia terrorystycznego, a także problematyki bezpieczeństwa, poprzedzone zostało zgromadzeniem, a następnie studiowaniem, dostępnej literatury z tych zakresów.
Źródła wiedzy wykorzystywane w trakcie procesu badawczego, można podzielić na cztery główne grupy tematyczne. Pierwszą z nich stanowiła literatura wprowadzająca w zagadnienia bezpieczeństwa państwa, ze szczególnym naciskiem na kwestie związane z zagrożeniami terrorystycznymi i z bezpieczeństwem narodowym. Drugą grupę wyznaczała literatura specjalistyczna, dotycząca konkretnych zagadnień związanych z dziejami cywilizacji islamskiej, charakterystyką społeczności i państw muzułmańskich, analiza kwestii religijnych i kulturowych, relacji cywilizacja islamu – cywilizacja zachodnia. Do grupy tej oprócz pozycji książkowych, zaliczono dokumenty normatywne oraz akty prawa powszechnie obowiązującego na terenie kraju. Trzecią grupą była literatura pomocnicza, w postaci publikacji i stron internetowych, słowników tematycznych, czasopism branżowych oraz informatorów lokalnych. Ostatnią, czwartą grupę, stanowiła literatura z zakresu metodologii i metodyki badań naukowych. Powyższy podział literatury wykorzystanej w procesie badawczym, nie miał charakteru wartościującego, ani też czasowego. Pozycje z poszczególnych grup wykorzystywane były niemal równolegle, a ich znaczenie uzależnione było od problemów szczegółowych, rozwiązywanych w kolejnych etapach rozprawy doktorskiej.
42
Analiza literatury wprowadzającej dotyczyła bezpieczeństwa o jego charakterze ogólnym, a więc spraw związanych z bezpieczeństwem narodowym oraz z rozpoznaniem i likwidacją zagrożeń ogólnokrajowych i lokalnych, między innymi: S. Koziej „Między piekłem a rajem –szare bezpieczeństwo w XXI wieku”, A. Antczak „Projektowanie strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej”. Analizie zostały także poddane zapisy między innymi:
„Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej” (1997 r.), „Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej” (2014 r.), a także świętej księgi muzułmanów „Koranu”.
Przedstawienie w tym miejscu pełnego wykazu wykorzystanych pozycji, spowodowałoby zbędne powtórzenia, gdyż szczegółowy wykaz literatury znajduje się w bibliografii niniejszej rozprawy doktorskiej. W dalszej części przedstawiono tylko te pozycje, które wyznaczały ramy poszukiwań naukowych i szczególnie przyczyniły się do osiągnięcia zamierzonego celu badawczego.
Literatura grupy specjalistycznej obejmowała w szczególności publikacje książkowe oraz artykuły naukowe związane z dziejami i charakterystyką świata islamu, historią Tatarów polsko-litewskich, problematyką fundamentalizmu islamskiego oraz radykalizmu i terroryzmu o podłożu islamskim, relacjach cywilizacji zachodniej z cywilizacją islamską. Kluczowe znaczenie odegrały następujące książki: J. Danecki
„Podstawowe wiadomości o islamie”, M. Ruthven „Islam – bardzo krótkie wprowadzenie”, M. Rodinson „Mahomet”,P. Schmitz „Wszechislam”, K. Armstrong „Krótka historia islamu”,
„R. Bäcker, S. Kitab (red.) „Islam a świat”, J. Bielewski „Islam”, A. Miśkiewicz „Tatarzy polscy 1918 – 1939”, A. Piwko „Recepcja islamu w Polsce”, P. Borawski, A. Dubiński
„Tatarzy polscy. Dzieje, obrzędy, legendy, tradycje”, B. Borawski „Tatarzy w dawnej Rzeczypospolitej”, E. Sivan „Radykalny islam”, B. Tibi „Fundamentalizm religijny”, S. Kosmyka „Od Boga do terroru. Rola religii w ideologii dżihadyzmu na przykładzie organizacji Al- Kaida”, J. G. Jansen „Podwójna rola fundamentalizmu islamskiego”, A. Parzymies (red.) „Islam a terroryzm”, E. Pace, P. Stefani „Współczesny fundamentalizm religijny”, A. Rusinek „Nurt radykalny wśród społeczności muzułmańskich w wybranych państwach Unii Europejskiej”, R. Borkowski „Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki”, F. Halliday
„Islam i mit konfrontacji”, W. Grabowski „Fundamentalizm muzułmański na Bliskim Wschodzie”, M. Allam „Kamikadze made in Europe. Czy Zachodowi uda się pokonać islamskich terrorystów?”, A. Parzymies (red.) „Muzułmanie w Europie”, V. Geisser „Nowa islamofobia”, K. Brataniec „Zachód i islam. Dylematy relacji”.
Trzecią grupę stanowiła literatura uzupełniająca. Została ona podzielona na trzy części. W skład pierwszej części wchodziły publikacje czasopiśmiennictwa lokalnego
43
i regionalnego oraz informatory opisujące życie Tatarów polskich oraz książki dotyczące uwarunkowań historycznych islamu w Polsce, między innymi: „Życie Tatarskie”,
„Sokólskie spotkania z Tatarszczyzną”, „Przegląd Tatarski”, „Muzułmanie Rzeczypospolitej”. Drugą część literatury uzupełniającej były publikacje naukowe, leksykony i słowniki tematyczne. Wśród tej kategorii, szczególnie pomocne okazały się:
Z. Landowski „Islam – nurty, odłamy, sekty”, J. Kaczmarek, W. Łepkowski, B. Zdrodowski (red.) „Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego”. Trzecią część literatury uzupełniającej były publikacje dostępne za pośrednictwem Internetu.
Czwarta grupa literatury wykorzystanej w niniejszej dysertacji, dotyczyła metodologii badań naukowych. Stanowiła ona szczególnie cenne źródło wiedzy metodologicznej i technicznej, bez której niemożliwe byłoby rozpoczęcie badań naukowych, ani osiągnięcie zamierzonych efektów. Publikacje z tej dziedziny, początkowo dotyczyły ogólnego podejścia metodologicznego, właściwego wszystkim naukom społecznym i humanistycznym. Były to następujące pozycje: J. Apanowicz „Metodologia nauk”, T. Mendel „Metodyka pisania prac doktorskich”, T. Pilch, T. Bauman „Zasady badań pedagogicznych. Strategia ilościowa i jakościowa”, J. Sztumski „Wstęp do metod i technik badań społecznych”, W. Zaczyński „Praca badawcza nauczyciela”. Po uzyskaniu wiedzy ogólnometodologicznej, nastąpiło jej uszczegółowienie ze względu na wykorzystane techniki i narzędzia badawcze: S. Kvale „Interviews. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego”, A. N. Oppenheim „Kwestionariusze, wywiadu, pomiary postaw”, M. Nicpoń, R. Marzęcki, „Pogłębiony wywiad indywidualny w badaniach politologicznych”
oraz „Analizy i próby technik badawczych socjologii”, t. IV: „Wywiad kwestionariuszowy w świetle badań metodologicznych” pod. red. Z. Gostkowskiego i J. Lutyńskiego.
Kolejne publikacje dotyczyły metodologii badań nad bezpieczeństwem. Wśród nich szczególnie cenne okazały się pozycie: T. Jemioły i A. Dawidczyka, „Wprowadzenie do metodologii badań nad bezpieczeństwem”, „Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego” (praca zbiorowa); M. Cieślarczyk „Teoretyczne i metodologiczne podstawy badania problemów bezpieczeństwa i obronności państwa”.
Analiza przedmiotowej literatury pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków:
1. Dostępna literatura fachowa, nie uwzględnia dostatecznie koncepcji rozpoznawania, reagowania i przeciwdziałania na zagrożenia ze strony rozwoju ruchów fundamentalistycznych oraz działań terrorystycznych o podłożu dżihadystycznym w Polsce.
44
2. Brak jest dostatecznie pogłębionych analiz stanu bezpieczeństwa narodowego w kontekście zagrożenia ze strony radykalnego fundamentalizmu islamskiego.
3. Myślenie strategiczne na poziomie zagrożeń islamistycznych i islamofobicznych nie doczekało się jeszcze spójnych i jednorodnych opracowań naukowych w literaturze polskiej.
4. Istnieje potrzeba rozpoczęcia badań naukowych, których rezultatem staną się konkretne praktyczne wnioski, dotyczące stanu przygotowań całego systemu bezpieczeństwa narodowego oraz możliwości optymalizacji działań zapobiegających zagrożeniom o charakterze fundamentalistycznym, dżihadystycznym, a także islamofobicznym.
Uzyskana za pośrednictwem analiz literaturowych wiedza, poparta licznymi dyskusjami z osobami zajmującymi się problematyką bezpieczeństwa, stanowiła podstawę do sformułowania głównego problemu badawczego, celu badań oraz hipotezy roboczej.
W konsekwencji wszystko to przyczyniło się do opracowania koncepcji badań.